–Յուրաքանչյուր թիվ սահման է, իսկ կատարելությունը սահմաններ չունի։

Չիանգ

 Սենյակում լռություն էր: Ջոնաթանի ամենասիրելի, անսահման լռությունը: Այն սկսվում էր վարագույրով ծածկված դռնից, գալիս-խփվում բեմի վարագույրներին ու բեկվում, իսկ հետո օդում անկանոն շարժումներ անում: Լռությունը գեղեցիկ էր, իսկ ամենագեղեցիկը ազատությունն էր, որ այդ պահին գերակշռող էր: Ազատություն էր պարող-դերասանների ներդաշնակ շարժումները, ազատություն էր հանդիսատեսի դեմքին քարացած զարմանք-հիացումը:

Վերջերս Հայաստանում՝ Գեղագիտության ազգային կենտրոնում բեմադրվեց իմ ամենասիրելի ստեղծագործություններից մեկը՝ Ռիչարդ Բախի «Ջոնաթան Լիվինգսթոն անունով ճայը»: 

Ջոնաթանն աշխարհում ամենից շատ թռչել էր սիրում, իսկ թռիչքն իր Երամի համար միայն կերին հասնելու միջոց էր, և, առհասարակ, ճայերն ապրում էին, որ սնվեն: Ջոնաթանը տարբերվում էր նրանցից. նրա համար թռիչքը կատարելություն էր ու դրան հասնելու միջոց, թռիչքն անսահմանություն էր, իսկ բացարձակ արագությունը, որ ավելին է նույնիսկ, քան լույսի արագությունը, որ թվերով չի սահմանվում՝ճանապարհ է դեպի երկինք: 

Ջոնաթանն ու նրա մասին պատմող գիրքը ոչ այլ ինչ են, քան իրականության յուրօրինակ պատկերում: Մենք ամենքս էլ մի Ջոնաթան Ճայ ենք,և նա ապրում է մեզանից յուրաքանչյուրի մեջ, ինչպես նշում է հեղինակը: Մեր կյանքն էլ կատարելության հասնելու ճանապարհ է, որ կամբողջանա այնտեղ՝ երկնքում: Ամենից կարևորը այդ ճանապարհին սպասվող փորձություններն են:

Ջոնաթանին վտարում են ջոկատից, քանի որ նա խախտել էր կանոնն ու ճախրել ՝ ոչ սնունդ հայթայթելու համար: Ճայերի երամից մի «դերասան» հրում էր Ջոնին, վերջինս մի վայրկյանում հայտնվում բեմի ծայրին ու, մի քիչ էլ՝ թվում է՝ կընկնի: Կընկնի ու ազատությունը կախված կմնա բեմ-դահլիճ սահմանին: Կընկնի ու կավարտվի կատարելության համար պայքարը, իսկ ուտելիքն էլի կմնա ամենակարևորը: Բայց Ջոնը կանգնում է ու գնում դեպի վեր՝ իր հետ տանելով ազատության իր բաժինը, իսկ մնացածն ուղղում է բեմ, որ գալիս ու սառչում է հանդիսատեսի դեմքին, վերևից կախված, բայց չվառվող լամպերին, ու ամենքս մի-մի Ազատության արձան ենք դառնում այդ պահին:

Բեմի լույսերը ցավեցնում են աչքերս, փակում եմ ու նույնքան հստակ պատկերացնում այն, ինչ կատարվում է բեմում, ինչ կտեսնեի բաց աչքերով: Ջոնաթանն արդեն վերևում է՝ ամենավերևում, իսմ Երամը մնաց ներքևում, բայց Ջոնը դեռ կգա նրան էլ իր հետ վեր տանելու, սովորեցնելու կյանքի իրական իմաստը, այն, որ ինքը նոր էր գտել, գտել էր, երբ խենթորեն գալարապտույտներ էր կատարում ծովի վրա, երբ գնաց-բախվեց Երամին, երբ հեռացրեցին Երամից: Երկնքում Ջոնը գտավ իրեն, ճանաչեց ու հասկացավ:

Մեզ հետ էլ հաճախ է պատահում, չէ՞: Դու տեղդ չես գտնում այնտեղ, որտեղ, ասում են, թե քո իրական տեղն է, թե դու նրանն ես, իսկ նա՝ քոնը: Բայց միշտ էլ մի երկինք, կամ գուցե երկիր քեզ ստիպում է հակառակը մտածել: Գնում եմ, բայց դեռ hետ կգամ: Սովորում ենք թռչել, բայց ոտքերդ դեպի հող են քաշում ու կանգնեցում քարե անդունդի եզրին: Ճախրիր, կամ կընկնես, դու ես որոշողը…

Երաժշտության ձայնը ծակում է ականջներս, իսկ ներկայացումն ավարտվում է: Մի պահ նորից լռությունը պոկվեց վարագույրներից և լցվեց սենյակ, իսկ հետո նրան ծափերով hետ քշեցին:

Մի ողջ խումբ ու մի հեղինակ ազատության և թռիչքի դասեր տվեցին, իսկ լավ կամ վատ աշակերտ լինելն արդեն մեզանից էր կախված…

Երբ ես ծնվեցի՝ ինձ շրջապատող աշխարհը գրեթե նույնն էր, ինչ  այսօր է: Երբ այնքան մեծացա, որ սկսեցի նկատել փոփոխությունները՝դեռ չէի պատկերացնում, չէի մտածում, որ իմ հիշողության ու մտապատկերների սահմանից անդին էլի ինչ-որ բաներ են եղել,  որոնցից ինչ-որ բան՝ նույնը, շատ բաներ՝ այլ կերպ են եղել:

Մի ժամանակ, երբ ես չկայի, երբ չկար այն ամենն, ինչ կա այսօր, երբ չկար նաև այն, ինչ եղել է դրանից էլ առաջ՝ այս վայրը երևի սովորական  քարակույտ է եղել, բլուրներ ու սարեր են շրջապատել այդ մանր ու սուր քարերին, բայց հնարավոր է նաև, որ այստեղ ծառեր կային, ու նույնիսկ անտառ էր , գուցե լիճ կամ լճեր էլ են եղել: Ո՞վ գիտե:

Ժամանակ է անցել, և  չգիտեմ՝ որտեղից ինչ-որ մարդիկ են եկել այստեղ ապրելու, բայց ժամանակների ու ժամանակի քամիների բերած փոշին ծածկել է նրանց ու նրանց տները, ծածկել է նրանց հետ կապված ամեն-ամեն ինչ: Հետո այնքան փոշի ու քարեր են հավաքվել, որ դրանց վրա նոր տներ են կառուցվել, ու նոր մարդիկ են եկել այստեղ: Այդպես, փոշու տակ երևի շատ աշխարհներ են մնացել, ու քիչ-քիչ բարձրահարկ շենքի նման ինչ-որ բան է ստացվել, իսկ ամենավերևի հարկում ուրվագծվել է այսօրվա պատկերի նախատիպը:

Երևի քամիներն ու դրանց բերած փոշին էր մեղավոր, որ այստեղ ծառեր ու կանաչ չի մնացել: Երևի ամենաներքևում՝ առաջին հարկում, աշխարհի ամենականաչ տարածքն է եղել: Երևի:

Այդ ժամանակից դարեր են անցել, և այստեղ հարևան ժողովրդից մարդիկ են եկել ապրելու: Ապրել են, գուցե ուրախ, գուցե տխուր օրեր անցկացրել: Նոր տներ են կառուցել դարերի փոշու վրա, ու կարծել,որ եթե այդպես է՝ այդպես էլ պետք է լիներ:  Ճիշտ է՝ նրանց վրա ժամանակի փոշին չի նստել, բայց մի օր եկել է տարածաժամանակային սխալներն ուղղելու ժամանակը, և այս քարակույտ-հող-հայրենիի իրական տերերը եկել են՝ նորից տեր կանգնելու նրան՝ հույսով, որ մի օր այդ հողը  աշխատող ձեռքի տակ հայրենիք կդառնա:

Առաջինը այստեղ տատիս ծնողներն  ու նրանց հարազատներն են եկել: Այդ ժամանակ այստեղ եղած հին աշխարհներից շատ բան չէր մնացել, միայն կիսավեր տներ էին, որոնց քիչ ժամանակ անց նույնպես կծածկեր փոշին, բայց այդ տները նոր տների հիմք են դարձել, և նորից կյանք է սկսվել: Գյուղը գյուղ է դարձել, հետո դարձել երկրի մի մասը, ինչ-որ բան տվել նրան ու մի բան էլ վերցրել: Այստեղ  ապրողներին սկզբում մի բան էր միավորում. նրանք բոլորն էլ Արևմտյան Հայաստանից էին եկել, գրեթե բոլորը՝ մի գյուղից: Նրանք ապրել են կողքի-կողքի՝ փոքրիկ ու իրար կպած տներում, ապրել են մեկը մյուսի կյանքով…  Նրանց հին՝Վանում թողած գյուղից մեկն էլ մի օր որոշել է գրել ապրածը, տեսածն ու լսածը.

«…Վասպուրականի երբեմնի  բազմաշունչ Հառեղից այստեղ էին հասել ծերացած Մուխսին (նա տոհմի հպարտությունն էր, որովհետև Երուսաղեմ ուխտի էր գնացել), Արշոն, Մարտիրոսը, Անդունենց Սերոբը՝ Գյուլոյի հետ: Եկել էին նաև մի քանիսը Փեսանդաշտից և Ալաշկերտից»: 

Հեղինակի նշած մարդկանց անունները մանկուց եմ լսել,իսկ նրանցից շատերին ու ոմանց էլ, ովքեր մնացել էին անցյալի էջերում՝ տեսել եմ գրքերի մեջ, այն գրքերի, որոնք տատիկս ու նրանց ողջ տոհմը աչքի լույսի պես էր պահում: Այդ գրքերում ծանոթ անունները կարմիրով էին ընդգծված:

Հենց նրանք են այս քարակույտին ձև ու գույն տվել, նկարել են վաղուց ջնջված պատկերները, ու այս հողը ժամանակի ընթացքում հայրենիք է դարձել: Եվ ժամանակի փոշին այլևս չի ծածկել տարածքը, որովհետև արդեն այդ փոշին մաքրողներ կային, և կային նրանք, ովքեր գծում էին այն, ինչ կար, երբ ես ծնվեցի:

Այժմ, երբ նայում եմ Հառեղի, Վանի ժառանգ Փաթրինջ-Ոսկեհատի փողոցներին, մտովի տեսնում եմ բարձրահարկ շենքի մյուս հարկերը, որոնք ժամանակի ճանապարհին մնացել են անբնակ:

Այսօր, երբ մտապատկերներիս սահմանները բավական մեծացել են ու կարողանում են ընդգրկել նույնիսկ անպատկերելին ու անպատմելին՝ աշխարհն ինձ համար միայն գնդի մակերեսին չէ, որ կա, այն մի քանի հարկ ունի, որոնցից ամեն մեկը մի աշխարհ է, մի մոլորակ մեր մոլորակում, որտեղ ամեն մեկն էլ փորձել է քարից տուն շինել, իսկ այդ տունը մի օր հայրենիք դարձնել:

«Բեղուն գրչի և հոդվածների խոհականության համար»

Երբ մարդկանց բացատրում ես այն, ինչ իսկապես կա սրտումդ՝ քեզ տարօրինակ կամ ստախոս են կարծում, իսկ ամենամտերիմները սեփական աչքերով են  տեսնում ամեն քայլդ, առաջընթացդ: Է՜, որոշել էի չփիլիսոփայել:

Նորից սկսեմ:

Ապրիլի 28-ին Կոմիտասի անվան կամերային երաժշտության տանը կայացավ Հայաստանի պատանի թղթակիցների ցանցի Առաջին մրցանակաբաշխությունը: Մրցանակաբաշխությանը հրավիրված էին հարյուրից ավելի պատանի թղթակիցներ և մեդիաոլորտի (ու ոչ միայն) ներկայացուցիչներ, պաշտոնական հյուրեր, մեդիաոլորտի մասնագետներ, ծնողներ և էլի շատ ու շատ մարդիկ: Մրցանակաբաշխության թերևս ամենահուզիչ պահը մեզ՝ թղթակիցներիս համար «Մանանա» կենտրոնի մասին դրսի հայացքն էր ու տարբեր մարդկանց կարծիքները լսելն ու նրանց կողմից կենտրոնի աշխատանքը ըստ արժանվույն գնահատելն էր: Թվում էր, թե «Մանանային» հասցեագրված յուրաքանչյուր պատվոգիր և շնորհակալագիր մեզանից յուրաքանչյուրն էր ստանում:

Իսկ այդ պահին ամենքս էլ սրտի մի անկյունում սպասում էինք, որ ուր որ է մեր անունն էլ կհնչի մրցանակակիրների ցուցակում: Եվ… Եվ ես այդ երջանիկներից մեկն էի:

Իսկ երբ գնում ես, ստանում մրցանակդ, ուրախ ու մի քիչ էլ զարմացած նայում շուրջդ՝ կտրվում ես աշխարհից, դեմքիդ արտահայտությունից էլ չի երևում այն, ինչ «թրթռում» է սրտումդ: Իսկ թրթռում էր հատկապես լսածդ խորհուրդը. «Երբ անգամ կայացած լրագրող դառնաք, չմոռանաք այն դպրոցը, որ անցել եք «Մանանայում»:

Դե, հիմա արի ու բացատրիր, թե որքան կարևոր է այդ դպրոցը քեզ համար…

Մարդիկ ձգտում են կատարելության՝ չսովորելով ամենաէականը, սողում են՝ փորձելով թռչել:

Գիտե՞ս, մարդ, վերջին շրջանում այնքան շատ եմ մտածել ինձ՝ քեզ, իսկ քեզ մյուսներին կապող թելի  մասին: Մեկ-մեկ թվում է՝ ուր որ է կպոկվի թելն, ու քեզ հասարակությունից կբաժանի, հետո՝ ինձ, իսկ երբեմն էլ այնքան ամուր ես կապվում այդ թելից, որ մտածում եմ, թե մեկդ առանց մյուսի ուղղակի չկաք: Երևի այդպես էլ կա, չէ՞:

Չգիտեմ՝ հիշում ես, թե ոչ, բայց դպրոցում ու, եթե չեմ սխալվում՝ հասարակագիտության ժամերին անցել ենք, որ վերոհիշյալ հասարակությունը մեզանից է կազմվում ու մեզանով դառնում այն, ինչ կա: Մի քիչ պաշտոնական ստացվեց: Բայց, իրոք, մենք ենք ստեղծում գեղեցիկ, գրքերում կամ նախընտրական թռուցիկներում նկարագրվող հասարակությունը ու մենք էլ քանդում այն այս կամ այն կերպ: Մենք ենք կայացրել որոշումը, թե մեր ապագան մեզանից չէ կախված: Ու հենց այդկերպ էլ ստեղծում ենք ապագան, որից ուղղակի ջնջում ենք «մեր» բառը. ի՞նչ ընդհանուր բան ունի մարդն իր «ընտրած» ապագայի հետ: Թերևս միայն այն, որ այդ ապագայից առաջ եղած ներկայում ամենաքիչն է մտածել նրա մասին, կամ մոռացել, որ մի օր հասնելու է նրան: Ինչևէ:

Միշտ ատել եմ գոյատևել բառն ու նրան նման մնացած բառերը: Ամենից շատ ատում եմ, երբ Արցախյան գոյամարտ են ասում: Հերոսամարտ՝ ուղղում եմ:

-Բայց երբ թշնամիդ երեք ու ավելի անգամ գերազանցում է քեզ, երբ կանգնած ես լինել-չլինելու վտանգի առաջ, գոյամարտ չի՝ ի՞նչ է:

-Իսկ երբ հաղթում ես եռապատիկ ավելի թշնամուն՝ հերոսամարտ չի՞ դառնում:

Հա, ինչ էի ասում: Մենք սովորել ենք գոյատևել, ընտրություն չենք էլ կատարում ապրելու և գոյատևելու միջև, իսկ դրանք միմյանցից տարբերվում են, շա՜տ: Մենք վերև ենք նայում ու այնտեղ տեսնում մի բան, որ մեզ պետք է, բայց ձեռքը վեր պարզելու կամ վեր բարձրանալու փոխարեն սպասում ենք, թե նա երբ կընկնի մեր ոտքերի տակ: Չեմ կարծում, թե դա լավագույն միջոցն է այն դարաշրջանում, երբ ամեն երկրորդը մրցակցություն է, պայքար, որ քիչ-քիչ գոյության կռվի է վերածվում: Դե, մենք էլ՝ գոյության կռվի գոյատևող, բայց ոչ ամենաուժեղ տեսակն ենք, ազգովի:  Մեր հասարակ… Հասարակությունը, այնքան նման է Մահարու հում… Հումանիզմին:

Ասում են՝ հայը պայքարող տեսակ է, մնում է միայն, որ հայերը պայքարող հասարակություն ունենան:

Պատկերացրու՝ նստած ես իրականի ու անիրականի սահմանին, կամ, թեկուզ ձեր բակում, աստիճաններին, տանիքին կամ խոտերի վրա:

Պատկերացրու՝ ականջներումդ, իսկ եթե մի քիչ ավելի զգայուն ես` սրտումդ սիրելի երգիդ երաժշտությունն է, իսկ բառերը շուրթերիդ են, և ինչ կապ ունի՝ երգել գիտես, թե չէ: Կապ չունի՝ երգը հայերեն է, անգլերեն, թե ֆրանսերեն, ուրախ է, թե տխուր, կարևորն այն է, թե դու ինչպես կերգես: Հա, փորձիր. երբ ուրախ ես, տխուր երգերն էլ են պոզիտիվ դառնում քեզ համար: Իսկ երբ տխուր ես, պարզապես գտիր քեզ համար այն, ինչը կօգնի ժպտալ: Իսկ ժպտալու առիթներ հաստատ կգտնես, եթե մի րոպե չմտածես, որ «էս երկիրը երկիր չի», կամ «կյանքը կյանք չի», իսկ եթե միշտ այդպես ես մտածել ու դեռ շարունակելու ես, ուրեմն այդ դու դու չես. մի քիչ ռոք լսիր, կամ մի ուրիշ բան: 

Գիտե՞ս, ուղղակի ուզում էի ասել, որ քո ժպտալ-չժպտալը և դրանից նաև՝ հանգիստ լինելը միայն քեզանից է կախված: Նրանից, ինչ դու կմտածես: Աշխարհն էլ միայն այն է, ինչ մենք ենք մտածում, տեսնում կամ ուզում տեսնել: Մեկի աշխարհը գունավոր է, մյուսինը՝ վարդագույն, իսկ մեկ ուրիշինն էլ սև ու սպիտակ, բայց իրական աշխարհի գույները ես ու դու էլ գիտենք, ուղղակի չենք ուզում տեսնել: 

Հիմա պատկերացրու՝ գրում ես շատ կարևոր մի թեստ, քննություն, օլիմպիադա կամ մեկ ուրիշ բան, իսկ պայման-պահանջների ամենավերջում, երբ մի բարդ բան ես սպասում, ուղղակի գրված է «Չմոռանաս ժպտալ»: Կժպտաս, չէ՞: Կժպտաս: Ես էլ ժպտացի: Հետո ավելի հանգիստ ես լինում: Հոգեբանները կասեն, որ ժպիտը բացասական էներգիան վանում է: Ճիշտ է, բայց երբ հաճախ ես ժպտում՝բացասական էներգիա չի էլ մնում, իսկ դու մոռանում ես, թե որքան շատ ես մտածել, տանջվել ու չարչարվել, չես էլ մտածում, թե դեռ ինչքան ես չարչարվելու, ուղղակի ուզում ես կատարել վերջին պայմանը, ու խնդրել, որ նույնից ամենաառաջին տողում էլ գրեն:Ավելի լավ կլինի: 

Կյանքում էլ այդպես է: Երբ խոհանոցում կամ սրճարանում թեյ, սուրճ կամ հյութ ես խմում, կամ էլ ուղղակի նստած ես՝ մտածո՞ւմ ես ժպտալու մասին: Գիտեմ՝ չէ: Չնայած ինչ եմ ասում: Ի՞նչ կասեն մարդիկ ինքն իրեն ժպտացողի մասին. խենթ է, երևի, էլի: Իսկ եթե այդ խոհանոցի կամ սրճարանի պատին մեծ տառերով գրված լինի՝ ԺՊՏԱ՛, կամ «ժպիտիկ» նկարված լինի, կժպտաս, չէ՞:

Հիմա մի բան խնդրեմ: Վերցրու կավիճ, մատիտ կամ գրիչ, մի խոսքով՝ մի բան, որով կարող ես գրել և աչքիդ երևացող ցանկացած վայրում գրիր՝ Ժպտա՛ կամ «ժպիտիկ» նկարիր, որ չմոռանաս ժպտալ, իսկ հետո, երբ կնայես դրանց, անկախ քեզանից դեմքիդ մկանները կշարժվեն, ու աշխարհի ամենագեղեցիկ երևույթը կնկարվի քո դեմքին, հետո՝ աչքերիդ մեջ: Ու դրանից հետո՝ ով էլ տեսնի քեզ, աչքերումդ այն «ժպիտիկը» կտեսնի, ու ինքն էլ կժպտա: Հոգեբաններն էլ շատ բան չեն ունենա անելու: 

Հ.Գ. Մանավանդ այսօր ծանր օր է՝ երկուշաբթի: