Մեծ տատս հետաքրքիր կին էր՝ ավանդապաշտ, կարգուկանոն սիրող, հյուրասեր, բարի, իսկական քյավառցի (իրականում՝ հացառատցի, բայց Հացառատը արդեն թաղամաս է)։ Ամեն անգամ ձեռքս քար վերցնելիս, չարաճճի ընկերներիս  քարով սպառնալիս տատս ասում էր.

-Քարի մեջն արուն կա, ձեռիցդ շպրտա։

Չէի հավատում.

-Քարը քար է՝ կարծր, կոպիտ, ի՞նչ արյուն։

Բայց երբ մեր հարևան կանանց խոսակցությունից լսեցի, թե Գևորգը «քարից հաց քամող» մարդ է, սկսեցի կասկածել.

-Մարդ կկարծի, թե քարն ամբար է՜, ինչ է՜… Մեջն ամեն ինչ կա։

Մի օր դրանում համոզվելու համար մեծ քարով փշուր-փշուր արեցի փոքր քարերը։ Արյուն չկար, ոչ էլ հացի փշուրներ թափվեցին։

Տատիս տարօրինակ, կես հանելուկ, կես առակ հայտարարությունները երբեմն ինձ խելագարության էին հասցնում ու նման ինֆորմացիաները մարսելու համար դրանք վերլուծում էի ինձնից երկու տարով մեծ ընկերուհուս հետ։

-Մա՛ր, (երկուսիս անունն էլ Մարիամ է) գիտե՞ս, անցած անգամ հաց ուտելիս սեղանի անկյունում էի նստել, տատս ասում էր, որ էդտեղ չնստեմ՝ մարդի չեն տանի։ Էդ ի՞նչ է նշանակում,- աչքերս ճպճպացնելով հարցնում էի ես՝ ակնկալելով իմ մանկական ուղեղին հասանելի պատասխան։

Մարիամը, սովորության համաձայն, մի լավ ծիծաղում էր հարցիս վրա ու ինքն էլ մտածմունքների մեջ ընկնում.

-Ա, դե շա՞տ գիտեմ։ Մենակ քո մտքով կանցնի տենց հարց տալ։

-Բա որ ենթադրենք Պողոսի մասին խոսում են, ինչի՞ համար են ասում «Հանգաճդ կանչա, Պողոս ջան»,-նյարդայնանում եմ ես,- տենց ո՞նց կլնի։

-Տենց ասում են, եթե Պողոսը ուրիշ տեղում ա, հեռու ա, չի լսում քո ասածը։ Երբ մեկի մասին խոսում ես, բայց ինքը հեռու ա, իրա ականջի մեջ ձայներ են լսվում, «հանգաճը կանչում ա»։

Հարցական հայացքով նայում եմ նրան, սկսում է ծիծաղել, նրա ծիծաղի վրա էլ իմ ծիծաղն է գալիս։

Օրեցօր ավելի էր հետաքրքրանում հետազոտական աշխատանքս։ Մի օր նույնիսկ պատահաբար հայտնաբերեցի, որ նման տարօրինակ արտահայտություններ ես էլ եմ անում, որոնց իմաստը չգիտեմ։ Մեծերից լսել եմ, ենթագիտակցորեն ընդունել ու գործածել։ Հիշում եմ՝ երբ եղունգս սպիտակում էր, սպիտակ կետիկ էր հայտնվում վրան, ասում էի՝ նվեր ունեմ, ինձ նոր շոր կառնեն։ Երբ թարթիչիս ինչ-որ բան էր նստում, ասում էին. «հաշկին բեռ ա բարձե», ես էլ ուրախանում էի, թե հաստատ մի լավ բան լինելու է, ու չէի գցում այնքան ժամանակ, մինչև ինքն իրեն կընկներ։

Հայրս մինչև հիմա ուրախանում է, եթե աջ ձեռքի ափը քոր է գալիս՝ փող կստանա։ Իսկ ձախը հակառակը՝ կծախսի։

Քանի դեռ քույրս չէր մեծացել, ինձ նախատում էին, որ օրորոցը դատարկ օրորել չի կարելի, չարքերը երեխայի քունը կխանգարեն, ինձ միշտ տանջում էր նաև այն միտքը, թե ինչու են քրոջս բարձի տակ դանակ դնում։ Երբ մորս հարցրի, նա պատասխանեց.

-Երբ տանը, սենյակում մարդ չի լինում, օրորոցի մեջ՝ երեխայի գլխի տակ դանակ կամ մի կտոր հաց են դնում, որ չարքերը չվնասեն։

Ինձ միշտ հետաքրքրում էր, թե ինչու են սև կատու տեսնելիս ճանապարհը փոխում, որ հանկարծ խեղճ կենդանին ճամփան չհատի, թե ինչու չէին համբուրում երեխայի ծոծրակը, որ խռովկան չմեծանա։ Մեծերը միշտ լավաշը ձեռքով էին կիսում.

-Հացի վրա դանակ չեն քաշի, հացը կպակասի։

Փոքր երեխան որտեղի՞ց հասկանա, որ այս բոլորը դարերի ընթացքում, դեռևս հեթանոսական ժամանակներից ձևավորված հավատալիքներ են, որ մարդիկ գիշերով աղբ չեն թափում, որովհետև հավատում են, որ տան բարիքը շան ու գելի փայ կդառնա, որ տնից գնացողի հետևից ջուր են շփում, որ գնացողի նպատակը շուտ կատարվի, ու նա շուտ տուն վերադառնա։

Հարևաններից ժամանակավորապես վերցրած ամանը մենք մինչև հիմա դատարկ հետ չենք տալիս, մեջը մի ուտելիք կամ նվեր ենք դնում։ Մենք երևի մտածում ենք, որ դա շնորհակալություն հայտնելու տարբերակ է, այնինչ մեծերը հավատում էին, որ եթե այդպես չանեն, անասունները կկտրվեն կաթից, հավերը՝ ձվից։

Նման հավատալիքները շատ-շատ են, որոնցից շատերը թեև հնացել են, բայց մեծ մասը պահպանվել է ավանդապահ Քյավառում։

Դրանցից առավել հետաքրքիրները կարող եք կարդալ ստորև.

1. Հացը, պատառաքաղը, դանակը եթե տան անդամի ձեռքից թռավ, ասում էին. «Հէսօր մեր տունը մարդ ա գալու»։

2. Թռչունը պատուհանի առաջ եթե կանգնում, ծլվլում էր, կամ պատուհանից ներս էր մտնում, ընտանիքի պանդուխտից լավ լուր կստացվի, պանդուխտը կվերադառնա շուտով։

3. Ճանապարհին տերտերին հանդիպելը վատ նշան էր, որպեսզի ազդեցությունը վերացնի, հանդիպողը մոտակայքում մի քար պետք է գտնի շրջի, կամ ձեռքը գրպանում պահած երեք մատով կոմբինացիա անի՝ միջնամատը ուղղված դեպի տերտերը։

4. Ճանապարհին, եթե դատարկ ամանով մարդու էին հանդիպում, նշան էր, թե նպատակն անհաջողությամբ կպսակվի։ Հարկավոր էր ճանապարհը փոխել։

5. Եթե աջ աչքն է խաղում, լավ նշան է, ձախը՝ վատ։

6. Երբեմն մարդու երեսը տաքանում է՝ վառվում, կրակվում է, հավատում էին, որ ինչ-որ մեկը բամբասում է իրեն, երեսին խաչ էին անում, ասում.«Աստված, դու խերն անես»։

7. Կատուն, եթե թաթով երեսը լվանում է, թաթը տանում է ականջի հետևը, հավատում էին, որ պանդուխտից լուր կգա կամ ինքը կգա։ Այդ է պատճառը, որ Նոր Բայազետում կատուն երեսը լվանալիս, ասում էին.«Թաթդ տար հանկջիդ հետև»։

8. Շունը, եթե առանց պատճառի ոռնում է, նշանակում է` դժբախտություն է պատահելու. շանը կամ արձակում էին, կամ սպանում։

Գեղարքունիքի մարզը իր տարածքով Հայաստանում ամենամեծն է ու չնայած մեր մարզի դրական առանձնահատկություններին, այն տարբեր ոլորտներում դեռևս ունի նաև շատ չլուծված խնդիրներ։ Մարզի զարգացմանն ուղղված մի շարք կամավորական, հասարակական, պետական միջոցառումների թվին ավելացավ մայիսի 11-ին Լևոն Քալանթարի անվան դրամատիկական թատրոնում Գեղարքունիքի մարզում առաջին անգամ տեղի ունեցած «Իմ քայլը հանուն Գեղարքունիքի մարզի»  գործարար համաժողովը, որի նպատակը մարզի տնտեսության և համայնքների զարգացման գործընթացներին Հայաստանում և արտերկրում իրենց գործունեությունն իրականացնող գործարարներին ներգրավելն էր։ Համաժողովին ներկա էին ՀՀ վարչապետը, ոլորտային գերատեսչությունների ղեկավարներ, խոշոր, միջին և փոքր ձեռնարկությունների ներկայացուցիչներ, 110 գործարարներ, որոնցից 72-ը արտերկրից էին և այլ ոլորտների ներկայացուցիչներ։

Գեղարքունիքի մարզն իր բնակլիմայական և աշխարհագրական դիրքի պատճառով տնտեսապես առավել հմտացել է գյուղատնտեսության ոլորտում և ունի շուրջ 345 հազար հեկտար գյուղատնտեսական հողեր, այդ իսկ պատճառով Համաժողովին քննարկվելիք գերակա ուղղություններ ընտրված էին գյուղատնտեսությունը, տուրիզմը և այլընտրանքային էներգիայի զարգացումը։

Մարզի մրցակցային առավելություններից մեկը ձեռներեցության պոտենցիալն է, բացի դրանից Գեղարքունիքի մարզն ունի բոլոր նախադրյալները էկոտուրիզմը զարգացնելու համար։ Հայտնի է, որ Սևանա լիճը համարվում է Հայաստանի Հանրապետության տեսարժան վայրերից մեկը, որը գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների, իսկ մարզում զբոսաշրջիկների տրամադրության տակ է գտնվում շուրջ 50 հյուրանոցային տնտեսություն, և միջին հաշվարկով Գեղարքունիքի մարզը կարող է ընդունել օրական 5000 զբոսաշրջիկ։ Անցյալ տարվա համեմատ այս տարի Գեղարքունիքի մարզում զբոսաշրջիկների թիվը 52%-ով աճ է գրանցել։ Մարզում Էկոտուրիզմի հաջողված օրինակ են Դրախտիկ և Կալավան գյուղերը, իսկ գյուղատնտեսական կրթությամբ աչքի է ընկնում Ծաղկունքի դպրոցը, որը մեր տարածաշրջանում միակն է, որ ունի ֆերմա և փորձարարական դաշտ՝ համապատասխան գյուղատնտեսական գիտելիքներ փոխանցելու համար։

Հանդիպման ընթացքում ներկայացվեցին ծրագրեր, որոնք հաջողության են հասել այս մարզում, որոնց թվում էին կաթնամթերքի ձեռնարկությունը, սպորտային տուրիզմը, օգտակար բույսերի հավաքումը և վաճառքը, կարի արտադրությունը,  հյուրատնային գործունեությունը և այլն։

Համաժողովի կարևոր մաս էին զբաղեցնում նաև ներդրումային ծրագրերը, որոնք արդեն ընթացքի մեջ են գտնվում։ Ըստ այդ ծրագրերի՝ նախատեսվում է Չկալովկա և Նորաշեն համայնքների ափամերձ հատվածներում կառուցել առողջարանային և հանգստի գոտիներ, քառահարկ հյուրանոցային համալիր՝ հարմարեցված խանութներով, սրճարաններով, կոնֆերանս սրահով, մարզասրահով և քոթեջային թաղամասով։ Նախատեսվում է 5 համայնքներում ստեղծել հողմակայաններ, որը կնպաստի մթնոլորտային արտանետումների նվազեցմանը և 400 աշխատավայրերի բացվելուն։

Հաշվի առնելով, որ Գեղարքունիքի մարզը ամենաշատ արևային օրեր ունեցող մարզն է, այստեղ կտեղադրվեն նաև արևային կայաններ։ Գյուղական զբոսաշրջության զարգացման ծրագրի համաձայն նախատեսվում է Նորատուսում բացել գորգագործական գործարան և թանգարան, Դրախտիկում՝ ձիարշավարան և հյուրանոց, Կալավանում՝ տուրիզմի գիտահետազոտական կենտրոն և վրանային ճամբար, որի արդյունքում կբացվեն 20 աշխատավայրեր և կունենանք 5000 զբոսաշրջիկների ներհոսք։

Այս ծրագրերի հաջող ընթացքը կնպաստի ոչ միայն Գեղարքունիքի մարզի, այլև ողջ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության դրական աճին։

«Երկնքից գլխիդ ինչ էլ որ թափվի, երբեք չպետք է հայհոյես։ Անձրևը ներառյալ։ Վերևից գլխիդ ինչ էլ ընկնի, պետք է ընդունես։ Անձրևն ինչքան էլ ուժեղ լինի, փոթորիկն ինչքան էլ սառը լինի, չպետք է հայհոյես այն, ինչ ամպերը ճիշտ են գտել մեզ՝ ներքևում գտնվողներիս համար։ Աշխարհի կարգն է այդպիսին»։

Էլիֆ Շաֆաք «Ստամբուլի բիճը»

Չգիտեմ, թե այդ ինչ էր, որ երկնքից նման ուժգնությամբ գլխիս թափվեց, բայց անկման հարվածից դեռ գիտակցությունս մթագնած է։ Հարվածը, որը բեկում մտցրեց իմ կյանք, որը տողադարձեց իմ կյանքը՝ բաժանելով նախքան և հետո այս պահի, մինչ այժմ իմ ապրած կյանքի ամենացավալի ձախողումն էր, ամենաանվերադարձ թվացող կորուստը և ամենամեծ դասը, որ վաղ թե ուշ պետք է սերտեի կյանքի այս կամ այն հատվածում։

Ժաննան՝ իմ սիրելի կոլեգաներից մեկը, ով սովորաբար հետաքրքիր ծրագրերի մասնակցության հայտադիմումներ է ուղարկում ինձ՝ հորդորելով մասնակցել, այդ անգամ գտել էր ինձ համար ամենացանկալին. փոխանակման ծրագիր, որին մասնակցելու համար ընտրվելու դեպքում հնարավորություն կունենայի լինել իմ երազանքների երկրում՝ Գերմանիայում։ Ծրագիրը 18-30 տարեկան անձանց համար էր, և չնայած՝ 18-ս լրանալուն դեռ մի քանի ամիս կար, ես մտքումս արդեն վճռել էի՝ ամեն գնով ստանալ ծնողներիս համաձայնությունը և հայտ ներկայացնել։ Չէ՞ որ արդյունքում հաճելին և օգտակարը մեկտեղվելու էին, իսկ երազանքս՝ իրականանալու, և բացի այդ՝ ի՞նչ պետք է փոխեր այդ մի քանի ամիսը։

Չեմ հիշում, թե որ տարիքում է ինձ մոտ հասունացել մեծ սերը դեպի այդ օրինապահ երկիրը, դեպի այդ փառահեղ, խորհրդավոր, կոպիտ ու վեհահունչ լեզուն, որով հաղորդակցվում է այդ մաքրասեր, պարտաճանաչ, ազնվացեղ արիական ազգը։ Իսկ փաստը մնում է փաստ, որ ստեղծագործելուց բացի միակ զբաղմունքը, որից ես երբեք չեմ ձանձրացել, միշտ կապված է եղել այդ երկրի հետ. Գերմանիայի պատմության, տեսարժան վայրերի, մշակույթի մասին անվերջանալի տեղեկություններ դուրս գրել, գերմաներեն սովորել, ագահորեն բառարաններ քրքրել ու յուրաքանչյուր նոր բառ սովորելիս հրճվել, գերմանացի գրողների (հատկապես՝ Հերման Հեսսեի) գրքերը բարձիս տակ ունենալ, ինչ-որ շրջապատում Գերմանիայից կամ գերմաներենից խոսք գնալու դեպքում մարդկանց՝ դեպի ինձ շրջված հայացքներից աչքերս պսպղացնել։ Ահա, թե ինչպիսի սերն ինձ ստիպեց ստանալ ծնողներիս համաձայնությունը և դիմել ծրագրին՝ անկախ ամեն ինչից, կընտրվեի, թե ոչ, որովհետև եթե չփորձեի, միշտ մի ներքին կասկած մեղադրելու էր ինձ։

Սպասման կեղեքիչ վայրկենաչափը կարելի էր համարել միացված։ Ամեն վայրկյանը սպասում էր, ամեն սպասման րոպեն ծանր էր, ինչպես ժայռից պոկված հսկա բեկորը, որը պետք է իր տեղը գլորեի։ Իսկ րոպեն դառնում էր ժամ, ժամը՝ օր։ Անցավ երկու օր, երբ ստացա սպասված զանգը. «Շնորհավորում ենք, Դուք ընտրվել եք փոխանակման ծրագրին մասնակցելու համար։ Խնդրում ենք ներկայանալ հարցազրույցի»։

Արցունքաշաղախ աչքերով, մինչև ականջներս ձգված լայն ժպիտով, կիսախելագարի նման երջանիկ երգ երգելով՝ դպրոցից վերջապես հասա տուն։ Ուրախալի լուրը հայտնեցի ծնողներիս և կրկին ստիպված էի սպասել հաջորդ օրվա հարցազրույցին, որը նույնիսկ չէի պատկերացնում, թե իրենից ինչ էր ներկայացնում, և թե ինչ հարցեր էին տրվելու։ Որոշեցի ինձուինձ պատրաստվել, չնայած միշտ համարել եմ, որ ամեն ինչ ավելի հաջող է ստացվում հենց տվյալ պահին՝ առանց նախնական պատրաստությունների։ Ծրագիրը երիտասարդների խնդիրների լուծմանը հենց իրենց՝ երիտասարդներին ներգրավելու մասին էր, ուստի՝ կետ առ կետ առանձնացրեցի երիտասարդներին վերաբերող խնդիրներ և համապատասխանաբար լուծումներ սղագրեցի։ Ապա քրքրեցի գրադարակիս «արխիվը», գտա հին տետրերս, որի մեջ նշումներ էի արել, թե ինչպես ճիշտ ներկայանալ հարցազրույցի աշխատանքի ընդունվելուց առաջ (ճիշտ է, սա աշխատանքի ընդունվելու հարցազրույց չէր, բայց ոչ պակաս կարևոր էր), կարդացի ու փորձեցի մտապահել։

Վերջապես եկավ հաջորդ օրը, որը չգիտեմ, ասեմ արկածախնդի՞ր, թե՞ տարօրինակ էր։ Ինչևէ, փաստը մնում է փաստ, որ Երկինքը որոշել էր ծաղրել ինձ։ Ի՞նչ է, ումի՞ց եմ առավել որ։

Ինձ հատուկ շտապողականությամբ կամ պատասխանատվության ծայրահեղական դրսևորմամբ՝ հարցազրույցի ներկայացա բավական վաղ։ Ինչպես արդեն կանխատեսել էի՝ նախորդ օրվա պատրաստություններս զուր էին, որովհետև ոչինչ պլանավորածի նման չընթացավ։ Նախ մանրամասնություններ իմացա ծրագրի մասին, որն ինձ ակնհայտորեն շփոթեցրեց և ուրախացրեց։ Ծրագիրը իրականացվելու էր Գերմանիայի Բավարիա հողին պատկանող իմ ամենասիրելի քաղաքում՝ Մյունխենում, 1 շաբաթով։ Կամ բախտս էր բերել, կամ…

Հարցազրույցը բաղկացած էր ընդամենը մեկ հարցից, որն ինձ սկզբում հռետորական թվաց. «Համաձա՞յն եք մասնակցել այս ծրագրին Գերմանիայում»։ Վե՞րջ, այդքան բա՞ն, ուրեմն ես արդեն իսկ ընտրվա՞ծ էի, մնում էր միայն համաձայնությո՞ւն տալ։ Պարզվում է՝ 80 դիմորդներից ընտրվել էին 20-ը։ Այդ բախտավորներից մեկը ես էի, մինչ… Հայրս հարցրեց.

-Իսկ որ 18-ը դեռ չի լրացել, խնդիր չի՞։

Ներսումս փոթորիկը վերսկսվեց։ Փոթորի՞կ. մեղմ է ասված։ Նկատեցի կազմակերպության նախագահի դեմքի արտահայտության փոփոխությունը, և կարծես թե ամեն ինչ պարզ էր։

-Երևի ուշադիր չենք եղել,- ասաց նա, և խոստացավ անմիջապես կապվել ծրագրի գերմանացի պատասխանատուի հետ ու պատասխանի դեպքում մեզ զանգահարել։

Իսկույն մտածեցի. «Սա այն նույն «մենք Ձեզ կզանգահարենք-ն է», որը միշտ ասում են, երբ գործի ընդունվելու փորձը արդեն ձախողված է»։

Մի կերպ ոտքերս քարշ տալով՝ հորս հետ դուրս եկա փողոց, ու զգացի, որ միանգամից այդքան դոզայով ուրախությունը և տասն այդքան դոզայով անորոշությունը խլել է էներգիաս ու կրկին միացրել է այն գրողի տարած սպասումի վայրկենաչափը։ Հետդարձի ճանապարհին մի փոքր քնեցի, եթե կարելի է դա քուն համարել. միտքս արթուն էր, ու շարունակում էր քրքրել նյարդերս, իսկ աչքերս անկաշկանդ, ամուր փակված էին ինչպես անհոգ նորածնի աչքերը։

Օրերը հաջորդում են իրար, թկթկում է անիծյալ ժամացույցը, որ կարծես հիշեցնում է, որ այդ վայրկյանին էլ զանգ չստացա, վայրկյանները ժամեր են դառնում, ժամերը՝ օրեր, օրերը՝ շաբաթ։ Ամբողջ սպասումի շաբաթվա ընթացքում ինձ պարուրել է մի սառը անտարբերություն, որը հատուկ է անհուսալիորեն հույսով լցված մարդկանց։ Բայց ես գիտեմ, որ գերմանացիների համար այդ մի քանի ամիսը նշանակություն ունի, գիտեմ, որ դժվար է զանգելն ու ասելը՝ հույսեր մի փայփայիր, փոքրի՛կ աղջնակ, արդեն ամեն ինչ պարզ է, գիտեմ, որ տարիքիս պատճառով թույլ չեն տվել մասնակցել, գիտեմ, բայց չեմ հավատում, չեմ ուզում հավատալ, քանի որ ոչ մի ապացույց չկա, ոչ մի զանգ, ոչ մի նամակ, իսկ հույսը վերջում է մեռնում՝ «գոնե ոչ Մյունխեն», «գոնե ի սկզբանե չընտրեին»։ Ես գերադասեցի ինքս այդ հույսը մեռցնել, քան կառչել դրա չնչին ծիլերից ու պահանջել, որ ծաղկի։ Ի վերջո նամակ գրեցի և շուտով ստացա պատասխանը. տարիքս խանգարեց։

Կյանքում առաջին անգամ ցանկացա շուտ մեծանալ։ Կյանքում առաջին անգամ զգացի, թե ինչ բան է սպասումը։ Հասկացա, որ նման ապրումներով են սիրահարվածները սպասում իրենց սիրելիի մի զանգին՝ հեռախոսը ձեռքից վար չդնելով։ Կյանքում առաջին անգամ հասկացա, որ կյանքը սարկազմի ամենամեծ վարպետն է։ Նա կարող է մի օր անսպասելի թակել դուռդ, փաթեթավորած երազանքդ տալ ձեռքդ, խոնարհվել քո առջև, և մինչ դու կմտածես, որ դա քո նվերն է (թերևս ամենասպասվածը), մի քանի վայրկյան հետո նա կուղղի կռացած մեջքը, քաղաքավարի շնորհակալություն կհայտնի, որ չմերժեցիր պահել ուրիշի նվերը մինչ նա իր կոշկաքուղերն էր կոճկում, հետ կվերցնի փաթեթավորված երազանքդ քո ձեռքից, կշրջվի և կհեռանա։

Երբևէ լսե՞լ եք «վախ բեմից» արտահայտությունը։ Դա հիմնականում երիտասարդների շրջանում շատ տարածված սոցիալական վախերից է, երբ մարդը վախենում է հանրության առաջ, հրապարակային ելույթներից, մեծ լսարանի առաջ հանդես գալուց։ Ըստ հոգեբանների՝ ելույթներից առաջ վախ զգում է մարդկանց 95%-ը։ Վախի այս տեսակն ի հայտ է գալիս ամենատարբեր պատճառներով. լսարանի հանդեպ անվստահություն, վատ պատրաստվածություն, բացասական ընդունելություն ու արձագանք, լավագույն ձևով ելույթ ունենալու ձգտում և այլն։

Հին ժամանակներում «հասարակություն», «հանրություն» բառերը ասոցացվում էին «կյանք» բառի հետ։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև հանրության մեջ հեշտ է պաշտպանություն գտնելը վայրի կենդանիներից ու այլ վտանգներից։ Հնագույն ժամանակներից ի վեր մարդը ակամա հաղորդակցվել է ուրիշ մարդկանց հետ ու, նրանցից օգնություն ու պաշտպանություն ստանալով, միայնակ գոյատևելը դարձել է ավելի ու ավելի դժվար։ Այդ պատճառով մինչև այժմ էլ մենք վախենում ենք լինել չընդունված այլ մարդկանց կողմից, վախենում ենք մեկուսացումից։

Նմանատիպ վախ իմ մեջ ես ևս բացահայտեցի, երբ դեռ երրորդ դասարանից դպրոցական տարբեր միջոցառումներից սկսեցի խուսափել՝ անհիմն արդարացումներ փնտրելով։ Ծնողներիս, ընկերներիս հորդորներն ու նախատինքները չփոխեցին ոչինչ։ Միայն վերջերս, երբ ինքս գիտակցեցի, թե ինչքան կարևոր է վստահ արտահայտվելը, ինքնատիրապետումը չկորցնելը մարդկանց ներկայությամբ, սկսեցի աշխատել այդ թերությունը հարթելու ուղղությամբ։ Նախ դպրոցում դասերը սկսեցի պատմել այնպես, ասես ոչ թե պատմում եմ, որպեսզի ուսուցչուհին ուղղի խոսքս, այլ որպեսզի սովորեցնեմ դասընկերներիս։ Հետո ուսումնասիրեցի «Ինքնատիրապետման արվեստը» գիրքը, իսկ այնուհետև, բախտի բերմամբ, թե պատահմամբ, իմացա «Երիտասարդ խոսնակ» ծրագրի մասին, որի նպատակն է` հռետորության, ելույթի միջոցով բարձրաձայնել համայնքային խնդիրներ, առաջարկել լուծումները, որից հետո առավել առաջնային խնդիրները ներգրավել ավագանու նիստի օրակարգում ու պատշաճ լուծում տալ։

Շուտով ընտրեցի ելույթիս թեման. «Հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց խնդիրները համայնքում»։ Թեման առավել մանրամասներով ուսումնասիրելուց հետո գրեցի ելույթիս տեքստը ու սկսեցի պատրաստվել։ Ինքնավստահություն, հստակ խոսք, խնդրի մասին բարձրաձայնում՝ առավել պարզ բառեր օգտագործելով, դրական տրամադրվածություն, ժեստեր, ժպիտ. ահա այն ամենը, ինչի վրա արժե ուշադրություն դարձնել ելույթը պատրաստելիս։

Ելույթ ունենալու վախի դեմ պայքարելու լավագույն տարբերակներից մեկը լավ պատրաստվածությունն է։ Այդ դեպքում բառերը դուրս են թռչում բերանիցդ ինքնաբերաբար։ Իսկ երբ դու ժպտում ես ու պատասխան ժպիտի ես հանդիպում, լարվածության աստիճանը իջնում է մինիմումի։ Մեկ այլ կարևոր գործոն է դիմախաղը և աչքերի կոնտակտը։ Պետք է կարողանալ կառավարել դիմային մկանները, որպեսզի նույնիսկ շփոթվելու կամ տեքստը մոռանալու դեպքում դրանք աննկատ պահել։ Հայացքների փոխանակումը օգնում է վտահություն առաջացնել ունկնդիրների մոտ, բայց պետք է հիշել, որ արդյունավետ է, երբ հայացքները հավասաչափ ես բաշխում։

«Երիտասարդ խոսնակ» ծրագիրը հնարավորություն տվեց վստահորեն բեմ բարձրանալ, խոսել, արտահայտվել՝ չմտածելով արձագանքների մասին, որոշ չափով հաղթահարել վախը բեմից։

Սիրելի՛ ընթերցող, եթե դու էլ ես վախենում հանրության առաջ արտահայտվելուց, եթե քո կարծիքը համարում ես պակաս կարևոր, եթե մտահոգ ես բացասական արձագանքներ ստանալուց, ինչպես ես, ահա խորհուրդս քեզ. եղիր ինքնավստահ ու խոսիր՝ կարևոր չէ, թե ինչի մասին, ընտրիր որևէ անհավանական թեմա, կեղծ տեղեկատվություն, ու փորձիր վստահորեն համոզել լսարանին, որ դա հաստատված ճշմարտություն է։ Փորձիր այսօր, քանի որ միայն այդ միջոցով դու կհասկանաս, թե ինչպես է ընդունվում քո խոսքը, և որքան շուտ համոզվես, որ ելույթ ունենալն այդքան էլ սարսափելի չէ, այնքան արագ դու կազատվես քո վախերից։

Մի մարդու գլուխը սաստիկ քոր է գալիս, գանգատվում է ընկերոջը.

-Էնպե՜ս է գլուխս քոր գալիս, կարծես գլխիս կաշին պոկ գա։

Ընկերը նայում է նրա գլուխը ու ասում.

-Գլխիդ ոջիլ կա։

-Գիտեմ,-անտարբերությամբ ձեռքը թափ տալով՝ ասում է մարդը։

Նրանց հաջորդ հանդիպման ժամանակ ընկերը հարցնում է.

-Առողջությունդ ո՞նց է։

-Լավ է, համա թե` գլխիս քորը չի անցնում,  քանի գնում ավելի ուժեղ է քոր գալիս։

Ընկերը որոշում է հիշեցնել.

-Գլխիդ ոջիլ կա։

-Գիտեմ,- դարձյալ անտարբեր ձեռքը թափ է տալիս մարդը։

Երբ հաջորդ հանդիպման ժամանակ մարդը կրկին բողոքում է գլխի քորից, ընկերը ծաղրով պատասխանում է.

-Մինչև գլխիդ ոջիլը չհեռացնես, քորը չի անցնի։

-Է՜, դե գիտեմ,- անմտաբար պատասխանում է մարդը։

Առակն ի՞նչ կցուցանե։ Յուրաքանչյուրիս մեջ ապրում են միլիոնավոր ոջիլներ տարբեր անուններով՝ «խարդախություն», «կեղծիք», «չարաշահում» և այլն։ Եվ երբ մենք գիտենք այդ ոջիլների մասին և չենք մտածում վերացնել դրանք, նշանակում է` նրանք շարունակելու են զարգանալ մեր մեջ, հոշոտել մեր խիղճը՝ զգալով մեր վերահսկողության պակասը կամ բացակայությունը։

Խոսքս ավելի հասկանալի դարձնելու համար ուզում եմ օրինակս ուղղել կոնկրետ ոլորտի վրա։ Յուրաքանչյուր համայնքում կգտնվեն մարդիկ, ովքեր կդժգոհեն համայնքի վիճակից, խնդիրներից, համայնքապետարանի աշխատանքից, գործազրկությունից, նրանցից շատերը հաստատաբար կասեն, որ խնդիրը ոչ թե իրենց, այլ համայնքի բյուջեն տնօրինողների մեջ է, մի մասը կպնդի, որ պետք է վերահսկել համայնքապետարանի աշխատանքը և արձանագրել թերություններն ու օրինախախտումները, բայց նրանցից քանի՞ տոկոսը կմտածի, որ այդ խնդիրները պետք է անհապաղ ոչնչացնել այն ոջիլների նման, որոնք անհարմարություն են պատճառում մարդուն։

Իրականում խնդիրներ տեսնելը հեշտ է, բայց երբ մտածում ես թերությունն ուղղելու մասին, չգիտես ինչու, դու քեզ այդ գործի մեջ փոքր մարդ ես զգում ու հետ ես կանգնում գաղափարիցդ։

Հայաստանում տարբեր կազմակերպություններ, այդ թվում Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբը, իր գործունեության մեջ կարևորում են երիտասարդների շրջանում հղկելու պահանջատիրության գաղափարը, կոփելու այնպիսի հասարակություն, որն ունակ կլինի տնօրինել իր իսկ միջոցներով ձևավորված համայնքային բյուջեն։ Արդեն կես տարի Հայաստանի բոլոր մարզերի քաղլրագրողները վերահսկում են տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեությունը, ուշադրություն դարձնում թափանցիկությանն ու հաշվետվողականությանը, ներկա գտնվում ավագանու նիստերին, հանրային լսումներին և այդ ամենի մասին գրված հոդվածների միջոցով իրազեկում հանրությանը։ Ծրագրի ավարտին Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբի քաղլրագրողները այցելեցին Գյումրու քաղաքապետարան, ծանոթացան Գյումրու ավագանու գործունեությանը և զեկույցներ ներկայացրեցին իրենց համայնքների ՏԻՄ գործունեության վերահսկողության արդյունքներից։ Ներկայացվեցին ոչ միայն տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատանքային թերությունների, այլև դրական աճերի մասին։

Հայաստանում Սահմանադրության ընդունումից հետո հանրային կառավարման համակարգում պետական կառավարմանը զուգահեռ ստեղծվել է նաև տեղական ինքնակառավարման համակարգը։ Տեղական ինքնակառավարման մարմիններն են՝ համայնքի ղեկավարը, ավագանին, որոնք ընտրվում են 5 տարի ժամկետով։ Մեր երկրում տեղական ինքնակառավարման իրականացումը կարգավորում է «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքը:

Յուրաքանչյուր քաղաքացի պետք է իմանա, որ

1. Յուրաքանչյուր ոք կարող է մասնակցել ավագանու նիստերին։ Ավագանու նիստերը բաց են (քվեարկության միջոցով կարող են նաև փակ նիստ գումարել), և բոլոր որոշումները հրապարակվում են։

2. Ավագանու հերթական նիստերից առաջ՝ 7 օր շարունակ համայնքապետարանը պարտավոր է իրազեկել հանրությանը համացանցում, համայնքի պաշտոնական կայքում հայտարարության, ցուցանակների, ավագանու նստավայրում փակցված ծանուցման միջոցով։

3. Ավագանու լիազորությունների մեջ մտնում է հանրային մասնակցության կարգեր հաստատելը, այսինքն՝ համայնքապետին կից խորհրդակցական մարմնի ստեղծում, հանրային լսումների անցկացման կարգի հաստատում և քաղաքացիների ստորագրությամբ ավագանու որոշումների նախագծերի ներմուծում՝ ավագանու օրակարգ (մինչև 1000 բնակչություն ունեցող համայնքներում 16-ից բարձր տարիքի անձանց 4%-ի, 1001-10000 բնակչությամբ համայնքներում 2%-ի, իսկ 10001-ից ավելի բնակչությամբ համայնքներում 1%-ի ստորագրություններով):

Սա նշանակում է, որ բնակիչն իրավունք ունի իրեն հուզող հարցերով դիմել քաղաքապետին և առաջարկել ներմուծել ավագանու նիստի օրակարգ, մերժում ստանալու դեպքում, եթե խնդիրը հուզում է ոչ միայն իրեն, այլև ուրիշ բնակիչների, կարելի է ստորագրահավաքի միջոցով հարցը մտցնել օրակարգ։

Գուցե ընթերցողը չի՞ գիտակցում վերահսկողության ու պահանջատիրության կարևորությունը։ Այդ դեպքում ես հիշեցնում եմ, որ համայնքի բյուջեն ձևավորվում է ձեր գրպանի գումարներով և ավելացնում. «Եթե թույլ ես տալիս, որ թամբ դնեն մեջքիդ, համոզված եղիր, որ շուտով հեծնելու են»։