-Մայիսի 6-ի առավոտն էր: Դիրքեր գնալու համար Բաբայանի հրամանով շարվեցինք: 20 հոգի կամավոր էր պետք երրորդ՝ ամենավտանգավոր դիրքի համար: Ոչ ոք կամավոր դուրս չեկավ շարքից: «Ես գնամ, ինձ բան չի պատահի: Արդեն փորձ ունեմ, կարողանում եմ զգայարանների միջոցով կողմնորոշվել (ըստ ձայնի), թե որտեղ կընկնի սնարյադը»,- մտածեցի ես ու դուրս եկա շարքից:

-Քյավառ,- ասաց Բաբայանը,- քեզ ուրիշ դիրք կուղարկենք, շարք կանգնիր:

Հարցը կրկնեց երեք անգամ: Երբ նորից շարքից դուրս եկա, մի քանի տղաներ ևս իմ օրինակով դուրս եկան շարքից: Ինձ թույլ տրվեց երրորդ դիրք գնալ: Ճանապարհին մեքենան փչացավ, ճանապարհը շարունակեցինք ոտքով:

Գիշերը խաղաղ անցավ: Ազգությամբ եզդի Թամոյան Մաջիթը, վրանում նստած, հետաքրքրաշարժ պատմություններ էր պատմում: Մենք էլ, նրա շուրջը նստած, կլանված լսում էինք:

03 պոստում պետք է փոխարինեի Մարատ Մխիթարյանին: Մարատը դիրք գնալուց առաջ խնդրել էր ինքնաձիգս, քանի որ նրանը «SFD սնայպեր» էր ու գիշերով պետք չէր գա՝ մեջն էլեմենտ չկար նշանառության համար: Տվեցի, որ երբ գնամ փոխարինելու, հետ վերցնեմ: Մարատն ու արտաշատցի Արմենը գնացին դիրքեր:

Լուսադեմին կրակոցներ լսվեցին, ապա զանգ ստացանք: Արմենն էր: Հակառակորդն անցել էր հարձակման, Մարատին էլ խփել էին: Օմարի բարձունքում, երբ արևի շողերն ընկնում են ձյան վրա, այդ անդրադարձումից մարդու աչքերը կարծես կուրանում են, և ոչինչ չի երևում: Դրանից պաշտպանվելու համար դահուկորդի ակնոցներ էինք կրում:

Մարատն ակնոցով էր, արևից փայլել էր ապակին, հակառակորդի դիպուկահարն էլ, դա նկատելով, խփել էր նրա աչքին: Մարատը գալարվում էր ցավից, ոտքով խփում, քանդում էր դիրքը: Վիրավորվել էր Էլոյան Խաչիկը աջ կոնքից: Իր ցավի մասին մոռացած՝ դառնացած հայացքով նայում էր տանջվող ընկերոջը: Հանկարծ դժվարությամբ վեր կացավ.

-Չեմ կարող տեսնել նրա տանջանքը,- ասաց նա՝ վերցնելով ինքնաձիգը,- վերջ դնեմ տանջանքին:

Խիղճս տանջեց, թույլ չտվեցի.

-Թուրքի ձեռքով եղել է, բայց թող մեր ձեռքով չլինի: Ավելի լավ կլինի՝ վրան գնաս:

-Պա՛պ, մի քիչ դադար տուր,- ճնշված խնդրում եմ ես,- ծանր են դեպքերը, խիղճս չի մարսում:

Գնում, շրջում եմ տան մեջ այս անկյունից այն անկյունը, զայրանում, էլ ավելի թշնամանքով լցվում դեպի թշնամին, ապա մի բաժակ ջրով վերադառնում եմ, թե՝ էլի պատմիր: Հայրս շարունակում է սառը ժպիտով.

-Էլոյանը վրան գնաց: Ես վերցրի ինքնաձիգս ու սկսեցի կրակել հակառակորդի կողմը՝ մտքումս անիծելով հայի բախտը: Դիրքում նստում էինք ծալապատիկ, որ բեկորներից ոտքներս չկտրվեն: Թշնամու գնդակից մեր գնդացիրի փողը կտրվել ու կեռվել էր: Չէր աշխատում:

Դիրքում էինք ես, Թամոյան Մաջիթը, շամշադինցի Թումոն: Ժամը 11-ի կողմերն էր: Փամփուշտները վերջացան: Յուրաքանչյուր ինքնաձիգում մնաց երեք փամփուշտ, որոնք պահել էինք, որ գերի ընկնելու դեպքում ինքնասպան լինենք: Զանգեցի 26-րդ դիրք՝ Բաբայան Էդիկին, ու օգնություն խնդրեցի: Ոգեշնչեց ու կոչ արեց դիմանալ, մինչև օգնությունը կհասնի: Թշնամին մոտ էր:

-Փրկեք ինձ,- լացակումած աղերսում էր Թումոն:

-Որ կարողանանք, ինքներս մեզ կփրկենք,- ճարահատյալ պատասխանում էինք մենք:

Դժվար էր դիմանալը: Թումոն լքեց դիրքն ու փախավ: Ի՞նչ անել: Կամ ելք գտնել, կամ զոհվել:

Զանգեցի 9-րդ դիրք ու խնդրեցի, որ կրակեն սարն ի վեր դեպի մեզ բարձրացող թշնամու վրա:

Լսելով օգնության կանչի մասին՝ մեզ մոտ էր եկել Ռաֆիկ Ավետիսյանը: 26-րդ դիրքից օգնության եկավ նաև վարձկան կազակ զինվոր Տամերլանը: Վերջինս արագ գործի անցավ: Չէի հասցնում լիցքավորել նրա ինքնաձիգի փամփշտակալները: Կրակում էր երկու ինքնաձիգով միաժամանակ ու աներևակայելի արագությամբ: Նռնակները նետում էր Արմենը, ով վիրավորվելով՝ վերադարձավ վրան: Դիրքում մնացինք ես, Տամերլանը, Մաջիթը, Ռաֆիկը և էլի մի զինվոր, ում անունը չեմ կարողանում մտաբերել:

-Հակո՛բ, վեր կաց, գնանք,- ասաց Ռաֆիկը,- առավոտից այստեղ ես՝ սոված ու հոգնած: Մեզ փոխարինող կուղարկենք:

-Դե, լավ, մնանք, մեկ է՝ ճանապարհին կխփեն: Եթե ուզում ես, դու գնա:

Ի վերջո, համոզեց ինձ: Թեքվել էի նրա կողմը: Երբ շրջվեցի, որ վերցնեմ ինքնաձիգս, ականանետը խփեց մեզնից քսան մետր հեռավորության վրա գտնվող ժայռին, բեկորները պոկվեցին, մի բեկոր խփեց բերանիս, մյուսը՝ գլխիս: Հակառակորդի դիպուկահարն այդ պահին խփեց Տամերլանին: Տամերլանը զոհվեց՝ ընկնելով Մաջիթի վրա, ես էլ, հարված ստանալով գլխիս, ուշագնաց ընկա Տամերլանի վրա:

Այդ ընթացքում վիրավորվել էր Ռաֆիկը: Բեկորը կտրել էր նրա ոտքը, վիրավորվել էր նաև Մաջիթը՝ գլխի աջ կողմից: Ես ուշագնաց ընկել էի, բայց գիտակցությունս տեղն էր, լսում էի ձայները, փորձում էի բարձրանալ, բայց չէր ստացվում: Կարծում էի՝ մահացել եմ, ու այսպես են մեռնում: Վճռեցի շարժել ձեռքս, եթե կարողանամ՝ ուրեմն ողջ եմ: Զգացի, որ շարժում եմ մատներս, ճիգեր գործադրելով մի կերպ նստեցի, աչքերիս առաջ սպիտակ էր, մշուշոտ, ոչինչ չէր երևում: Լսում էի միայն Ռաֆիկի ձայնը, ով գոռում էր.

-Տոնոյա՛ն, փախի՛ր, թուրքերը հասան: Նա սողալով հասել էր սարի գագաթ ու տեսնում էր իմ ու թշնամու հեռավորությունը: Ես գոռացի, որ նա գնա, ես չեմ կարող փախչել: Այս սարսափելի տեսարանից, թե ինչքան ժամանակ էր անցել, չգիտեմ, երբ նորից վերականգնվեց տեսողությունս: Չկորցնելով ինձ՝ սկսեցի նռնակներով ու գնդացիրով կրակել թշնամուն, որն ինձնից յոթ մետր էր հեռու: Վիրավոր Մաջիթը գոռում էր. «Тамерлан, вставай!»: Ես ասացի՝ նա զոհվել է՝ իր մարմնով պաշտպանելով քեզ: Ռացիայով օգնություն կանչեցինք: Հակառակորդը նահանջեց:

Մեկ օր հաց չէինք կերել, վրանից հանեցի սնունդը, հացի վրա կարագ քսեցի ու բաժանեցի վիրավորներին: Ոչ ոք չէր ուզում ուտել: Ինքս ինձ մտածում էի՝ գոնե թող կուշտ մեռնեն: Ինքս էլ ուտել չէի կարողանում բերանիս վնասվածքի պատճառով: Այն ժամանակ գլխիս վնասվածքը իրեն զգացնել չէր տալիս, բայց հետևանքներն ակնհայտ են այսօր, երբ տեսողությունս վատթար վիճակում է: Վիրավորվելուց հետո շարունակեցի ծառայությունս մինչև 1994թ. դեկտեմբերի զորացրում:

Սրանք հորս մարտական գործողությունների պատմությունից շատ փոքր կտորներ էին միայն, բայց թե ինչեր են կատարվել այսքանից բացի՝ գերադասում եմ թողնել վարագույրից այն կողմ՝ ընթերցողի մեջ ևս սառնասրտություն ու ատելություն չառաջացնելու նպատակով:

Շաբաթ օրերը, երբ ընտանիքիս հետ այցելում եմ պապիկիս գերեզմանը, սիրում եմ թափառել մոռացված գերեզմանոցում: Հին գերեզմանաքարեր՝ խունացած նկարներով, ջնջված տապանագրեր, սևազգեստ մարդիկ, խնկի ծուխ… Հասկանում եմ, որ մարդն անցնում է, կորչում հավերժության մեջ: Մնում է միայն մի տապանաքար՝ քանդակազարդ կամ հասարակ, նոր կամ խունացած ու մոռացված: Դա, սակայն, էական չէ: Անշուշտ, տապանաքարի մեծությունը կամ ճոխությունը չի կարող մոռացության տալ հանցագործության ժամանակ դժբախտ պատահարից մահացած մարդու արարքները, այնինչ երբեմն նման ճոխ տապանաքարերի կողքին, մի հասարակ քարի տակ հանգչում է մեկը՝ ընկած ռազմի դաշտում՝ կույր փամփուշտի զարկից: Գուցե ես դա անարդար եմ համարում, բայց հողն ընդունում է անտարբերությամբ: Շրջելով գերեզմանոցում՝ հիշում եմ դրվագներ հորս պատմություններից, երբ զոհվելու հավանականությունն ու ապրելու ցանկությունն ու հույսը մեծ են եղել, բայց, այնուամենայնիվ, դեպքերի մեծամասնությամբ կյանքը հաղթել է մահին:

-Հունվարի 20-ի գիշերը՝ մոտ ժամը տասին, նահանջելով հասանք Սետլար,- մտապահել եմ նրա խոսքերը,- շատ վիրավորներ ու զոհեր ունեինք: Ցրտահարվել էին Ստեփանյան Ալբերտի, Թուխոյան Արմենի վերջույթները: Տղաները հոգնել էին կյանքի ու մահու կռիվ տալուց, քայլում էին՝ մի կերպ ոտքերը քարշ տալով: Սոված, անքուն քայլեցինք մինչև լուսաբաց: Սետլարում մնացինք երեք օր:

Էդիկ Բաբայանը երրորդ օրը բոլորիս հավաքեց մի տան մեջ.

-Երեք օր է՝ հաց չենք կերել: Ով գնա ու Վալերի (Քեռու) սննդի մեքենայից ուտելիք բերի, կստանա կրկնակին: Հը՞, ո՞վ կգնա:

Լռություն էր: Ճանապարհը վտանգավոր էր: Մեզնից յուրաքանչյուրն ուզում էր ապրել, բայց ապրելու համար անհրաժեշտ էր նաև սնվել: Հակոբյան Վահանը, աբովյանցի Սամվելը, Ալիկը և ես գնացինք սննդի հետևից: Հասանք տեղ, սննդի կեսը լցրինք ուսապարկերի մեջ, կեսը՝ ծածկոցի ու փրկվելով թշնամու անընդհատ տեղացող կրակոցներից՝ հասցրինք մարտական ընկերներին:

Մի ուրիշ անգամ հայրս պատմում էր.

-Օմարում էինք: Ցուրտ էր, մշտական մառախուղի մեջ էինք, ու շատ հազվադեպ էր օրը պարզանում: Վազելիս դժվարանում էինք օդի սակավության պատճառով (Օմարի բարձրությունը 3480 մետր է): Պառկում էինք ձյան մեջ, քամին ձյան շերտը լցնում էր մեզ վրա, ձյունը կպչում էր համազգեստին՝ ավելի ծանրացնելով այն: Երբ դիրքը փոխելուց հետո վրաններ էինք գնում, վառարանի մոտ էինք նստում, ձյունը հալվում էր, ու կրկին թրջվում էինք: Չէինք հասցնում չորանալ, երբ կրկին դիրք էինք գնում: Շատերը ցրտահարվում էին, փախչում, ոմանք էլ տաքանալու համար թաց շորերով վառարանին էին նստում, բայց վառում էին իրենց խոնավ համազգեստները: Ավելի դժվար էր ցրտին դիմանալը, քան թշնամու դեմ կռվելը:

Ապրիլի 8-ին երրորդ պոստում էինք՝ 03 դիրքում: Ես ու ընկերս՝ Տերենտը, դեշեկա պոստ գնացինք՝ անփորձ նորակոչիկներին բացատրելու, թե ինչ պետք է անեն: Տերենտը գնաց վրան, և մինչ ես էլ վրան կվերադառնայի, հանկարծ մառախուղը քաշվեց, հակառակորդը նկատեց ինձ ու սկսեց կրակել իմ ուղղությամբ: Դիրքից մինչև վրան հասնելը մեկ վազելով, մեկ պառկելով փորձում էի մոլորեցնել թշնամուն:

-Կրակե՛ք հակառակորդի կողմը, որ կարողանամ վրան հասնել,- ամբողջ ձայնով գոռում էի ես նորակոչիկ դիրքապահներին, երբ արդեն սկսեցին կրակել գնդացիրով:

Վերջիններս, անփորձ լինելով, խուճապահար այս ու այն կողմ էին վազում, բայց չէին կրակում: Այդ ժամանակ չորրորդ պոստից Էդիկ Կարապետյանը նռնականետով խփեց հակառակորդի Կիսալուսին կոչվող դիրքին, ու կրակոցները դադարեցին: Ինքնաձիգս ձեռքումս՝ վազեցի, որքան ոտքերումս ուժ կար, որպեսզի հասնեի վրանին: Հանկարծ ևս մի սնայպերի կրակոց, և ինքնաձիգիս ցեվիոնը փշուր-փշուր եղավ ձեռքերիս մեջ: Աստված այս անգամ էլ փրկեց թշնամու գնդակից:

«Քելե՛, լաո, քելե՜ էրթանք մըր էրգիր…»:

Լուռ վայելում էր՝ աչքերը փակած, աշխարհից կտրված, մեր պապերի հայրենիք հասած… Բայց լռությունն էլ խոսուն է, ավելի խոսուն, քան այս բառերը, որոնցով փորձում եմ նկարագրել այն:

Պապս նրան պատմել էր մեր արմատների, մեր ազգի պատմության, մեր պապերի առօրյայի ու Իգդիրից նրանց գաղթի մասին, իսկ այժմ հերթը իրենն էր, ինքն էլ պիտի մեր պատմությունն ինձ փոխանցեր, բայց ոչ միայն պատմությունը, այլև հայրենասեր ոգին: Իսկ հայրենասիրության գերագույն չափանիշը կյանքը հայրենիքին նվիրաբերելու պատրաստակամությունն է, որը նա ցուցաբերել է տարիներ առաջ:

-Յանշակում էինք,- պատմում էր հայրս,- ամեն օր ռմբակոծություններ ու չդադարող մարտեր: Երեկոյան ժամերին մեր հրամանատարներից Գլոբա Վովան գնում էր հետախուզության:

-Թույլ տվեք ձեզ հետ գալ,- խնդրում էի ես:

Վերջինս, թե՝ ցուրտ է, մնա վաշտում (որպես վաշտ մի փոքր տնակ էինք վերցրել): Բայց ինչպե՞ս: Արյունս եռում էր, այլևս մահից չէի վախենում: Վովայի գնալուց հետո, տեսնելով, որ Էդիկ Բաբայանը գումարտակին ուղարկում է մեր կացարանից ձախ գտնվող սարի լանջին դիրքավորվելու՝ ես նրան դիմեցի ու տղաների հետ գնացի դիրքեր: Ի՞նչ արած, մի քիչ անհնազանդ էի: Դիրքավորվեցինք սարի լանջին՝ ամբողջ երկայնքով, իրարից տասը մետր հեռավորության վրա ու սպասում էինք թշնամու մեծամասշտաբ հարձակմանը: Իմ մի կողմում Մուսոյան Խաչիկի դիրքն էր, ով գալիս էր ինձ մոտ: Ծածկոցը գլխներիս գցած (որպեսզի աննկատ մնանք թշնամու համար) ծխում էինք, շշուկով զրուցում, ու նա իր դիրքն էր վերադառնում: Լուսացավ: Հարձակում չեղավ, ու ցած իջանք սարից:

Վովան վերադարձել էր հետախուզությունից: Զայրացավ, որ լքել եմ տունը ու գնացել դիրքեր:

-Ես ուզում եմ քեզ ողջ-առողջ տուն հասցնել, իսկ դու դիրքեր ես փախչում:

-Գուցե ես մեռնե՞լ եմ ուզում,- կատակում էի ես:

Հիմա մտաբերում եմ այն ամենը, ինչ իմ գլխով անցել է, ու հասկանում, որ դրանք կյանքիս լավագույն տարիներն են եղել, եթե հաշվի չառնենք զոհերն ու վատ դրությունը հայրենիքում: Խաղաղ ժամանակ, հաճախ՝ նաև մարտի ընթացքում, ամեն բան արկածախնդիր էր ու փոքր-ինչ երգիծական:

Հիշում եմ՝ քարայրում էինք, ու հանկարծ գիշերային հերթապահներից մեկը՝ Գևորգը (Միչուրինը), դրսից վախեցած ներս ընկավ ու հայտարարեց, որ թուրք է տեսել: Ես ու մի զինվոր դուրս եկանք, գնացինք Գևորգի մատնանշած վայրը:

-Ո՞ւր է թուրքը,- հարցնում եմ:

Ծառի կողմն է ցույց տալիս: Նայեմ, տեսնեմ՝ ոչ մի թուրք էլ չկա: Իր ստվերից էր վախեցել: Կատակելով հետ եկանք քարայր:

Երբ ամեն վայրկյան հարձակումը սպասելի է, հասարակ իրերն ու երևույթները սարսափելի են թվում: Պատերազմն էլ նման բան է, միշտ պետք է զգոն լինել:

Հորս պատմած պատմությունները պատերազմի մասին մի մեծ կնիք են դրել զգացմունքներիս ծրարի վրա, իսկ դեպքերի աղոտ պատկերացումները դառն ու սարսափազդու տենդով են համակում հոգիս ու խլում աչքերիցս թաքուն գլորվող արցունքներ:

Միշտ զարմացել եմ հորս սառնասրտությունից, որն ինձ երբեմն անտարբերություն էր թվում: Այժմ, երբ գիտակցում եմ, թե որքան սառնասրտություն է պահանջվում պատերազմի դաշտում, երբ ընկերդ կարող է զոհվել քո աչքի առաջ, սուրացող հազարավոր փամփուշտներից մեկի զարկից, ու քո մահվան հավանականությունն էլ քիչ չէ, հասկանում եմ, որ այդ հատկանիշը ներարկված է ցանկացած սահմանապահի ու զինվորի, պատերազմի մասնակցի երակներում: Ծնված օրվանից որպես հեքիաթ հորիցս լսել եմ պատմություններ պատերազմի ու հայրենասիրության մասին, որպես օրորոցային՝ ազգագրական երգեր, ֆիլմերի հերոսների փոխարեն սիրել եմ Մոնթեին ու Բեկորին, Դուշման Վարդանին ու Վազգեն Սարգսյանին: Մանկուց հարցրել եմ ամենքին՝ կգա՞ ժամանակ, երբ էլ պատերազմներ չեն լինի, բայց, չգիտես ինչու, պատասխանի փոխարեն դառնացած հայացք ու խոր հառաչանք եմ ստացել: Նման հառաչանքով է հորս մարտական ընկերը հրաժարվում պատերազմի մասին խոսելուց, իսկ հայրս պատմում է.

-1993թ.-ի հունվարի 19-ն էր՝ գիշեր: Ջիվանավանի սարերում էինք: Հակառակորդի կրակոցներից մեզնից որոշ հեռավորության վրա հրդեհ էր բռնկվել: Օմարից մինչև Ջիվանավան թեժ մարտական գործողություններ էին ընթանում: Թշնամին անցել էր լայնածավալ հարձակման: Նրանց բանակը համալրված էր Աֆղանստանից եկած վարձկան զինվորներով: Համեմատած իրենց զինվորների հետ՝ մոջահեդներն ավելի արագաշարժ էին ու կարողանում էին արագ լեռներ մագլցել:

Սառնամանիք էր: Մրսում էինք: Թշնամին գրոհում էր տարբեր կողմերից: Մարտական ընկերներս թույլտվություն ստացան դասակի հրամանատար Հակոբյան Լյովայից ու գնացին գումարտակ՝ տաքանալու ու իրենց փոխարինողներ ուղարկելու: Բավականին երկար ժամանակ անցավ, բայց տղաները չեկան: Հարցրի հրամանատարին՝ կարո՞ղ եմ գնալ նրանց հետևից: Վերջինս որոշեց ինքը գնալ, ու ես մնացի մենակ: Երկար ժամանակ անցավ: Ոչ ոք չվերադարձավ: Հանկարծ զգացի, որ ոչ միայն առջևից, այլև շրջանցելով սարերը՝ թշնամին կրակում է աջից ու ձախից և ավելի է մոտեցել: Ես բոլորովին անտեղյակ էի ընկերներիցս, չգիտեի՝ ինչ անել:

Պարզվեց, որ հրաման էր եղել նահանջելու, և զորքը Յանշակ էր նահանջել: Իմ մասին էլ բոլորովին մոռացել էին: Միայնակ, սարի վրա, և ո՞վ գիտի՝ քանի թշնամիներով շրջապատված: Խուճապահար մի քիչ իջա սարով ցած, նայեցի ներքև ու տեսա, որ տունը, որտեղ մեր գումարտակն էր տեղավորվել, այրվում է: Իսկույն հասկացա եղելությունը և ցած իջա սարից: Գնացի այրվող տնից մոտ 150 մետր այն կողմ գտնվող մեր տնակը, վերցրի ուսապարկս ու գիշերով ճամփա ընկա: Հեռվից որսում էի գնդի տղաների ձայները Յանշակից Չապլին ճանապարհի վրա և որպեսզի նրանց հասնեմ, ճանապարհս վազելով շարունակեցի: Վերջապես գտա նրանց, միացա զորքին, գանգատվեցի, որ դիրքում մենակ էին թողել ու ճանապարհվեցինք դեպի Սետլար:

Իմ այդ ծանր օրն էլ ավելի ծանրացավ, երբ հանգստի ժամին մեզ ասացին, որ հրամանատարներ Գլոբա Վովան, Վերդյան Վլադիմիրը և մի քանի զինվորներ զոհվել են: Ծանր դեպքերից ճնշված ու հուզված՝ հասանք Սետլար: