Արտասահմանյան գրողների մասին միշտ ծավալուն գրականություն է լինում: Բայց ոչ միշտ հայերենով: Իմանում ենք նրանց ապրելակերպն ու մտածելակերպը, թե ինչ հանգամանքների բերումով են գրել իրենց այս կամ այն գործը: Երբ գիտես ստեղծագործության ստեղծման ողջ պատմությունը, այն ավելի հետաքրքիր է դառնում:

Նույնը չի կարելի ասել հայ հեղինակների մասին: Գրականության դասագրքերում գրում են հեղինակի մահվան ու ծննդյան թվականները, թե երբ է ընդունվել համալսարան, ավարտել այն, անցել գործի, ընտանիք կազմել, ինչ գործեր ունի գրած:Եվ որպես ընդհանուր բնութագիր նշվում է, որ եղել է հայրենասեր:
Այս ամիս նշվում էր Չարենցի 120-ամյակը: Մինչև վերջերս Չարենցը ինձ համար միայն հազար դրամանոցի հետևին պատկերված մարդ էր, որի ամենահայտնի գործը «Ես իմ անուշ Հայաստանի»-ն է ու էլի , որոշ կենսագրական տվյալներ: Նրա ծննդյան օրը ցուցադրեցին «Չարենց. մի ճրագ մթում» փաստագրական ֆիլմը, որը բավականին հետաքրքիր մանրամասներ է բացահայտում նրա ստեղծագործական և անձնական կյանքի, արատների ու հանճարի մասին:

Երևի քչերը գիտեին, որ Չարենցը առաջին անգամ բանտ է ընկել աղջկա հետ կապված գրազի պատճառով, կախվածություն է ունեցել մորֆինից, սովետական երկաթյա վարագույրը բացելով անցել է Եվրոպա ու այնտեղ բավականին հետաքրքիր կյանք վարել, մահացել է հոգեկան ու ֆիզիկական տանջանքների մեջ, և այլն:
Ու երբ իմանում ես, որ իր ամենահայտնի ստեղծագործությունը գրելիս Չարենցը Թումանյանի «Մարոն» կարդալով է ոգեշնչվել, երբ իմանում ես, որ նա ունեցել է յուրահատուկ, բոլորից տարբերվող իր հայրենասիրության տեսակը, երբ իմանում ես, որ նա շատ հայ գրողների նման խեղճ ու կրակ կյանք չի վարել՝ միայն թե ուրիշներին վատություն չանի, այլ եղել է ըմբոստ, հպարտ ու բռնկուն, ձյունապատ լեռները դառնում են հարազատ, մթում կորած խրճիթները `լուավոր, անուշ Հայաստանն էլ` անփոխարինելի:
Ու այսպես քանի-քանի գրողներ կան, որ աշակերտների հուշերում այդպես էլ մնում են այնպիսին, ինչպիսին գրքում է գրած: Ու եթե բոլոր հայ մտավորականների մասին այնպիսի հաջողված փաստագրական ֆիլմեր նկարեին, ինպիսին Չարենցինն է, գուցե հայ գրականությունը մյուսներից ավելի սիրվեր հայ երեխաների կողմից:

Մարդկանց տրված նոր հնարավորությունները մեկ-մեկ մոռացնել են տալիս հինը: Այսօր քիչ մարդկանց կտեսնես, ովքեր նոր մեծ էկրան բարձրացած ֆիլմը DVD սկավառակով են նայում կամ ժապավենային ֆոտոխցիկով լուսանկարում:

Առաջ լուսանկարներն ավելի մեծ արժեք ունեին, քան հիմա: Նախ քչերը ֆոտոխցիկ ունեին, ամեն լուսանկարը թանկ էր ու յուրահատուկ: Ոչ բոլորը նկարելու հնարավորություն ունեին: Այսօր, երբ մի հետաքրքիր տեղ ենք գնում, 20+ լուսանկարներ ենք անում, հետո գալիս տուն, անպետքները ջնջում, մի քանիսն ընտրում ու գցում համակարգչի մեջ։ Մի օր էլ համակարգիչը փչանում է, ու լուսանկարներն այլևս չկան: Ափսոսանքի մի թեթև ակնթարթ ու վերջ՝ լուսանկարների ու դրանց մեջ մնացած հիշողությունների մասին խոսելն ավելորդ է: Մեկ-երկու տարի առաջ սելֆի անելը շատ մոդայիկ էր, դարի անհրաժեշտություն: Հիմա բարեբախտաբար սելֆիամոլները ինստագրամային հարթակից դուրս չեն գալիս: Մի սելֆի աջից, մեկը՝ վերևից, մյուսն էլ՝ նեքևից, կարծես, նկարելու ռակուրսը փոխելով, դեմքն էլ է փոխվելու: Ծառերի, ծաղիկների հետ հազարավոր սելֆիներ: Միջին վիճակագրական գլամուր–սելֆիամոլ աղջիկը մեկ ամսում ավելի շատ սելֆի է անում, քան ես՝ լուսանկար՝ ամբողջ կյանքիս ընթացքում:

Լուսանկարը՝ Անի Ղուլինյանի

Առաջ, հին ֆոտոապարատներին որպես սրբության էինք վերաբերվում: Նկարված տեսաժապավենի վրա, հազիվ մեր դեմքերը փնտրելով, սպասում էինք, թե երբ հնարավորություն կլինի դրանք իսկական գունավոր լուսանկարի վերածել: Անիմաստ էլ չէինք նկարվում, միայն հատուկ դեպքերում, այն էլ, երբ մեջը տեղ կար: Շատ բաներ են փոխվել, մանավանդ տեխնոլոգիական ոլորտում: Մի տասը տարի հետո էլ գիտության նոր նվաճումներից օգտվելիս կհիշենք, որ մի ժամանակ ոչ բոլորը համակարգիչ ունեին…

95-րդ րոպե, մեկ բալանոց երկրաշարժ, խելագարված մարզիչ ու իրենց աչքերին չհավատացող երկրպագուներ: Այս օրերին ամբողջ ֆուտբոլային աշխարհն է անորոշ վիճակի մեջ` Բարսելոնայի երկրպագուները,ՊՍԺ-ի երկրպագուները ու պարզապես ֆուտբոլասերներ:

Բարսելոնա – ՊՍԺ խաղի, ինչպես ցանկացած մեծ իրադարձության մասին շատ է խոսվել, ու դեռ էլի կխոսվի: Փաստեր, թվեր, մրցավարական սխալներ, վիճակագրություններ: Բայց իմ իմացած միակ փաստն այն է, որ երկրպագուների զգացածը ոչ մի թիվ ու ոչ մի վիճակագրություն բացատրել չի կարող: Կփորձեմ այս ու դրան նախորդող խաղի մասին պատմել ոչ թե թվերով, այլ պարզապես երկրպագուի աչքերով:
Առաջին խաղում Բարսելոնան Փարիզում պարտվեց 4:0 հաշվով: Ցավալի պարտություն էր (չնայած ոչ բոլորի համար), շատ էր խոսվում, որ ոչ մի թիմի չի հաջողվել եվրագավաթներում հաշվի այդպիսի տարբերությունը հետ բերել: Փարիզում իրենց հաջորդ փուլ անցնելու շանսերը 100 % էին գնահատում, իսկ Բարսելոնայում դեռ ուշքի չէին եկել կրած պարտությունից: Տանը, դպրոցում, ճանապարհին ու ցանկացած վայրում հանդիպում էին մարդիկ, ովքեր հարցնում էին.
-Տեսա՞ր Բարսան ոնց պարտվեց:
Չգիտեմ, տրամաբանական կլիներ , որ ասեի. «Չէ, գիտեք, քնել եմ ու չեմ տեսել, կպատմե՞ք»: Հաշվել եմ: Ուղիղ 13 հոգի ինձ տվել են նույն հարցը: Ու իմ համոզմանը , որ հաստատ հաջորդ խաղին լավ կխաղանք ու կանցնենք, պատասխանում էին. «Ի՞նչ ես ասում, հնարավոր չի»: Դե, փաստորեն հնարավոր էր: Որքան մոտենում էր երկրորդ խաղի օրը, այնքան մոտակա խաղի կարևորությունը ու յուրահատկությունն ավելի էր մեծանում` զգացվում էր ֆուտբոլիստների մարտական տրամադրվածությունը, վստահությունը սեփական ուժերին ու նաև երկրպագուների լավատեսությունը:Եվ իրոք, մեկ շաբաթ առաջ Բարսելոնայի հաջորդ փուլ անցնելուն թվում էր միայն հրաշքը կարող էր օգնել: Ու պարզվեց այդ հրաշքը ոտքեր ու ձեռքեր ունի, ու նաև անուն է` Սերխիո Ռոբերտո:
Վերջին, վճռորոշ գոլից հետո Բարսելոնայում վերջին տարիների ամենաուժեղ երկրաշարժն էր գրանցվել: Դե, որ 96 հազարից ավելի մարդ միասին ուրախությունից թռվռան, հաստատ երկրաշարժ կլինի: Շատերն ասում են, որ այս խաղը կարելի է դարի comeback-ը համարել, իսկ որ այն պատմական հանդիպում էր, միանշանակ է: Ես ինքս մի քանի տարի է, ինչ սկսել եմ ֆուտբոլ դիտել: Գուցե սրանից ավելի հետաքրքիր խաղեր են եղել, բայց ես չեմ կարող պարզապես միացնել YouTube-ը, նայել այդ խաղերը ու զգալ այն, ինչ հիմա եմ զգում: Շատ բաներ են խոսում խաղի մասին, քննարկում են հաղթանակի նախադրյալները, պարտության պատճառները, մրցավարական վրիպակները, բայց հիմա խաղն ավարտվել է, պատմությունն էլ կերտվել: Հարցնում են, թե ինչո՞ւ ենք սիրում ֆուտբոլը, անքուն գիշերներ անց կացնում հեռուստացույցի դիմաց, երկրպագում անծանոթ մարդկանց, ուրախանում ու տխրում նրանց համար: Ֆուտբոլը սիրում են հենց այսպիսի խաղերի համար, նրա համար, որ աչքիդ առաջ կարող է պատմություն կերտվել, իսկ դու էլ կարող ես դառնալ դրա մի մասնիկը:

Ֆուտբոլը շատ նման է կյանքին: Պարզապես, եթե կյանքում հնարավոր է հույսը դնել սեփական ուժերի վրա ու անհատական հաջողությունների հասնել, ֆուտբոլում այդպես հազվադեպ է պատահում: Այս խաղը ոչ միայն 109×90 չափերով կանաչ դաշտ է, 22 միլիոնատերեր, մեկ գնդակ ու բուքմեյքերական անթիվ գրասենյակներ, այլև ուսուցիչ, որից ցանկության դեպքում, կարելի է օգտակար ինչ-որ բաներ սովորել:
Եթե մի օր հիասթափվեք, ու ձեզ թվա, որ անհաջողակ եք, հիշեք ՊՍԺ-ին, ու եթե մի օր էլ համարձակվեք «անհնարին» բառը օգտագործել, հիշեք Բարսային:
Երբ 17-ի Վանաձորյան դասընթացի ժամանակ հայտարարեցին ճամբար գնացողների անունները, ու այդ անուններում ես իմը չհանդիպեցի, առաջին վայրկյանի հիասթափությունից հետո ինքս ինձ ասացի, որ ժամանակն է կյանքում ինչ-որ քայլ անելու, քայլ դեպի առաջ, սեփական ուժերով մի քայլ: Ու այդ ժամանակ իմ մտածածի լրջությանը հավատացի այնպես, ինչպես մարտի ութի երեկոյան` 95-րդ րոպեին հավատում էի հաղթական գոլին: Աշնանը ես արդեն Սևանի մեդիա ճամբարում էի: Եթե առաջին դեպքում ամեն բան ինձնից էր կախված, ապա երկրորդի ժամանակ բացի հավատալը, ուրիշ ոչինչ անել չէի կարող: Ու այս ամենը ստիպում է ինձ մտածել, որ ինչպես Նեյմարն է ասում. «Քանի դեռ կա 1% հնարավորություն, մենք կունենանք 99% հավատ»:

Լինում են օրեր, երբ ամեն ինչից հոգնում ենք` դասերից, համակարգչից, գրքերից, ընկերներից ու ծանոթներից: Դա լինում է տրամադրության անկման դեպքում, երբ «ձախ ոտքի վրա» ենք արթնանում: Հոգնածությունն աստիճանաբար վերածվում է ալարկոտությունը թաքցնելու պատճառաբանության: Իսկ երբ ինչ-որ բան պատճառաբանված է, այն դառնում է ավելի վտանգավոր:

Լատինաամերիկացի հեղափոախական Չէ Գևարան ասում էր. «Հոգնեցի՞ր, հանգստացի՛ր, բայց այդ դեպքում երբեք առաջինը չես լինի»: Այս արտահայտությունը շատ նման է նրան, երբ մայրիկն ասում էր, թե կարելի է շատ կոնֆետ ուտել, բայց այդ դեպքում ատամները կսկսեն թափվել ու փչանալ, երբ ուսուցիչն ասում է, որ կարելի է չափազանց բարդ վարժությունը չկատարել, բայց այդ դեպքում «երկուս» կստանաք: Ափսոս, որ Չէ Գևարայի այս խոսքերը չեն երաշխավորում, որ եթե երբեք չհանգստանաս ու անընդհատ աշխատես, կարող ես լավագույնը լինել: Բայց եթե հոգնես ամեն ինչից ու ոչինչ չանես, հաստատ լավ բանի չես հասնի: Ինչ-որ բան սկսելու ու լավ անելու համար լավ տրամադրվածություն է պետք և ինչ-որ մոտիվացիա, որը կօգնի չծուլանալ: Վերջին շրջանում ցանկացած բան անելիս, հոգնելու կամ ձանձրանալու դեպքում՝ ինձ ներշնչում եմ, որ ամեն բան ինձանից է կախված, ու եթե ես այս կամ այն բանը մինչև վերջ չանեմ, մարտի ութին «Բարսա»-ն «ՊՍԺ»-ին չի հաղթի, ու դրա համար միակ մեղավորը ես կլինեմ: Մարտի ութից հետո այլ բան է պետք մտածել, որովհետև այդպես ավելի հեշտ է ու արդյունավետ:

Դուք էլ ձեզ համար որևէ «շարժիչ ուժ» գտեք ու կտեսնեք, որ ամեն ինչ ստացվում է:

Մեր օրերում երիտասարդներն ավելի են դժգոհում հիշողության վատացումից, քան մեծահասակները: Չեն օգնում նաև ավանդական ընկույզն ու մեղրը: Արշակունյաց դինաստիայի թագավորների գահակալման թվերը մի ականջով մտնում, մյուսով դուրս են գալիս:

Ինձ թվում է` մեր ուղեղներում հատուկ գործառույթ կատարող մասնիկներ կան, որոնք կարևորում են մեր առաջնային հիշողությունները` երկրորդականներից: Եվ քանի որ ուղեղում գտնվող տեսաժապավենը կարճ է, այնտեղ տեղավորվում են միայն խիստ կարևոր հիշողությունները: Մյուսները` ժամանակի ընթացքում ջնջվում են:
Մանկությունիցս շատ քիչ դրվագներ եմ հիշում: Հիշածներս էլ` աղոտ ու ոչ մի տեղեկություն չպարունակող: Միայն, երբ ծնողներս ինչ-որ դեպքեր են պատմում, աղոտ ստվեր է անցնում մտքովս, փորձելով փնտրել տեսաժապավենի ամենածայրերին, ինչ-որ նոր բան գտնելու ակնկալիքով:
Վերջերս էլ մտածում եմ, որ այն հատուկ սարքը, որն ուղեղում է, մեկ-մեկ սխալներ է թույլ տալիս: Դա շատ նման է նրան, երբ ալյուրը մաղելու համար ցանցի միջով անց կացնելիս, խոշոր գնդիկներ էլ են ընկնում:

Իմ հիշողության դեպքում էլ է նույնը: Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում մտաբերել առաջին օրս դպրոցում, երեխաներին, ուսուցիչներին, բայց շատ լավ հիշում եմ, թե ինչ էի մտածում, երբ դպրոցական առաջին օրը տնից դուրս գալիս նայեցի հեռուստացույցին, որով հենց նոր սկսվել էր իմ ամենասիրելի մուլտֆիլմը: Իմ ծննդյան օրերից ոչ մեկը չի տպավորվել, թեև այն միշտ մարդաշատ է լինում ու իմ սրտով, բայց այսօրվա պես հիշում եմ, թե երբ և ինչ հանգամանքներում ստացա իմ առաջին ուղեղի ցնցումը, հետո նաև երկրորդը: Այսպես, հիշում եմ նաև «Բանակում» սերիալի առաջին սերիաները, մեր նոր տան ներկի հոտը, իմ առաջին ու վերջին օդապարուկը։ Փոքր ժամանակ մեր զուգահեռ դասարանի հետ մղվող ճակատամարտերն եմ լավ հիշում, դպրոցական համազգեստս, երկնքում տեսածս ամեն ինքնաթիռի մեջ հայրիկիս փնտրելը և էլի շատ բաներ, որոնց մի մասը ձեզ հետաքրքիր չի լինի:
Այս հիշողությունները պարզապես մանրուքներ են, առաջին հայացքից ուշադրության չարժանի դրվագներ, բայց դրանցից յուրաքանչյուրի տակ իմ կյանքի մի ժամանակշրջան է թաքնված: Մեր ամբողջ կյանքը ուղեղի մեջ գտնվող ժապավենն է, պարզապես՝ խտացված փոքիկ թվացող հիշողությունների մեջ: