Դասասենյակը լիքն է աշակերտներով: Հանրահաշվի դասաժամն է: Ուսուցիչը աշակերտների համար գրատախտակին նախօրոք գրել է գծային հավասարումներ ու այժմ իր աթոռին նստած հանգիստ լրացնում է մատյանը: Նա երբեմն աչքերը քթին դրված ակնոցից բարձրացնում է ու իր խիստ, սաստող հայացքով չափում ամբողջ դասարանը: Նրա սեղանին դրված զանազան իրերից առանձնանում են մի քանիսը, որոնք իրականում աշակերտներից վերցված իրեր էին: Դրանք այն աշակերտներինն էին, որոնք դպրոցի տղաների աչքին բարձր երևալու համար իրենց ծննդյան մի քանի հարմար նվերներ դպրոց էին բերել և նախորդ հանրահաշվի դասաժամին հանել պայուսակներից: Իհարկե, ուսուցիչն այդ իրերը հատուկ էր իր սեղանին դրել՝ մյուսներին սաստելու համար:

Այդ օրը դասարանում իսկական խուճապ էր. դասարանի աղջիկները, աչքերը պարոն Գալստյանի վրա պահելով, արագ իրար հետ փսփսում էին: Նրանք դա անում էին ամբողջովին աղջկական եղանակով. նախ ձեռքը հանգիստ մոտեցնում էին բերանին, հետո հոնքերը արտասովոր կերպով բարձրացնում էին ու թաքուն ժպտում: Դասարանում սկսված խուճապը գրատախտակին գրված հավասարումների ու դրանցից բխող վատ գնահատականների համար չէ: Հավանաբար, դասարանի մի քանի չարաճճի երեխաներ հենց նոր ավելի ծիծաղելի պատմություններ էին հորինել պարոն Գալստյանի կարճ սպիտակ մազերի ու դեմքը գրեթե կուլ տվող ակնոցի մասին: Իհարկե, ուսուցիչն արդեն գիտեր, որ երեխաները հենց իր մասին են խոսում: Նախանցյալ տարի երկու երեխա քիչ էր մնում դպրոցից դուրս մնային: Այդ համարձակները պարոն Գալստյանի մասին իրենց իմացած պատմությունները գրել էին թղթերի վրա ու տվել կողքի դասարանի աղջիկներին՝ սրանց տրամադրությունը ավելի բարձրացնելու համար: Բայց մեկի թեթև ձեռքով թուղթը հայտնվել էր պարոն Գալստյանի սեղանին, ամեն ինչ պարզվել էր, ու այդ երկու խիզախ երեխաները՝ Սոսն ու Լևոնը, բոլորից ցանկանում էին թաքցնել, որ տնօրենի սենյակում մի լավ լացել են ու ներողություն խնդրել: Այդ օրվանից հետո Լևոնը կարծես փոքր-ինչ խելոքացել էր, միշտ անում էր հանձնարարվող առաջադրանքերն ու պարոն Գալստյանին էլ հարգանքով էր վերաբերվում: Նույնը չենք կարող ասել Սոսի մասին: Իհարկե, դպրոցում կատարված իրադարձության համար տանը մի քանի օր զրկվել էր համակարգչով խաղալու հնարավորությունից, բայց դա նրան այնքան էլ չսաստեց: Նա հարմար պահ էր ընտրել, երբ բոլոր աշակերտները ֆիզկուլտուրայի դահլիճում էին, ու հատակը փայլեցնելու սուր հոտ (ոմանց համար՝ հաճելի, իսկ մեծամասնության համար՝ տհաճ) ունեցող յուղանյութի «բարակ» ու «նուրբ» շերտով պատել գրատախտակը: Ամենասարսափելին այն էր, որ հաջորդ ժամին ընկեր Գալստյանը պետք է բախվեր տհաճ և անախորժ երևույթի: Ֆիզկուլտուրայի ժամին Սոսն իրեն վատ էր զգացել ու դպրոցի բուժքրոջ մոտ գնալուց հետո՝ արագ զանգել էր մայրիկին: Երբ Սոսը իր մայրիկի ձեռքը բռնած դուրս էր գալիս դպրոցից, հանկարծ նկատեց պարոն Գալստյանին, ու նրա հոգին ծանր տնքաց սպասվելիք դատավճռի և դրան հետևող պատժի բեռի տակ:

Ահա թե ինչ եղավ հետո… Դասարանի նրբազգաց աղջիկներն իրենց բնորոշ թիթիզ-միթիզ դիմախաղով կանգնած էին ուշաթափության վտանգի առջև: Պետք է ասենք, որ Գալստյանին դուր չեկավ յուղանյութի «անուշ բուրմունքը», ու նա շատ արագ նկատեց նոր գրատախտակների փայլուն երեսը: Այ հենց դրա պատճառով է, որ մի քանի րոպե հետո տնօրենն արդեն դասասենյակում էր: Իհարկե, նրանք չէին կասկածում Սոսին, քանի որ «խեղճ երեխան» իրեն վատ էր զգացել և թույլտվություն ուներ տուն գնալու: Քանի որ ոչ ոք այդպես էլ չխոստովանեց, թե ով է «մեր հերոսը», տնօրենը ստիպված եղավ պատժել 30 հոգուն: Հաջորդ օրը Սոսը նույնպես դասի չեկավ, բայց երեխաներն առանց նրա էլ լավ փայլեցրին դասասենյակը: Այս պատմությունը դեռ կշարունակվի, քանի որ Սոսը խուսափեց տնօրենի պատժից, բայց ոչ ընկերների պատժից՝ մոտալուտ տուրուդմփոցից:

Դու պատրաստ ես ասելու, որ հրաշալի է աշնան մեղեդին՝ տերևերի անկրկնելի խշշոցով համեմված, չնայած լսվում է միայն այն ժամանակ, երբ դու քայլում ես տերևների վրայով:

Դու պատրաստ ես ասելու, որ կցանկանայիր մարդկանց դեմքին ժպիտ տեսնել անգույն փողոցում՝ մռայլ մտքերի բեռի տակ, բայց այդ ժպիտի ու քո աչքերի բախումից հետո առաջին միտքդ լինում է այն, թե արդյո՞ք քո արտաքինի հետ ամեն ինչ նորմալ է:

Ինչու ոչ, դու նաև պատրաստ ես ասելու, որ ավելի շատ սիրում ես գիշերը՝ երբ լուսինը իր շողերը անխնա կերպով քսում է ապակուն: Բայց երբ մթության մեջ որևէ բան սկսում է շարժվել, դու մտածում ես, որ գիշերվա քողը ծածկել է մի գիշատիչ կենդանու, ու արագ փակելով դուռը՝ հանգիստ փակում ես նաև աչքերդ:

Պատրաստ ես, չէ՞, ասել, որ ազատությունը հրաշալի է, չնայած՝ քեզ ոնց հիշում ես, նույն տանն ես ապրում, նույն վարագույրներով սենյակում՝ մի պտղունց արևով ու քո միտքը կլանած ազատութամբ:

Դու վախենում ես ասել, որ մեր երազած ազատությունը մենք արդեն գտել ենք այն մանրուքների մեջ, որոնք կարող էինք երբևէ չնկատել: Դու ուզում ես թռչնի նման ազատ լինել ու անվերջ թռչել կապույտ երկնքում: Լավ, կա՞ գոնե մեկը, ով մտածի այդ խեղճ թռչնի մասին, որ ստիպված է լինում անվերջ կտրվող ծառերի վրա պատրաստել իր բույնը, որ մի որոշ տարածություն անցնելուց հետո պետք է շունչ առնի շարունակելու համար:

Գոնե պատկերացրե՞լ եք, թե այդ խեղճը ինչ է զգում, երբ պարտավորվում է թռչել հսկայական օվկիանոսների վրայով, որտեղ կապույտն ամենուր է:

Ինչևէ: Մենք շատ բան ենք պատրաստ ասելու, գովերգելու, ու պատրաստ ենք ամբողջ մի կյանք երազելու ու փնտրելու, մինչդեռ դրանք մեր ափի մեջ մեր զայրույթից վաղուց ճզմվել են: Իսկ հիմա, հավանաբար, դու մի նոր բան հիշեցիր, որի մասին ես մոռացել եմ նշել, ուրախ եմ. ի վերջո, եթե ես այն մի օր հիշեմ, ապա անպայման կյանքի խաչմերուկներում կհանդիպենք:

Մի բան ևս. եթե դու շնչկատուր հասել ես բլրի ամենաբարձր կետին, ու քեզ չի հետաքրքրում ոտքերիդ ցավը, ապա դա լավ է: Բայց եթե մտածում ես ազատությունը նորից փնտրելու մասին, լավ կանես՝ ուղղակի տուն գնաս:

Եթե անգամ դուք մտածեք, թե սա մանկական շարադրության է նման, և ձեր դեմքին երևա մի ժպիտ, որը ծածկում է ներքին մի ծիծաղ, ապա ես կհամաձայնեմ ձեզ հետ: Բայց սա «Սառցե» լճի իմ առասպելն է եղել դեռ շատ վաղուց…

Տարիներ են անցել այն օրից, երբ հասկացա, որ անտառը ինչ-որ մեկի կանաչ երազն է, որ այն ամենը, ինչն արմատներ է ձգում, դառնում է ավելի թարմ՝ դարերի փոշոտ հայացքի ներքո, մեր էությունը դարձնում է ավելի մաքուր ու հստակ, երբեք չի կարող պարտվել:

Դա իմ ու անտառի առաջին բախումն էր: Եկեք տեղափոխվենք մոտ 1930 օր հետ և սկսենք ամենասկզբից: Մեքենան սլանում էր բավականին արագ, և ես հազիվ էի հանդուրժում երկու եղբայրներիս անհանգիստ շարժումները՝ ապակին իջեցնելու նպատակով: Գյուղի սևացած կտուրներին հաջորդեցին չվերջացող ծառերի շղթան ու խորդուբորդ ճանապարհից բարձրացող փոշին, որ միևնույնն էին իմ ծույլ հայացքի համար: Մոտ կես ժամ հետո մեքենան կանգ առավ, ու լսվեցին գոհունակության ճիչեր: Այդ տեղը, հավանաբար, անտառի այն գողտրիկ վայրերից էր, որտեղ թվում է՝ անիվներից բարձրացած փոշին ու շարժիչի ձայնը երբեք չէին հասել: Այդ հատվածը մի կլոր բեմի էր նման, որի շուրջ միակ ունկնդիր ծառերը երբեմն-երբեմն ականատես էին լինում թատերական մի ներկայացման, որ կոչվում էր «Դատարկության շշուկները»: Մի ժամանակ այնտեղ ձյուն է եղել, մի ուրիշ ժամանակ՝ արևն է երգել ու ապրել, մեկ այլ ժամանակ՝ անձրևը: Բեմից քիչ այն կողմ ծովն էր, որ կենդանի էր պահում օրը: Հորեղբայրս երբեմն-երբեմն կրկնում էր՝ այստեղ գայլեր են եղել: Ի հակադրություն իմ վախի՝ երազում էի տեսնել գայլերին, որոնք իրենց դեղին աչքերով կճեղքեին անտառի վրա իջած ծանր մշուշը: Երազում էի տեսնել անտառի թագավորին, որ իմ մանկական պատկերացմամբ ծառե մարմին կունենար, մամուռով պատված ու գունազրկված մի թագ: Նա կկարողանար ինձ պահել իր հսկայական ափի մեջ ու կտաներ ամենաբարձր ծառերի գագաթների մոտ, հսկայական ու պաղ ժայռերի մոտ կտաներ ու վերջապես՝ ծով, և ես ընդմիշտ կպահեի երկնքի ձայնը իմ ականջներում: Անտառի մշուշե ժպիտը ու գայլի ոռնոցը կդառնային «սառցե» լճի իմ առասպելը, որովհետև այդ օրը ոչ միայն արմատավորվեց իմ մանկական հիշողության մեջ, այլ փոխեց իմ հայացքը դեպի բնությունը, իմ ներսում առկա գեղեցիկ, բայց սառցե լիճը սկսեց աստիճանաբար հալվել, իմ ներսում արձագանքում են դեռ անտառի ձայները: Իմ ոսկե հիշողությունը, ծառերը՝ երկնքի կրծքի մեջ խրված, ծովը՝ հողի գրկում նիրհող, հավերժական են…

Ես անընդհատ նայում էի անտառի խորքերը ու փորձում էի նշմարել կամ պատկերացնել նրա՝ թագավորի ձեռքը, որ կկանչեր ինձ՝ իր կարմիր քար ունեցող արծաթե մատանին ցուցամատին հագցրած: Լավ եմ հիշում, թե ոնց ցանկացա վազել՝ թողնելով բոլորին, բայց իմ մանկական վախերը թույլ չտվեցին:

Նստեցինք մեքենան, բոլորը սունկ էին հավաքել՝ բացի ինձնից: Անմիջապես իջեցրի ապակին, որ շնչեմ անտառի օդն ու վերջին անգամ նայեմ հեռուն՝ խույս տալու համար իմ հիասթափությունից: Տարիներ անց միայն կարդացի Չինգիզ Այթմատովի «Սպիտակ շոգենավը», որի հերոսը այդ ժամանակ իմ տարիքին էր: Նա վազեց դեպի ծովն ու ձուկ դառնալով՝ լողաց հեռո՜ւ-հեռո՜ւ: Ո՞վ գիտե, եթե ես այն ժամանակ չվախենայի և վազեի դեպի անտառի խորքը, կկարողանայի՞ արդյոք թռչել, և հանդիպելով անտառի թագավորին՝ կգնայի՞ հեռո՜ւ-հեռո՜ւ:

Ես այդ օրը կարողացա իմ ներսում առկա սառցե լիճը հալեցնել, բայց չգիտեմ՝ դեռ որքան կարձագանքեն իմ մեջ անտառի ձայները: Բայց եթե չցրեք ձեր մեջ նստած թանձր մշուշը, ապա չզարմանաք, երբ այնտեղ հայտնաբերեք գայլերի մի ամբողջ ոհմակ: