Մարիամ Տոնոյանի բոլոր հրապարակումները

mariam tonoyan

Շեքսպիրի նորօրյա հերոսը

Ներքին կեղեքող լռությունը սղոցեց ամբոխի աղմուկն ու բարձր երաժշտության ձայնը՝ թողնելով նրա մտքերում լռության անդորրի մեջ մեխի պես մխրճված մի բառ՝ չգնաս։ Հայացքը գետնին հառած՝ նա փորձում էր շպարի տակ թաքցնել զգացմունքների ազդեցության տակ ծնված այն աղի հեղուկը, որին մարդիկ արցունք են անվանում։

Կինը գեղեցիկ էր, ավելի գեղեցիկ, քան այդ համերգասրահում գտնվող մյուս պճնազարդ գեղեցկուհիները և միաժամանակ ավելի լարված էր ու անհանգիստ։ Նրա հայացքը, որ սկսեց սահել սրահում հավաքված ամբոխի մի մարդուց մյուսը, լցված էր զարհուրանքով ու կարծես ինչ-որ մեկին էր փնտրում։
Մի պահ կինը կարծես մեխվեց տեղում, գունատվեց, երաժշտության ռիթմի տակ շարժվող ձեռքերը սկսեցին դողալ։ Ցանկացավ դուրս գալ սրահից, բայց չհամարձակվեց։ Ամբոխի միջից սևազգեստ ու խոժոռադեմ մի փոքրամարմին տղամարդ ինքնավստահ քայլերով մոտեցավ կնոջը։
Տղամարդը կանգնեց ուղիղ կնոջ դիմաց, կոպիտ ձեռքով կնոջ ականջի վրայից մի կողմ տարավ մազափունջը ու, թեքվելով նրա վրա, շշնջաց ականջին.
-Կարծես թե դու ինձ չհասկացար։

Կինը չշարժվեց, դողացող շուրթերը շարժելով՝ հազիվ արտաբերեց.
-Միջոցառման ներկա գտնվելը հանցագործություն չէ։
-Դու իմ սեփականությունն ես։ Կա՛մ կենթարկվես ու տուն կգնաս, կա՛մ բաժանվում ենք։
-Չեմ կարող լքել աշխատանքային կոլեկտիվս ու գնալ։ Փորձիր հասկանալ, ամոթ է։
-Ամո՜թ է, ինչպես չէ, ամո՜թ է,- սպառնալից հայացք նետելով կնոջ վրա՝ վերջինս արագորեն անհետացավ ամբոխի մեջ։
-Օթելլոդ էլի նեղացրե՞ց,- կնոջը մոտեցավ մի շիկահեր աղջիկ, որը, հավանաբար, նույնպես նույն աշխատանքային խմբին էր պատկանում։
-Ես երևի տուն գնամ։
-Չէ, մի գնա, համերգը դեռ նոր է սկսվել, մի քիչ ուրախանանք, կգնաս,- շիկահերը բռնեց նրա ձեռքից ու տարավ պարող խմբի մոտ։
Տղամարդը չէր գնացել։ Կանգնել էլ անկյունում, ամբողջ ընթացքում հայացքով հետևում էր կնոջը, անկարողությունից ժպտում՝ ձեռքերը բռունցքների վերածած, ուզում էր մոտենալ կնոջը, ասել ամենը, ինչ որ կար ներսում, զայրույթից գուցե և խփել, բայց զսպում էր իրեն։ Չէ՞ որ ամո՜թ էր։
Կինը ռոբոտի նման այս ու այն կողմ էր շարժվում՝ իբր պարում էր, ժպտում էր՝ թե ուրախ է։ Ո՞վ կհասկանար, որ ներսում ինքնասիրությունն ու ազատության ձգտումը կռիվ էին տալիս սիրո հետ, որն այլևս չկար, մարել էր ամուսնությունից շատ չանցած։ Ո՞վ կհասկանար։ Մարդիկ գրեթե միշտ մնում են չհասկացված, իսկ դիմացինը միշտ հմտորեն ու կարեկցանքով համոզում է, լցնում մեր ուղեղը, թե հասկանում է, պատմում, որ ավելի վատ բաներ են իր գլխով անցել։
Տղամարդու համբերությունը սպառվեց։ Մոտեցավ, ամուր բռնեց կնոջ թևից ու դուրս տարավ։
Դեպքը պատահեց ակնթարթորեն, ամենայն հավանականությամբ՝ քչերը հասկացան, որ խանդի, անվստահության ու անհնազանդության պատճառով քայքայվեց երիտասարդ ընտանիքը։ Քչերը հասկացան, բայց բոլորն էլ իրենց համոզեցին, թե հասկացել են։ Ճիշտ են հասկացել։ Միշտ են հասկանում։ Չեն սխալվում։ Կարեկցում են։ Մարդի՜կ։ Նրանք Շեքսպիրին էլ են հասկանում, երբեմն նաև խրատում են, քննադատում, չէ՞ որ մենք միշտ հասկանում ենք բոլորին։ Մարդի՜կ։ Մարդիկ ամենուր ու բոլոր ժամանակներում նույնն են. օթելլոներ էլ են ծնվում, վերթերներ էլ, նարցիսներ ու դիոգենեսներ էլ…

Ամեն ինչ ու ամեն ոք կրկնվում է, միայն թե մեկ աստիճանով «կատարելագործված»։

Նայենք մեր շուրջը, գուցե կիսագրագետ շեքսպիրներին ու գյոթեներին էլ նկատենք։

mariam tonoyan

Կյանքի արժեքը մեկ փամփուշտում. Մաս 4

-Մայիսի 6-ի առավոտն էր: Դիրքեր գնալու համար Բաբայանի հրամանով շարվեցինք: 20 հոգի կամավոր էր պետք երրորդ՝ ամենավտանգավոր դիրքի համար: Ոչ ոք կամավոր դուրս չեկավ շարքից: «Ես գնամ, ինձ բան չի պատահի: Արդեն փորձ ունեմ, կարողանում եմ զգայարանների միջոցով կողմնորոշվել (ըստ ձայնի), թե որտեղ կընկնի սնարյադը»,- մտածեցի ես ու դուրս եկա շարքից:

-Քյավառ,- ասաց Բաբայանը,- քեզ ուրիշ դիրք կուղարկենք, շարք կանգնիր:

Հարցը կրկնեց երեք անգամ: Երբ նորից շարքից դուրս եկա, մի քանի տղաներ ևս իմ օրինակով դուրս եկան շարքից: Ինձ թույլ տրվեց երրորդ դիրք գնալ: Ճանապարհին մեքենան փչացավ, ճանապարհը շարունակեցինք ոտքով:

Գիշերը խաղաղ անցավ: Ազգությամբ եզդի Թամոյան Մաջիթը, վրանում նստած, հետաքրքրաշարժ պատմություններ էր պատմում: Մենք էլ, նրա շուրջը նստած, կլանված լսում էինք:

03 պոստում պետք է փոխարինեի Մարատ Մխիթարյանին: Մարատը դիրք գնալուց առաջ խնդրել էր ինքնաձիգս, քանի որ նրանը «SFD սնայպեր» էր ու գիշերով պետք չէր գա՝ մեջն էլեմենտ չկար նշանառության համար: Տվեցի, որ երբ գնամ փոխարինելու, հետ վերցնեմ: Մարատն ու արտաշատցի Արմենը գնացին դիրքեր:

Լուսադեմին կրակոցներ լսվեցին, ապա զանգ ստացանք: Արմենն էր: Հակառակորդն անցել էր հարձակման, Մարատին էլ խփել էին: Օմարի բարձունքում, երբ արևի շողերն ընկնում են ձյան վրա, այդ անդրադարձումից մարդու աչքերը կարծես կուրանում են, և ոչինչ չի երևում: Դրանից պաշտպանվելու համար դահուկորդի ակնոցներ էինք կրում:

Մարատն ակնոցով էր, արևից փայլել էր ապակին, հակառակորդի դիպուկահարն էլ, դա նկատելով, խփել էր նրա աչքին: Մարատը գալարվում էր ցավից, ոտքով խփում, քանդում էր դիրքը: Վիրավորվել էր Էլոյան Խաչիկը աջ կոնքից: Իր ցավի մասին մոռացած՝ դառնացած հայացքով նայում էր տանջվող ընկերոջը: Հանկարծ դժվարությամբ վեր կացավ.

-Չեմ կարող տեսնել նրա տանջանքը,- ասաց նա՝ վերցնելով ինքնաձիգը,- վերջ դնեմ տանջանքին:

Խիղճս տանջեց, թույլ չտվեցի.

-Թուրքի ձեռքով եղել է, բայց թող մեր ձեռքով չլինի: Ավելի լավ կլինի՝ վրան գնաս:

-Պա՛պ, մի քիչ դադար տուր,- ճնշված խնդրում եմ ես,- ծանր են դեպքերը, խիղճս չի մարսում:

Գնում, շրջում եմ տան մեջ այս անկյունից այն անկյունը, զայրանում, էլ ավելի թշնամանքով լցվում դեպի թշնամին, ապա մի բաժակ ջրով վերադառնում եմ, թե՝ էլի պատմիր: Հայրս շարունակում է սառը ժպիտով.

-Էլոյանը վրան գնաց: Ես վերցրի ինքնաձիգս ու սկսեցի կրակել հակառակորդի կողմը՝ մտքումս անիծելով հայի բախտը: Դիրքում նստում էինք ծալապատիկ, որ բեկորներից ոտքներս չկտրվեն: Թշնամու գնդակից մեր գնդացիրի փողը կտրվել ու կեռվել էր: Չէր աշխատում:

Դիրքում էինք ես, Թամոյան Մաջիթը, շամշադինցի Թումոն: Ժամը 11-ի կողմերն էր: Փամփուշտները վերջացան: Յուրաքանչյուր ինքնաձիգում մնաց երեք փամփուշտ, որոնք պահել էինք, որ գերի ընկնելու դեպքում ինքնասպան լինենք: Զանգեցի 26-րդ դիրք՝ Բաբայան Էդիկին, ու օգնություն խնդրեցի: Ոգեշնչեց ու կոչ արեց դիմանալ, մինչև օգնությունը կհասնի: Թշնամին մոտ էր:

-Փրկեք ինձ,- լացակումած աղերսում էր Թումոն:

-Որ կարողանանք, ինքներս մեզ կփրկենք,- ճարահատյալ պատասխանում էինք մենք:

Դժվար էր դիմանալը: Թումոն լքեց դիրքն ու փախավ: Ի՞նչ անել: Կամ ելք գտնել, կամ զոհվել:

Զանգեցի 9-րդ դիրք ու խնդրեցի, որ կրակեն սարն ի վեր դեպի մեզ բարձրացող թշնամու վրա:

Լսելով օգնության կանչի մասին՝ մեզ մոտ էր եկել Ռաֆիկ Ավետիսյանը: 26-րդ դիրքից օգնության եկավ նաև վարձկան կազակ զինվոր Տամերլանը: Վերջինս արագ գործի անցավ: Չէի հասցնում լիցքավորել նրա ինքնաձիգի փամփշտակալները: Կրակում էր երկու ինքնաձիգով միաժամանակ ու աներևակայելի արագությամբ: Նռնակները նետում էր Արմենը, ով վիրավորվելով՝ վերադարձավ վրան: Դիրքում մնացինք ես, Տամերլանը, Մաջիթը, Ռաֆիկը և էլի մի զինվոր, ում անունը չեմ կարողանում մտաբերել:

-Հակո՛բ, վեր կաց, գնանք,- ասաց Ռաֆիկը,- առավոտից այստեղ ես՝ սոված ու հոգնած: Մեզ փոխարինող կուղարկենք:

-Դե, լավ, մնանք, մեկ է՝ ճանապարհին կխփեն: Եթե ուզում ես, դու գնա:

Ի վերջո, համոզեց ինձ: Թեքվել էի նրա կողմը: Երբ շրջվեցի, որ վերցնեմ ինքնաձիգս, ականանետը խփեց մեզնից քսան մետր հեռավորության վրա գտնվող ժայռին, բեկորները պոկվեցին, մի բեկոր խփեց բերանիս, մյուսը՝ գլխիս: Հակառակորդի դիպուկահարն այդ պահին խփեց Տամերլանին: Տամերլանը զոհվեց՝ ընկնելով Մաջիթի վրա, ես էլ, հարված ստանալով գլխիս, ուշագնաց ընկա Տամերլանի վրա:

Այդ ընթացքում վիրավորվել էր Ռաֆիկը: Բեկորը կտրել էր նրա ոտքը, վիրավորվել էր նաև Մաջիթը՝ գլխի աջ կողմից: Ես ուշագնաց ընկել էի, բայց գիտակցությունս տեղն էր, լսում էի ձայները, փորձում էի բարձրանալ, բայց չէր ստացվում: Կարծում էի՝ մահացել եմ, ու այսպես են մեռնում: Վճռեցի շարժել ձեռքս, եթե կարողանամ՝ ուրեմն ողջ եմ: Զգացի, որ շարժում եմ մատներս, ճիգեր գործադրելով մի կերպ նստեցի, աչքերիս առաջ սպիտակ էր, մշուշոտ, ոչինչ չէր երևում: Լսում էի միայն Ռաֆիկի ձայնը, ով գոռում էր.

-Տոնոյա՛ն, փախի՛ր, թուրքերը հասան: Նա սողալով հասել էր սարի գագաթ ու տեսնում էր իմ ու թշնամու հեռավորությունը: Ես գոռացի, որ նա գնա, ես չեմ կարող փախչել: Այս սարսափելի տեսարանից, թե ինչքան ժամանակ էր անցել, չգիտեմ, երբ նորից վերականգնվեց տեսողությունս: Չկորցնելով ինձ՝ սկսեցի նռնակներով ու գնդացիրով կրակել թշնամուն, որն ինձնից յոթ մետր էր հեռու: Վիրավոր Մաջիթը գոռում էր. «Тамерлан, вставай!»: Ես ասացի՝ նա զոհվել է՝ իր մարմնով պաշտպանելով քեզ: Ռացիայով օգնություն կանչեցինք: Հակառակորդը նահանջեց:

Մեկ օր հաց չէինք կերել, վրանից հանեցի սնունդը, հացի վրա կարագ քսեցի ու բաժանեցի վիրավորներին: Ոչ ոք չէր ուզում ուտել: Ինքս ինձ մտածում էի՝ գոնե թող կուշտ մեռնեն: Ինքս էլ ուտել չէի կարողանում բերանիս վնասվածքի պատճառով: Այն ժամանակ գլխիս վնասվածքը իրեն զգացնել չէր տալիս, բայց հետևանքներն ակնհայտ են այսօր, երբ տեսողությունս վատթար վիճակում է: Վիրավորվելուց հետո շարունակեցի ծառայությունս մինչև 1994թ. դեկտեմբերի զորացրում:

Սրանք հորս մարտական գործողությունների պատմությունից շատ փոքր կտորներ էին միայն, բայց թե ինչեր են կատարվել այսքանից բացի՝ գերադասում եմ թողնել վարագույրից այն կողմ՝ ընթերցողի մեջ ևս սառնասրտություն ու ատելություն չառաջացնելու նպատակով:

mariam tonoyan

Կյանքի արժեքը մեկ փամփուշտում. մաս 3

Շաբաթ օրերը, երբ ընտանիքիս հետ այցելում եմ պապիկիս գերեզմանը, սիրում եմ թափառել մոռացված գերեզմանոցում: Հին գերեզմանաքարեր՝ խունացած նկարներով, ջնջված տապանագրեր, սևազգեստ մարդիկ, խնկի ծուխ… Հասկանում եմ, որ մարդն անցնում է, կորչում հավերժության մեջ: Մնում է միայն մի տապանաքար՝ քանդակազարդ կամ հասարակ, նոր կամ խունացած ու մոռացված: Դա, սակայն, էական չէ: Անշուշտ, տապանաքարի մեծությունը կամ ճոխությունը չի կարող մոռացության տալ հանցագործության ժամանակ դժբախտ պատահարից մահացած մարդու արարքները, այնինչ երբեմն նման ճոխ տապանաքարերի կողքին, մի հասարակ քարի տակ հանգչում է մեկը՝ ընկած ռազմի դաշտում՝ կույր փամփուշտի զարկից: Գուցե ես դա անարդար եմ համարում, բայց հողն ընդունում է անտարբերությամբ: Շրջելով գերեզմանոցում՝ հիշում եմ դրվագներ հորս պատմություններից, երբ զոհվելու հավանականությունն ու ապրելու ցանկությունն ու հույսը մեծ են եղել, բայց, այնուամենայնիվ, դեպքերի մեծամասնությամբ կյանքը հաղթել է մահին:

-Հունվարի 20-ի գիշերը՝ մոտ ժամը տասին, նահանջելով հասանք Սետլար,- մտապահել եմ նրա խոսքերը,- շատ վիրավորներ ու զոհեր ունեինք: Ցրտահարվել էին Ստեփանյան Ալբերտի, Թուխոյան Արմենի վերջույթները: Տղաները հոգնել էին կյանքի ու մահու կռիվ տալուց, քայլում էին՝ մի կերպ ոտքերը քարշ տալով: Սոված, անքուն քայլեցինք մինչև լուսաբաց: Սետլարում մնացինք երեք օր:

Էդիկ Բաբայանը երրորդ օրը բոլորիս հավաքեց մի տան մեջ.

-Երեք օր է՝ հաց չենք կերել: Ով գնա ու Վալերի (Քեռու) սննդի մեքենայից ուտելիք բերի, կստանա կրկնակին: Հը՞, ո՞վ կգնա:

Լռություն էր: Ճանապարհը վտանգավոր էր: Մեզնից յուրաքանչյուրն ուզում էր ապրել, բայց ապրելու համար անհրաժեշտ էր նաև սնվել: Հակոբյան Վահանը, աբովյանցի Սամվելը, Ալիկը և ես գնացինք սննդի հետևից: Հասանք տեղ, սննդի կեսը լցրինք ուսապարկերի մեջ, կեսը՝ ծածկոցի ու փրկվելով թշնամու անընդհատ տեղացող կրակոցներից՝ հասցրինք մարտական ընկերներին:

Մի ուրիշ անգամ հայրս պատմում էր.

-Օմարում էինք: Ցուրտ էր, մշտական մառախուղի մեջ էինք, ու շատ հազվադեպ էր օրը պարզանում: Վազելիս դժվարանում էինք օդի սակավության պատճառով (Օմարի բարձրությունը 3480 մետր է): Պառկում էինք ձյան մեջ, քամին ձյան շերտը լցնում էր մեզ վրա, ձյունը կպչում էր համազգեստին՝ ավելի ծանրացնելով այն: Երբ դիրքը փոխելուց հետո վրաններ էինք գնում, վառարանի մոտ էինք նստում, ձյունը հալվում էր, ու կրկին թրջվում էինք: Չէինք հասցնում չորանալ, երբ կրկին դիրք էինք գնում: Շատերը ցրտահարվում էին, փախչում, ոմանք էլ տաքանալու համար թաց շորերով վառարանին էին նստում, բայց վառում էին իրենց խոնավ համազգեստները: Ավելի դժվար էր ցրտին դիմանալը, քան թշնամու դեմ կռվելը:

Ապրիլի 8-ին երրորդ պոստում էինք՝ 03 դիրքում: Ես ու ընկերս՝ Տերենտը, դեշեկա պոստ գնացինք՝ անփորձ նորակոչիկներին բացատրելու, թե ինչ պետք է անեն: Տերենտը գնաց վրան, և մինչ ես էլ վրան կվերադառնայի, հանկարծ մառախուղը քաշվեց, հակառակորդը նկատեց ինձ ու սկսեց կրակել իմ ուղղությամբ: Դիրքից մինչև վրան հասնելը մեկ վազելով, մեկ պառկելով փորձում էի մոլորեցնել թշնամուն:

-Կրակե՛ք հակառակորդի կողմը, որ կարողանամ վրան հասնել,- ամբողջ ձայնով գոռում էի ես նորակոչիկ դիրքապահներին, երբ արդեն սկսեցին կրակել գնդացիրով:

Վերջիններս, անփորձ լինելով, խուճապահար այս ու այն կողմ էին վազում, բայց չէին կրակում: Այդ ժամանակ չորրորդ պոստից Էդիկ Կարապետյանը նռնականետով խփեց հակառակորդի Կիսալուսին կոչվող դիրքին, ու կրակոցները դադարեցին: Ինքնաձիգս ձեռքումս՝ վազեցի, որքան ոտքերումս ուժ կար, որպեսզի հասնեի վրանին: Հանկարծ ևս մի սնայպերի կրակոց, և ինքնաձիգիս ցեվիոնը փշուր-փշուր եղավ ձեռքերիս մեջ: Աստված այս անգամ էլ փրկեց թշնամու գնդակից:

mariam tonoyan

Կյանքի արժեքը մեկ փամփուշտում. Մաս 2

«Քելե՛, լաո, քելե՜ էրթանք մըր էրգիր…»:

Լուռ վայելում էր՝ աչքերը փակած, աշխարհից կտրված, մեր պապերի հայրենիք հասած… Բայց լռությունն էլ խոսուն է, ավելի խոսուն, քան այս բառերը, որոնցով փորձում եմ նկարագրել այն:

Պապս նրան պատմել էր մեր արմատների, մեր ազգի պատմության, մեր պապերի առօրյայի ու Իգդիրից նրանց գաղթի մասին, իսկ այժմ հերթը իրենն էր, ինքն էլ պիտի մեր պատմությունն ինձ փոխանցեր, բայց ոչ միայն պատմությունը, այլև հայրենասեր ոգին: Իսկ հայրենասիրության գերագույն չափանիշը կյանքը հայրենիքին նվիրաբերելու պատրաստակամությունն է, որը նա ցուցաբերել է տարիներ առաջ:

-Յանշակում էինք,- պատմում էր հայրս,- ամեն օր ռմբակոծություններ ու չդադարող մարտեր: Երեկոյան ժամերին մեր հրամանատարներից Գլոբա Վովան գնում էր հետախուզության:

-Թույլ տվեք ձեզ հետ գալ,- խնդրում էի ես:

Վերջինս, թե՝ ցուրտ է, մնա վաշտում (որպես վաշտ մի փոքր տնակ էինք վերցրել): Բայց ինչպե՞ս: Արյունս եռում էր, այլևս մահից չէի վախենում: Վովայի գնալուց հետո, տեսնելով, որ Էդիկ Բաբայանը գումարտակին ուղարկում է մեր կացարանից ձախ գտնվող սարի լանջին դիրքավորվելու՝ ես նրան դիմեցի ու տղաների հետ գնացի դիրքեր: Ի՞նչ արած, մի քիչ անհնազանդ էի: Դիրքավորվեցինք սարի լանջին՝ ամբողջ երկայնքով, իրարից տասը մետր հեռավորության վրա ու սպասում էինք թշնամու մեծամասշտաբ հարձակմանը: Իմ մի կողմում Մուսոյան Խաչիկի դիրքն էր, ով գալիս էր ինձ մոտ: Ծածկոցը գլխներիս գցած (որպեսզի աննկատ մնանք թշնամու համար) ծխում էինք, շշուկով զրուցում, ու նա իր դիրքն էր վերադառնում: Լուսացավ: Հարձակում չեղավ, ու ցած իջանք սարից:

Վովան վերադարձել էր հետախուզությունից: Զայրացավ, որ լքել եմ տունը ու գնացել դիրքեր:

-Ես ուզում եմ քեզ ողջ-առողջ տուն հասցնել, իսկ դու դիրքեր ես փախչում:

-Գուցե ես մեռնե՞լ եմ ուզում,- կատակում էի ես:

Հիմա մտաբերում եմ այն ամենը, ինչ իմ գլխով անցել է, ու հասկանում, որ դրանք կյանքիս լավագույն տարիներն են եղել, եթե հաշվի չառնենք զոհերն ու վատ դրությունը հայրենիքում: Խաղաղ ժամանակ, հաճախ՝ նաև մարտի ընթացքում, ամեն բան արկածախնդիր էր ու փոքր-ինչ երգիծական:

Հիշում եմ՝ քարայրում էինք, ու հանկարծ գիշերային հերթապահներից մեկը՝ Գևորգը (Միչուրինը), դրսից վախեցած ներս ընկավ ու հայտարարեց, որ թուրք է տեսել: Ես ու մի զինվոր դուրս եկանք, գնացինք Գևորգի մատնանշած վայրը:

-Ո՞ւր է թուրքը,- հարցնում եմ:

Ծառի կողմն է ցույց տալիս: Նայեմ, տեսնեմ՝ ոչ մի թուրք էլ չկա: Իր ստվերից էր վախեցել: Կատակելով հետ եկանք քարայր:

Երբ ամեն վայրկյան հարձակումը սպասելի է, հասարակ իրերն ու երևույթները սարսափելի են թվում: Պատերազմն էլ նման բան է, միշտ պետք է զգոն լինել:

mariam tonoyan

Կյանքի արժեքը մեկ փամփուշտում. Մաս 1

Հորս պատմած պատմությունները պատերազմի մասին մի մեծ կնիք են դրել զգացմունքներիս ծրարի վրա, իսկ դեպքերի աղոտ պատկերացումները դառն ու սարսափազդու տենդով են համակում հոգիս ու խլում աչքերիցս թաքուն գլորվող արցունքներ:

Միշտ զարմացել եմ հորս սառնասրտությունից, որն ինձ երբեմն անտարբերություն էր թվում: Այժմ, երբ գիտակցում եմ, թե որքան սառնասրտություն է պահանջվում պատերազմի դաշտում, երբ ընկերդ կարող է զոհվել քո աչքի առաջ, սուրացող հազարավոր փամփուշտներից մեկի զարկից, ու քո մահվան հավանականությունն էլ քիչ չէ, հասկանում եմ, որ այդ հատկանիշը ներարկված է ցանկացած սահմանապահի ու զինվորի, պատերազմի մասնակցի երակներում: Ծնված օրվանից որպես հեքիաթ հորիցս լսել եմ պատմություններ պատերազմի ու հայրենասիրության մասին, որպես օրորոցային՝ ազգագրական երգեր, ֆիլմերի հերոսների փոխարեն սիրել եմ Մոնթեին ու Բեկորին, Դուշման Վարդանին ու Վազգեն Սարգսյանին: Մանկուց հարցրել եմ ամենքին՝ կգա՞ ժամանակ, երբ էլ պատերազմներ չեն լինի, բայց, չգիտես ինչու, պատասխանի փոխարեն դառնացած հայացք ու խոր հառաչանք եմ ստացել: Նման հառաչանքով է հորս մարտական ընկերը հրաժարվում պատերազմի մասին խոսելուց, իսկ հայրս պատմում է.

-1993թ.-ի հունվարի 19-ն էր՝ գիշեր: Ջիվանավանի սարերում էինք: Հակառակորդի կրակոցներից մեզնից որոշ հեռավորության վրա հրդեհ էր բռնկվել: Օմարից մինչև Ջիվանավան թեժ մարտական գործողություններ էին ընթանում: Թշնամին անցել էր լայնածավալ հարձակման: Նրանց բանակը համալրված էր Աֆղանստանից եկած վարձկան զինվորներով: Համեմատած իրենց զինվորների հետ՝ մոջահեդներն ավելի արագաշարժ էին ու կարողանում էին արագ լեռներ մագլցել:

Սառնամանիք էր: Մրսում էինք: Թշնամին գրոհում էր տարբեր կողմերից: Մարտական ընկերներս թույլտվություն ստացան դասակի հրամանատար Հակոբյան Լյովայից ու գնացին գումարտակ՝ տաքանալու ու իրենց փոխարինողներ ուղարկելու: Բավականին երկար ժամանակ անցավ, բայց տղաները չեկան: Հարցրի հրամանատարին՝ կարո՞ղ եմ գնալ նրանց հետևից: Վերջինս որոշեց ինքը գնալ, ու ես մնացի մենակ: Երկար ժամանակ անցավ: Ոչ ոք չվերադարձավ: Հանկարծ զգացի, որ ոչ միայն առջևից, այլև շրջանցելով սարերը՝ թշնամին կրակում է աջից ու ձախից և ավելի է մոտեցել: Ես բոլորովին անտեղյակ էի ընկերներիցս, չգիտեի՝ ինչ անել:

Պարզվեց, որ հրաման էր եղել նահանջելու, և զորքը Յանշակ էր նահանջել: Իմ մասին էլ բոլորովին մոռացել էին: Միայնակ, սարի վրա, և ո՞վ գիտի՝ քանի թշնամիներով շրջապատված: Խուճապահար մի քիչ իջա սարով ցած, նայեցի ներքև ու տեսա, որ տունը, որտեղ մեր գումարտակն էր տեղավորվել, այրվում է: Իսկույն հասկացա եղելությունը և ցած իջա սարից: Գնացի այրվող տնից մոտ 150 մետր այն կողմ գտնվող մեր տնակը, վերցրի ուսապարկս ու գիշերով ճամփա ընկա: Հեռվից որսում էի գնդի տղաների ձայները Յանշակից Չապլին ճանապարհի վրա և որպեսզի նրանց հասնեմ, ճանապարհս վազելով շարունակեցի: Վերջապես գտա նրանց, միացա զորքին, գանգատվեցի, որ դիրքում մենակ էին թողել ու ճանապարհվեցինք դեպի Սետլար:

Իմ այդ ծանր օրն էլ ավելի ծանրացավ, երբ հանգստի ժամին մեզ ասացին, որ հրամանատարներ Գլոբա Վովան, Վերդյան Վլադիմիրը և մի քանի զինվորներ զոհվել են: Ծանր դեպքերից ճնշված ու հուզված՝ հասանք Սետլար:

mariam tonoyan

Արի հաշտվենք

Բարև, Մեկ շաբաթից ավելի է, ինչ նեղացած ես ինձնից, ու չգիտեմ՝ ինչու, այս անգամ հպարտությունս կողպել է լեզուս ու չի թողնում, որ ասեմ՝ արի հաշտվենք: Գուցե այն պատճառով, որ քո նեղանալու պատճառի մեջ իմ մեղքը չեմ գտնում, բայց, անկեղծ ասած, նեղացած մնալ չեմ սիրում: «Մի վարդ կար, որը երևի ինձ ընտելացրել էր…»: Այո՛, մեծ ընկեր, իրականում դու մեկն ես այն հազար-հազարներից, ում կարծիքն ու ներկայությունն իմ զրույցներում ու որոշումներում դարձել է անհրաժեշտ, կամ այլ կերպ ասած՝ ես ընտելացել եմ քեզ: Մենք էլ շատերի նման կարող ենք թողնել ու գնալ, կարծես թե երբեք էլ չենք ճանաչել միմյանց, բայց չէ՞ որ ընկերությունը ժամանակավոր չի լինում և մի՞թե «ընկեր» բառը լոկ արտասանելու ու մեկին մյուսից առանձնացնելու համար է ստեղծված: Ոչ, անկասկած ոչ: Իսկ դու մեկն ես այն հետաքրքիր մարդկանցից, ում մասին արժե մի առանձին հոդված գրել: Եթե կարդում ես նամակս (իսկ ես համոզված եմ, որ կարդում ես), թույլ տուր խոստովանել, որ զգում եմ բացակայությունդ իմ առօրյայում, երբ ամեն անգամ մի նոր գաղափարով լցված կամ հետաքրքիր ասույթ կարդալով՝ ուզում եմ կիսվել մեկի հետ, երբ հոդված գրելուց հետո մեկի կարծիքն եմ ուզում լսել, երբ բողոքելու ու գանգատվելու համար թղթից ու գրչից բացի՝ լսող մեկի կարիքն եմ ունենում: Գիտեմ, դու շատ խռովկան ես, ու քեզ հետ պետք է զգույշ վարվել (ախր, նման ես փոքրիկ երեխայի, ում կարծիքի հետ միշտ պետք է հաշվի նստել, այլապես կնեղանա), իսկ արդարացման համար ճիշտ բառեր գտնելը միշտ այնքա՜ն դժվար է: Մի խոսքով, հանձնվում եմ: Արի՝ հաշտվենք:

mariam tonoyan

Միքելանջելոն, Ռոդենը և մեր ժամանակը

Ինչո՞վ կզբաղվի տարբեր հետաքրքրություններ ունեցող աշակերտն աշնանային մեկշաբաթյա արձակուրդների ընթացքում, եթե ոչ ընթերցանությամբ: Գուցե շատերին տարօրինակ թվա այս օրերի ընթացքում ընթերցանության միջոցով առաջացած, գուցեև անմիտ եզրակացությունս, թե ես իմ դարաշրջանից չափազանց ուշ եմ ծնվել:

Վերջերս նկատել եմ, որ չեմ հարմարվում ինձ շրջապատող հասարակությանը, մարդկանց մտածողությանը, որ մեր ժամանակաշրջանը, որքան էլ զարգացած ու նորարարական տեխնոլոգիաներով ապահովված լինի, միևնույն է, հետ է մնում այլ ժամանակաշրջանների քաղաքակրթության ու միջանձնային հարաբերությունների բարձր մակարդակից: Դրանց վառ օրինակ են այժմյան քաղաքակրթության ու մարդկության առօրյան արտացոլող հայկական ժամանակակից սերիալները, որոնց արդեն քննադատաբար անդրադարձել են մեր թղթակիցներից շատերը: Ուստի ես ընթերցանությամբ փորձում եմ «ճանապարհորդել» այլ ժամանակաշրջաններ:

Երկար ժամանակ է, ինչ հետաքրքրվում եմ գծանկարչությամբ, գեղանկարչությամբ, ուսումնասիրում ճեպանկարներ, փորձում ընդօրինակել, իսկ վերջերս, տրամաբանական կապով հետաքրքրված եմ նաև քանդակագործությամբ, չէ որ «Գեղանկարչությունն ու քանդակագործությունը նույն ծնողներն ունեն, նրանք քույրեր են»:

Ինչևէ, քանի որ մեկ շաբաթ ժամանակ ունեի, վերցրեցի հայտնի գեղանկարիչ-քանդակագործներ Միքելանջելոյի և Օգյուստ Ռոդենի կենսագրական վեպերը և սկսեցի ուսումնասիրություններս: Կարդալով ամեն նախադասություն, ամեն պարբերություն, ինքս իմ մեջ վերագտա հային բնորոշ թաքնված մի սեր՝ սեր դեպի քարը:

Չնայած Վերածննդի ժամանակաշրջանից մինչև իմպրեսիոնիստներ բավականին երկար ժամանակ է ընկած, բայց երկու ժամականակաշրջաններում էլ նմանություններն, այնուամենայնիվ, ակնհայտ են. թշվառություն, հասարակության տածած նույն վերաբերմունքը դեպի նկարչությունն ու նկարիչները, համառ կամք՝ երկու քանդակագործների աշխատանքային ասպարեզներում, անսպառ սեր ու հոգատարություն դեպի քարը, գեղանկարչության միջոցով անցում դեպի քանդակագործության… Եվ ձգտում: Ձգտում: Այ, թե ինչը նրանց հասցրեց համաշխարհային փառքի: Նույնիսկ չվախենալով մահապատժից (Ֆլորենցիայում դիահերձումը համարվում էր սրբապղծություն և հատուցվում էր մահապատժով) Միքելանջելոն գաղտնի ամեն գիշեր մտնում էր վանքի դիարան և հերձում վանք բերած մահացած մարդկանց դիերը, միայն այն պատճառով, որպեսզի լավագույնս ծանոթանա մարդկային կազմախոսությանը և ճշգրիտ ստանա մարմարից կերտված մարդու կերպարը:

Այ, եթե հիմա էլ մարդիկ նույնչափ նվիրված լինեին այն բնագավառին կամ մասնագիտությանը, որն իրենք են ընտրել: Գուցե համառությամբ կարողանային լավագույնս մասնագիտանալ իրենց բնագավառում, մեծացնել իրենց իսկ աշխատանքի պահանջարկը և աշխատանքի անցնել իրենց երկրում, այլ ոչ թե զարկ տալ արտագաղթին: Չէ որ և՛ Միքելանջելոն, և՛ Օգյուստ Ռոդենը, և՛ շատ-շատ այլ հռչակավոր մարդիկ իրենց ուղին սկսել են չքավորության մեջ, բայց սերը դեպի սեփական արվեստի ճյուղը ու տքնաջան աշխատանքն են միայն նրանց համաշխարհային ճանաչման հասցրել:

mariam tonoyan

Եթե մի փոքր այլ լիներ

Մեր ծանոթության առաջին օրը նա լուռ էր: Նստած դպրոցական վերջին շարքի նստարանին՝ հայացքով լուռ տնտղում էր մեզ՝ իր նոր դասընկերներին: «Ինձ նման դժվար է հարմարվում նոր շրջապատին»,- մտածեցի ես ու ակամա քայլեցի դեպի այն նստարանը, որտեղ նա էր նստած: Նստեցի նրա կողքին: Դարձյալ լուռ էր, մինչև որ հարցրի նրա անունն ու, ի զարմանս ինձ, նա միայն ասաց անունն ու կատարյալ անտարբերությամբ երեսը շրջեց դեպի պատուհանը: Հաջորդ օրերին ինձ հաջողվեց փոքրիշատե մտերմանալ նրա հետ ու հասկանալ նրա՝ շրջապատից մեկուսանալու պատճառը:

-Ես մանկատնից եմ,- մի օր հանկարծ իր խոսքին հատուկ լակոնիկ ոճով ասաց նա՝ հազիվ իրեն զսպելով, որ հայացքն անբնականորեն չփախցնի աչքերիցս: Այն փաստից, որ ես դա անմիջական ու ժպիտով ընդունեցի, նա զարմացավ.

-Կարծում էի, թե էլ ընկերություն չես անի ինձ հետ…

Այդ փոքրիկ դժվարությունը հաղթահարելով՝ շուտով մտերմացավ ողջ դասարանի հետ ու ամրապնդեց վստահությունը մեր նկատմամբ:

-Ես շատ երազանքներ ունեմ,- պատմում էր նա, երբ դասամիջոցին զրույցի էինք բռնվում,- ամենամեծ երազանքս լավ մարդ լինելն է, իսկ հետո՝ տաղանդավոր ու ճանաչված նկարչուհի: Կարծում եմ՝ ցանկացած մարդ նախքան մասնագիտություն ընտրելը պետք է մարդ լինելու արվեստին տիրապետի՝ լինի հարգալից, շնորհքով, դաստիարակված, արդար, լավությունը գնահատող ու բարեհոգի: Ժամանակ առ ժամանակ բոլորս էլ կանգնում ենք ինչ-ինչ դժվարությունների առաջ, որոնք մարդուն որոշ չափով ընկճում են: Նման դեպքերում ես խորհուրդ եմ հարցնում ինձնից մեծ մարդկանցից, քանի որ գիտեմ, որ նրանցից շատ բան կարելի է սովորել, բայց երբեք չեմ կոտրվում: Եթե մեզ ի վերուստ տրված է դժվարություններով լեցուն կյանքի ճանապարհ, մենք պարտավոր ենք հաղթահարել դրանք պատվով՝ առանց դժգոհությունների, ու մեր համառ կամքի շնորհիվ կհասնենք մեր բոլոր երազանքներին:

-Ես շատ դեպքերում անհամարձակ ու վախկոտ եմ,- շարունակեցի ես,- դա երբեմն խանգարում է իմ առաջընթացին: Իսկ դու վախեր ունե՞ս:

-Ցանկացած վախ հաղթահարելի է: Ես ամենաշատը վախենում եմ սխալներ թույլ տալուց ու մենակությունից: Բայց դա քո պատկերացրած մենակությունը չէ: Ես կարող եմ լինել հազարավոր մարդկանց մեջ, բայց, միևնույն է, ինձ մենակ զգալ: Իսկ քո պատկերացրած մենակությունը ես շատ եմ սիրում, երբ կարող ես նստել ու անվերջ մտածել:

-Բայց ինչո՞ւ մենության մեջ:

-Մարդիկ հաճախ ինձ չեն հասկանում, երբեմն նեղացնում են խտրական վերաբերմունքով՝ մոռանալով, որ բոլորս էլ Աստծո առաջ հավասար ենք, երբեմն բարձրից են նայում:

-Ինչպե՞ս բարելավենք մեր հասարակության վատ կողմերը,- տխրեցի ես:

-Կարծրատիպեր են, ի՞նչ կարող ես անել: Մարդիկ իրենց երեխաներին ուսման են տալիս, բայց մոռանում զուգահեռաբար դաստիարակել, բարձր գնահատականներ են պահանջում, փոխարենը մեծամիտ են դարձնում: Եթե դա մի փոքր այլ լիներ, ոչինչ էլ բարելավելու կարիք չէր լինի:

«Փոքրիկ իշխանը» Գավառում

Հարցազրույց Գավառի «Փոքրիկ իշխան» սոցիալական կենտրոնի համակարգող Սոնա Խաչիկյանի հետ

-Ո՞ր թվականից է Գավաոում բացվել «Փոքրիկ իշխան» կենտրոնը: Ո՞րն է կենտրոնի նպատակը:
-2010թ.-ից Գավառում գործում է «Փոքրիկ իշխան» կենտրոնը: «Փոքրիկ իշխան» -ը Գավառում գործող միակ սոցիալական կենտրոնն է, որը նպաստում է երեխաների, երիտասարդների և նրանց ընտանիքի անդամների սոցիալական պաշտպանությանը և հզորացմանը: Կենտրոնի նպատակն է՝ աջակցել կյանքի դժվար իրավիճակներում հայտնված ընտանիքներին, տալ սոցիալական, հոգեբանական աջակցություն: Կենտրոնը ծավալում է ընտանիքակենտրոն գործունեություն:

-Ի՞նչ է նշանակում ընտանիքակենտրոն գործունեություն ծավալել:
-Այսինքն՝ աշխատանքներ են տարվում ոչ միայն կենտրոն հաճախող երեխայի հետ, այլև ամբողջ ընտանիքի: Ընտանիքը ստանում է համապատասխան աջակցություն և ուղղորդում:

-Քանի՞ ընտանիքների երեխաներ են սովորում գործող խմբակներում:
-Այս պահին ունենք քառասուն ընտանիք:

-Ծառայություններ մատուցվում են նաև շահառուների ծնողներին: Ի՞նչ տեսքով են դրանք լինում: Ո՞րն է դրանց նպատակը:
-Նպատակն է՝ հզորացնել ընտանիքը: Այսինքն՝ եթե ընտանիքն ունի որևէ խնդիր, որը կարող է կապված լինել աշխատանքի, զբաղվածության հարցեր լուծելով կամ որևէ կառույցի դիմելով՝ կախված խնդրից, մեր սոցիալական աշխատողները տալիս են համապատասխան ուղղորդում:

-Ինչպիսի՞ կրթություն են ստանում երեխաները:

-Ունենք մասնագիտական կողմնորոշման խմբակներ: Այժմ գործում են լրագրության, համակարգչային հմտությունների, ձեռագործության, նկարչության, տիկնիկագործության, խոհարարության, պարի, առողջ ապրելակերպի, անգլերեն մշակույթի խմբակներ: Խմբակները ժամանակ առ ժամանակ փոփոխվում են՝ կախված կարիքներից ու նյութական պահանջներից:

-Ի՞նչ մեթոդներով են իրականացվում դասերը:
-Դասընթացի մեթոդներն ընտրում են դասընթացավարները՝ կախված տարիքային խմբից, երեխաների հետաքրքրություններից ու օրվա քննարկվելիք թեմաներից: Հիմնականում դասերն անցկացվում են ինտերակտիվ թիմային աշխատանքների միջոցով:

-Ինչո՞ւ կենտրոնը կոչվեց «Փոքրիկ իշխան»:
-
Կենտրոնը կոչվեց «Փոքրիկ իշխան», Անտուան դը Սենտ Էքզյուպերիի համանուն ստեղծագործության հիման վրա: Այսինքն՝ սա այն վայրն է, որտեղ երեխան կերտում է իր միջավայրը, զգում է իրեն ապահով, ստեղծագործում է, կարող է հենվել իր հետ աշխատող մարդկանց վրա, նոր զարգացվածություն արձանագրել իր կյանքում ու տարբերվել շրջապատից:

-Որո՞նք են կենտրոնի առջև դրված խնդիրները, որոնց դեմ ինչ-որ քայլեր եք ձեռնարկում:
-Մեզ համար շատ կարևոր է ինտեգրումը և կապը համայնքի հետ, որովհետև մենք չենք սահմանափակվում կենտրոնի գործունեությամբ: Մենք համագործակցում ենք այլ կառույցների հետ, կարևորում երեխաների շփումը այլ հաստատությունների շահառուների հետ: Մեր նպատակն է, որ երեխաները զարգանան, ձեռք բերեն նոր գիտելիքներ, հմտություններ, նոր բացահայտումներ լինեն նրանց կյանքում, հասկանան, թե ինչպիսի կողմնորոշումներ ու հետաքրքրություններ ունեն, կարողանան ընտրել մասնագիտություն ու գտնեն կյանքում իրենց տեղն ու դերը: Մենք կարևորում ենք թե՛ կրթությունը, թե՛ կրթվածությունը: Խմբակների շրջանակներում նրանք ստանում են անհրաժեշտ մասնագիտական կրթություն, բացի այդ, ուշադրություն է դարձվում երեխայի հաղորդակցման հմտությունների զարգացմանը:

-Շահառուները քանի՞ խմբակների կարող են մասնակցել:
-Յուրաքանչյուր երեխա կարող է ընտրել 2-3 խմբակ՝ ըստ իր նախասիրությունների:

-Ի՞նչ բնույթի միջոցառումներ եք կազմակերպում:
-Մեզ մոտ կազմակերպվում են տարաբնույթ՝ սոցիալական, ժամանցային միջոցառումներ, նշում ենք բոլոր տոները, ունենում ենք խմբային աշխատանքներ տարբեր թեմաներով: Թեմաները ընտրում ենք մենք երեխաների հետ ու ունենում տվյալ թեմատիկային բնորոշ միջոցառումներ, ամառային ճամբարներ, էքսկուրսիաներ, արշավներ, ուխտագնացություններ: Դրանք նպաստում են ընկերական միջավայրի ամրապնդմանը, հոգևոր ու մշակութային արժեքների ճանաչմանը:
Կենտրոնում կազմակերպվում են բաց դռների օրեր համարյա ամեն ամիս, ու մենք հյուրընկալում ենք այլ կառույցներում սովորող երեխաների: Ունենում ենք ֆեյսբուքյան հայտարարության տեսքով ծանուցում, և կարող է այցելել ցանկացած մարդ:

-Հասարակական աշխատանքներում ինչպիսի՞ մասնակցություն ունեն շահառուները:
-Երեխաներն ակտիվ մասնակցություն ունեն հասարակական աշխատանքներին. թե՛ հասարակական կազմակերպությունների կողմից իրականացվող ծրագրերին, թե հասարակական ակցիաներին, դասընթացներին, քարոզարշավներին, եթե երեխաները հետաքրքրություն են ցուցաբերում:
Մենք ունենք նաև համայնքային կենտրոն, որտեղ երեխաները քաղաքի այլ երեխաների համատեղ ջանքերով կառուցել են խաղահրապարակ:

-Խոսեք կենտրոնում տարվող հոգեբանական աշխատանքների մասին:
-«Փոքրիկ իշխանում» շատ է կարևորվում սոցիալ-հոգեբանական աշխատանքները: Հոգեբանը աշխատում է երեխաների հետ, իրականացնում տարբեր թերապիաներ, խմբային աշխատանքներ, անհատական խորհրդատվություններ: Հոգեբանը աշխատանքներ է տանում նաև շահառուների մայրերի հետ:

-Ինչպե՞ս եք իրականացնում ընդունելությունը:
-
Ընդունելությունն իրականացվում է 7-17 տարեկանների շրջանակներում: Մեզ մոտ ուղղորդում են դպրոցներից, կամ մենք ենք դպրոցներ այցելում, տեղեկացնում մեր կենտրոնի մասին: Ցանկացողները դիմում են մեզ, մենք էլ տնայցերի միջոցով ընտրում ենք նրանց ու ներգրավում կենտրոնի շահառուների շարքերը կամ ցուցակներ ենք ստանում մարզպետարանի ու քաղաքապետարանի համապատասխան բաժիններից ու ըստ այդմ իրականացնում ընդունելությունը:

mariam tonoyan

Նոր օրակարգ

Երկար դադարից հետո ի վերջո մտքերիս մթին անկյունում քնած մուսայիս արթնացնելուց հետո ուզում եմ պատմել նոր դպրոցիս, նոր ընկերներիս, ի հայտ եկած դժվարությունների ու արդեն ավագ դպրոցի կարգուկանոնին հարմարվող աշակերտներիս մասին: Փորձեմ ներկայացնել.

Սեպտեմբերի 1
-Ես չեմ գնա էդ դպրոց, չեմ հարմարվի նոր շրջապատին… Մա՛մ, մոտս կմնաս:
Ինչ լավ է, որ վաղը շաբաթ է:

Սեպտեմբերի 2
-Ուռա՜, դասեր չկան: Բայց, կարծես թե, և՛ դասընկերներս էին լավ մարդիկ, և՛ նոր ուսուցիչներս:

Սեպտեմբերի 3
-Վաղը դասի ենք: Բայց ախր, ես իմ դպրոցն ու իմ դասարանն եմ ուզում…

Սեպտեմբերի 4, 5
-Ի՜նչ հետաքրքիր է սովորել նոր դասարանում: Նոր ուսուցիչներ, տարբեր ուսուցման մեթոդներ, շաբաթական ընդամենը 1 ժամ քի՜միա…

Սեպտեմբերի 6, 7, 8
-Այնքան շատ դաս ունեմ, բայց մեկը մյուսից հետաքրքիր է: Ես պետք է շարունակեմ լավ սովորել:

Սեպտեմբերի 9, 10
-Ինչի՞ մասին նոր հոդված պատրաստեմ: Ինչ լավ է՝ վաղը դպրոց պետք է գնամ: