Էս արտահայտությունը շատ անգամ լսել եմ ու գիտակցել եմ, որ այն շատ ճիշտ բնորոշում է մեր ազգայինը, մեր ինքնատիպ դիմանկարը, որովհետև մենք «կայֆոտ» ազգ ենք: Բայց երբևէ մտածե՞լ եք, թե ինչու: Ու նախօրոք ասեմ, ես չեմ սիրում ավելորդ հայրենասիրական պաթոսը, որի պատճառով կորցնում ենք մեր ազգային ինքնատիպությունը: Դրա համար կփորձեմ ավելի իրատեսորեն մոտենալ այսօրվա մեր հարցին:

Դե ոչ մեկի համար, ինձ թվում է, գաղտնիք չէ, որ մենք հայերս շատ խելացի ազգ ենք և ունենք բազմադարյա մշակույթ: Բայց հետաքրքիրն այն է, որ այդ մշակույթը ողողված է այնպիսի ինքնատիպ տարրերով, որոնցից զուրկ են աշխարհի բազմաթիվ մշակույթներ: Ինչո՞ւմ է կայանում ինքնատիպությունը: Բացատրեմ. մեր տարածքը արևելքի ու արևմուտքի ձեռքսեղմումն է, և այդ է պատճառը, որ մեր մշակույթը ճշգրիտ է, ինչպես եվրոպականը, և գունագեղ, ինչպես արևելյանը:

Բոլոր երկրներն էլ ունեն զավակներ, որոնցով հպարտանում են, բայց ոչ մի երկիր չունի այնպիսի զավակներ, որոնք իրենց անփոխարինելի տեղը ունեն համաշխարհային մշակույթում. Այվազովսկի, Մարտիրոս Սարյան, Շարլ Ազնավուրը, Քեն Դավիդյան, Վիլյամ Սարոյան, Արամ Խաչատրյան, Մհեր Մկրտչյան, Բաղրամյան, Խուդյակով, Իսակով և շատ-շատ ուրիշներ, որոնք թողել են իրենց հետքը համաշխարհային պատմության մեջ: Եվ երբեմն ինձ թվում է, թե մենք հայերս հատուկ առաքելություն ունենք, որ զարգացնենք աշխարհի բոլոր անկյունները մեր տաղանդավոր հայորդիներով: Հիմա էլ, բոլորը ճանաչում են Հենրիկ Մխիթարյանին, Արթուր Աբրահամին:

Մեր մայրաքաղաքը Երևանը 27 տարով մեծ է հավերժական Հռոմից, դե հիմի ասեք` ո՞վ է հավերժական: Մեր էպոսը համարվում է բոլոր ազգերի լավագույն էպոսը, քանի որ հաղթել է էպոսների մրցույթում: Հայերին միշտ բնորոշել են իբրև աշխատասեր և խելացի, փորձել են կոտրել մեզ, բայց դե, չէ, մենք ամուր ընկույզ ենք ու ոչ մի ջարդիչ մեզ չի ջարդի:

Անհարթ ու խորդուբորդ ճանապարհի վրա, որը պատմություն է կոչվում, մենք շատ ջարդարարներ ենք ճամփու դրել: Այդպիսի կայսրություններ էին Բաբելոնը, Ասորեստանը, Հռոմը և էլի շատ-շատեր: Բայց դե, ժողովուրդ, մենք հիմա ունենք մեր երիտասարդ պետությունը, որը անկախ նրանից` լավն է, թե վատը, շեն է, թե քայքայված, միևնույն է, մերն է, ու մենք ենք պատասխանատու նրա համար: Մեր ուսերին է նրա ապագան, մեր շուրթերից պետք է հնչեն նրա երգերը, մեր գրիչները պետք է գրեն նրա օրենքները, մեր բռնած զենքը պետք է պահի նրա սահմանը, մեր ձեռքերը պետք է կառուցեն նրա շենքերը, դրա համար պետք է սիրենք մեր հայրենիքը: Ու ինձ ասեք, խնդրում եմ, այս ամենից հետո հայ լինելը կայֆ չի՞:

Ամեն օրվա նման առավոտյան արթնանում եմ, հավաքում գրքերս, վերցնում պայուսակս ու շտապում համալսարան:

Այդ օրը սովորականից քսան րոպե շուտ էի դուրս եկել, երևի զգում էի՝ «գլխիս ինչ է գալու»: Կանգառում համարյա տասնհինգ րոպե կանգնելուց հետո հեռվում նկատում եմ «սպասված» 23-ը, հարազատ դարձած ավտոբուս, որին մեկ կիլոմետրից էլ ճանաչում եմ: Հանգիստ տեղավորվում եմ, և շարունակում իմ ճանապարհը: Հաղթանակի կամրջի վրա մեզ սպասում էր ահռելի խցանում: Գնացինք ու ընկանք դրա «ճանկը»՝ մեքենաների մի շարասյուն, որի ոչ սկիզբն էր երևում, ոչ վերջը…

Որոշեցի ճանապարհս ոտքով շարունակել, որովհետև եթե սպասեի, հաստատ դասերի վերջում կհասնեի համալսարան: Խնդրեցի վարորդին բացել ավտոբուսի դռները, վճարեցի իմ բաժին 100 դրամը և իջա: Նկատեցի, որ ավտոբուսի մարդկանց 90 տոկոսն էլ որոշել էր ճանապարհը ոտքով շարունակել:

Քայլում եմ Մաշտոցի պողոտայով և ճանապարհին չեմ նկատում ոչ մի երթուղային, ոչ մի մեքենա: Միայն ոստիկաններ, որոնք իրենց բարձրախոսներով ինչ-որ հրահանգներ են տալիս:

Քսան րոպե ուշացումով հասա համալսարան: Դասերն անցան ամեն օրվա պես՝ ոչ մի նոր ու հետաքրքիր բան:

Դուրս եկա համալսարանից, որ գնամ տուն, և հենց այստեղից սկսվեցին «արկածներս»: Խուճապ, շփոթություն: Մի անհասկանալի իրավիճակ էր, երբ չգիտես որ կողմ գնաս, ինչ անես: Չկա ոչ մի երթուղային, ոչ մի տաքսի, ոչ մի քաղաքացիական մեքենա: Ամբողջ փողոցներում տանկեր են, ոստիկաններ, զինվորներ ու մարդկանց խուճապահար դեմքեր:

Հասկացա, որ ոտքով պիտի հասնեմ տուն: Եղանակն էլ անձրևային էր ու նույնիսկ հարմար մրսելու համար: Բայց ինչ արած, պետք է տուն հասնել…

Արդեն անձրև է, դող առաջացնող սառը քամի, ու ես եմ, քայլում եմ: Հաղթանակի կամուրջն էր՝ պիտի անցնեի փողոցն ու չհասցրի: Ոստիկանն իր բարձրախոսով ասաց, որ հետիոտները սպասեն իր հրահանգին: Ու մեկ էլ գալիս են տանկերը, զինվորական մեքենաները: Զինվորները ծածանում են եռագույնն ու երգում, հպարտ երգում:

Անկախ ինձնից ժպիտ եկավ դեմքիս, կորավ դողը, մոռացա անձրևի մասին ու ժպտում եմ, նայում երգող զինվորներին ու ժպտում: Մեր անկախության խորհրդանիշները՝ տղերքը: Ա՜խր, ո՞նց չուրախանալ նրանց տեսնելիս…

Անկախությո՜ւն: Ահա, գտա պատճառը այդ օրվա աշխուժության: Պատրաստվում էինք անկախության տոնին: Դե՜, իսկ այսօր հենց այդ օրն է…

Հայաստա՜նս, շնորհավոր մեր տոնը…

Փոքր տարիքում, երբ այս նույն ամսաթիվն էր մոտենում, վերցնում էի հանրագիտարաններն ու պատմության գրքերը, սկսում փորփրել անցյալն ու իր գաղտնիքները:

Այս տարի, քանի որ մի քիչ մեծացել եմ, ուզում եմ խոսել այն մարդկանց հետ, ովքեր տեսել են Հայաստանը ոչ անկախ տարիներին, տեսել ու ապրել են անկախ Հայաստանում, այն մարդկանց հետ, ովքեր կյանքի գնով են պահպանել այդ անկախությունն, ու այն մարդկանց, ովքեր ծնվել ու ապրում են անկախ Հայաստանում, ովքեր տերն են այս անկախ Հայաստանի:

Ուզում եմ հասկանալ այս 25 տարվա պատմությունը, ուզում եմ իրենց հպարտ աչքերը տեսնել Հայաստան ասելիս:

Ուզում եմ ու այդպես էլ անում եմ:
Վերցրեցի  թուղթն ու գրիչը, ու քայլերս ուղղեցի դեպի ուսուցչանոց: Ուսուցչանոցի աթոռներն ազատ էին, սակայն ես պետք է գտնեի դպրոցի քայլող հանրագիտարանին՝ պատմագետ Վերա Խաչատրյանին: Քայլերս ուղղվում են դեպի այն դասարան, որտեղ, ըստ դասացուցակի նա դաս է պարապում:
Դուռը կիսաբաց էր, միջանցքի լռության մեջ լսվում էր միայն նրա ձայնը. «Անկախությունը յուրաքանչյուր հայի համար դարերով  երազած օդ ու ջրի նման անհրաժեշտ մի իրողություն է»… Ըհը, թեման էլ համապատասխանում է:
Մտնում եմ ներս ու անմիջապես հարցնում.

-Իսկ ի՞նչ տվեց այդ անկախությունը:

-Անկախությունը մեզ տվեց անկախ հայրենիք, առաջին հերթին, որտեղ ես երազում էի ապրել ազատ, կենսամակարդակը բարձր հայրենիքում` հայրենի հողի վրա, բայց ինչպես մեր հայոց մեծերից մեկն է ասել. «Ես  այսօր համոզվեցի,  որ պետությունը պատկանում է իշխանությանը, իսկ երբ վտանգ է սպառնում այդ տարածքին, այն վեր է ածվում հայրենիքի և տրվում հասարակ ժողովրդին»:

-Իսկ ի՞նչ կորցրեցինք անկախացման ընթացքում:

-Այս ընթացքում հայ ժողովուրդը կորցրեց այն բավականին բարձր մակարդակի հասած սոցիալական ապահով վիճակն ու կենսամակարդակը: Ճիշտ է, նվաճումներ ունեցանք շատ բնագավառներում, բայց այն միջին բարձր սոցիալական վիճակը, որում գտնվում էին մեր ժողովրդի 90%-ից ավելին, այսօր չկա: Այսօր կա հասարակության բևեռացում` մի բուռ վերնախավ ու մեծամասնականների խիստ ցածր կենսամակարդակ, որը անհանդուրժելի է յուրաքանչյուր դեմոկրատական երկրում:

-Մի՞թե արժեր այս տառապանքի ուղին անցնել:

-Արժեր, գտնում եմ, որ արժեր, որովհետև ինչ-որ տեղ հույսի նշույլ ունեմ, որ կշտկվի, կուղղվի ամեն ինչ, որ պղտորված ջրերը դեռ կպարզեն,  որ ջրի հատակի ծանր քարերը դեռ կերևան:

Եվ կունենանք այն, ինչ-որ երազել են դարերով մեր ժողովրդի լավագույն զավակները, ինչի համար պայքարել են, ինչի համար ամենաթանկն են տվել` կյանքը: Կյանքն են տվել, եթե դա չլինի, ապրելն անիմաստ է դառնում:

 Արժեր, ոչ անկախ Հայաստանը տեսած այս կնոջ աչքերի փայլն իրոք արժեր տեսնել: Ու այդ պահին մտածում եմ, եթե նույն հարցին պատասխանի պատերազմի ժամանակ հորը կորցրած, պատերազմի մասնակցած մարդը, նրա աչքե՞րն  էլ այսպես կփայլեն:
Դուրս եմ գալիս դասարանից ու շտապում գտնել դպրոցի ՆԶՊ-ի ուսուցիչ պարոն Վարդանյանին:

-Պարոն Վարդանյան, արդյո՞ք սա Անկախ Հայաստան է:

-Վստահ եմ իմ ու ինձանից հետո եկող սերնդի վրա, որովհետև ճանաչելով նրանց, շփվելով նրանց հետ, հասկացել եմ, որ նրանք են կերտելու ու տանելու դեպի հզորացման մեր պետությունը: Մեր անկախությունը մենք պահպանելու ենք:

-Քառօրյա պատերազմի ժամանակ գտնվում էիք առաջնագծում, ի՞նչն էր Ձեզ այնտեղ հասցրել:

-Ապրիլյան դեպքերին մասնակցելն արդեն ինքնին ասում է, թե ես ինչու էի գնացել այնտեղ. հայրենիքը պաշտպանելու: Ես չէի գնացել զոհվելու, այլ պաշտպանելու հայրենիքս: Չնայած կարող եմ ասել, որ հայրս էլ է զոհվել հանուն հայրենիքի, իսկ ես նրա որդին եմ, ընդամենը:

Փայլեցին, նրա աչքերն էլ փայլեցին, իմն էլ երևի փայլեց, երբ լսեցի, որ մենք նույնպես արժանի զավակ ենք այս հզոր պետությանը: Հասակակիցներիս աչքերի փայլն էլ եմ ուզում տեսնել: Քայլում եմ դեպի դասարան:

Կանգնում եմ մեջտեղում ու հարցնում.

-Ի՞նչ եք զգում Հայաստան ասելիս:

-Հայաստան ասելիս հպարտություն եմ զգում,- Վահեն էր, նրա աչքերն էլ փայլեցին:

Ձանգում եմ մտերիմներիցս մեկին.

-Միլ, Հայաստան ասելիս ի՞նչ ես զգում:


-Մա՞ն, ինչի՞ ես միանգամից էդ հարցը տալիս: Սեր եմ զգում, պարզ չի՞:

Փայլեցին, ևս մի հայի աչքեր փայլեցին…

Իմն էլ է փայլում,  առավոտայն ինձ հուզող հարցի պատասխանն եմ գտել, հա, առավոտյան մտածում էի` արդյո՞ք սա Անկախ Հայաստանն է,  հիմա հաստատ կարող եմ ասել, որ, Այո, սա է հենց Անկախ Հայաստանը:

Շնորհավոր իմ ու քո, մեր Հայաստանի անկախացման 25 ամյակը:

«Պիտի գնաս տուն ու գրես: Պիտի թողնես ամեն տեսակ դաս կամ պարապմունք, թողնես ու գրես: Պիտի էնպես գրես, որ կարդան ու ծայրեծայր զգան, որ կարդան ու… Հավատան քեզ»:

-Կարո՞ղ ես, փորձի՛ր,- կրկնում էի ինձուինձ ողջ ճանապարհին:

Երեկոյանում էր: Դուրս էի եկել տանից ու չէի կարողանում հասնել ուզածս տեղը: Դե պարզ է՝ խցանում էր: Սովորական բան է երեկոյան Երևանում, հատկապես, երբ առջևում անկախության օրն է:

Ուրեմն՝ Իսակովի պողոտայում էի: Ինձ համար մի կողմ քաշված՝ Բրել էի լսում.

Ne me quitte pas,
ne me quitte pas,
ne me…

«Ու տուն կդառնանք հաղթությամբ էսպես,
ծափով-ծիծաղով ախպերս ու ես…»

Գլուխս բարձրացրի՝ Բրելին ընդհատելով: Պատուհանիս մյուս կողմում ՊՆ ավտոբուսներից էր, ներսում՝ մի խումբ զինվորներ: Ժպտում էին ու երգում, երգում էին ու ժպտում: Ներքին ինչ-որ խաղ կար իրենց մեջ, ինչ-որ անհոգ վիճակ, որ պարտավորեցնում էր էդքան լուրջ չլինել: Մինչ կհասցնեի ժպտալ, ավտոբուսը առաջ ընկավ՝ իր հետ տանելով հազար ու մի սպասում, հազար ու մի երազ:

«Անկախության տոնի նախապատրաստական միջոցառումներին են եկել երևի », – մտածեցի ինձուինձ:

Խցանումը դեռ շարունակվում էր, երբ մեզ զուգահեռ երևաց երկրորդ ավտոբուսը: Էստեղ տղաները լուրջ էին, քիչումիչ ժպտում էին, բայց լուրջ էին ավելի: Թվում էր՝ պարտավորեցնում էին զգոն լինելու, լինելու միշտ պատրաստ գրեթե ամենին:

Շարունակում էի նայել պատուհանից, երբ խցանման մեջ հայտնված մեքենաներից մեկի դուռը բացվեց, և մի կին շտապելով դուրս եկավ էնտեղից: Զարմացա, չգիտեի՝ ինչն ինչոց է: Մեկ էլ տեսնեմ՝ մոտեցավ տղաներին, պատուհանի միջով երկու տուփ ծխախոտ փոխանցեց և արագ վերադարձավ իր մեքենան: Ես չգիտեմ՝ ինչպես գրեմ էս սիրուն պահի մասին, որ չփչացնեմ, որ լիարժեք փոխանցեմ տեսածս մարդկայինը:

Ամերիկահայ Վիլյամը ասում էր՝ փնտրիր ամենուրեք բարին և ժպտա կեցության անծայր խնդության ու գաղտնիքի հանդեպ: Ես սրանից ուժեղ բարություն կգտնեի՞, իսկ զինվորի ժպիտից ուժեղ խնդությո՞ւն:

Տղաները վերցրին ծխախոտը որքան զարմացած, նույնքան էլ սիրով: Երևում էր, թե իր փոքրիկ քայլով էդ կինն ինչպես շոյեց ինքն իրեն, դե տղաների մասին էլ չասեմ:

Մի քանի րոպեից տեսադաշտս փոխվեց, ականջակալներիս երգը՝ ևս:

И на рассвете вперёд уходит рота солдат
Уходит, чтоб победить и чтобы не умирать
Ты дай им там прикурить, товарищ старший сержант
Я верю в душу твою солдат, солдат, солдат.

Լյուբեն է՝ երբեք չհնացող իր երգերով…

Օրվա վերջում, երբ անցնում էի նույն ճանապարհի հակառակ ուղղությամբ, տեսա նույն ավտոբուսներն արդեն լրիվ դատարկ, տեսա ու հասկացա, որ պարտավորեցնող է ապրելը: Էսքան բան:

Պիտի գայի տուն ու գրեի: Պիտի թողնեի ամեն տեսակ դաս կամ պարապմունք, թողնեի ու գրեի: Պիտի էնպես գրեի, որ կարդային ու ծայրեծայր զգային, որ կարդային ու հավատային ինձ… Հավատային վաղվա օրվան:

Գաղտնիք չէ, որ գյուղում ձմեռը ամառվանից է սկսում: Ամռանը պատրաստում ենք մրգային կոմպոտներ, չրեր, մուրաբաներ… և կտրում ենք ցախ: Ցախ կտրելն իմ ամենասիրելի զբաղմունքներից մեկն է աշխարհում: Կտրում են հիմնականում ամռանը և վաղ աշնանը: Վերջերս գնեցինք մոտ 5 խորանարդ մետր վառելափայտ: Դե, բնականաբար, ես միայնակ չկոտրեցի ամբողջը: Գործին միացան եղբայրս, հայրս, և գյուղի տղերքը: Մինչև գիշեր կեսը կոտրեցինք: Կոտրելու ընթացքում միտք հղացավ նկարել անիմացիոն ֆիլմ: Երևի կարիք չկա ասելու, արդեն հասկացաք, որ ֆիլմի հետ կապված բոլոր հմտությունները սովորել եմ մեդիա ճամբարում՝ ուրիշ որտե՞ղ…

Առավոտյան վաղ արթնացա, լվացվեցի, վերցրի հեռախոսն ու իջա բակ: Մի գլդորան օգտագործեցի որպես եռոտանի: Փայտերի օգնությամբ հարմարեցրի հետախոսը դրա վրա: Ու սկսեցի դասավորել փայտերը:

Ամեն փայտ դնելուց հետո գալիս ու նկարում էի:  Այնուհետև մոնտաժեցի ֆիլմը: Ֆիլմի հետ կապված ամբողջ աշխատանքը կատարվել է երեք ժամում: Թե՛ նկարահանումը, թե՛ մոնտաժը ես եմ արել: Հուսամ կհավանեք: Բարի դիտում :

Որքան էլ զարմանալու լինի, բայց ես Լոլոն եմ: Այո, մի զարմացեք, եղբայրս՝ Խաչիկը,  ինձ այդպես էր դիմում, երբ  դեռ երկու տարեկան էր: Սկզբում դա ինձ նյարդայնացնում էր , բայց հետո հասկացա , որ հազիվ է կարողանում բառերն իրար միացնելով որևէ բան հասկացնել մեզ: Արդեն անցել է յոթ տարի, իսկ ես կարելի է ասել, հպարտությամբ եմ հիշում այդ պատմությունը: Քանի որ այդ օրվանից ինձ իմ բոլոր բարեկամները Լոլո են կանչում:

Երբ ես նոր էի ծնվել,  քույրս՝ Լուսինեն,  շատ էր ուրախացել և հետաքրքրասեր հարևանների հարցին, թե ինչ է ծնվել, պատասխանում էր.

-Ինձ քուրիկ ա ծնվել: Իմ նման ա, բայց ինձանից մի քիչ սպիտակ…

Ու հենց քույրս էլ ընտրել է իմ անունը՝ Լիլիթ: Ունեմ շատ տաղանդավոր քույր՝ երգող, պարող, նվագող, ասմունքող, մի խոսքով, ինչպես ասում են` ձեռքի շնորհքով: Ինձ շատ  է օգնում, խորհուրդներ տալիս ու, ամենակարևորը, ազատ ժամանակը տրամադրում է ինձ` սովորեցնելով անգլերեն: Իսկ հիմա նա ուսանող է, և մեր պարապմունքները ցավոք հետաձգվում են: Ինձ պատմում է բազում պատմություններ մանկությունից, բայց իմ հիշողության մեջ լավ տպավորվել է միայն մեկը:

Չորս տարեկան հասակում իմ քնելուց անմիջապես հետո նա իջնում էր բակ խաղալու: Շատ երկար էր մնում բակում: Իսկ ես արթնանալով, վազում էի պատուհանի մոտ ու կանչում.

-Աղչի, խայտառակ, արի տուն…

Ու բոլոր տատիկները բակում նստած սկսում էին ծիծաղել:

Ոչ ոք չի կարող փոխարինել ծնողներիս, մայրիկիս՝ Նարինեին ու հայրիկիս՝ Մանուկին: Մայրս ասում է, որ ես շատ խելոք եմ եղել փոքր ժամանակ: Անգիր իմացել եմ ռեժիմս: Քնելու ժամին ասել եմ.

-Մամ, քնիս ժամն ա, գնամ` քնեմ…

Քնել եմ ու թողել, որ մայրիկս իր գործերն անի, վերջացնի: Պատմում է նաև, որ ես շատ  արագաշարժ եմ եղել: Ամբողջ օրը վազել եմ, թռվռացել ու քայլել եմ բազմոցի ու բազկաթոռի վրայով, փչացնելով բոլոր բազմոցներն ու բազկաթոռները: Հայրիկիս բջջայինի մեջ մինչև հիմա  կա իմ պարերի տեսանյութերը, ու երբ նայում եմ, անկեղծ ասած, ինձ լավ եմ զգում:

Ես ու քույրս մեր բակի պարուհիներն էինք, ու պարելուց հետո բոլորը մոտենում էին ու համբուրում: Միայն այդ պահը ինձ դուր չէր գալիս: Ես էլ եմ սիրում երգել, պարել, նվագել, նկարել և այդ ամենը անում եմ մեծ հաճույքով, քանի որ յոթ տարի հաճախել եմ երաժշտական դպրոց` դաշնամուրի բաժին, յոթ տարի հաճախել եմ պարի, յոթ տարի երգել եմ և այդպես շարունակ: