-Պա՛պ, քա՞նի տարեկան ես:

-Տասնհինգ:

-Չէ՜, պա՝պ, լուրջ եմ հարցնում:

-Է՜, բալա ջան…

Մնացածը հայացքից հասկացա: Ըստ երևույթին, բովանդակալից կյանք էր ապրել, գուցե դժվարություններ էլ էր տեսել, հաստատ չգիտեմ, բայց մի բան հստակ էր՝ շատ խելացի էր, ու կյանքն էր նրան այդպիսին դարձրել:

Հետո ուրիշներից իմացա, որ ութսունվեց տարեկան է: Բայց իր կենսունակությամբ, աշխուժությամբ իր ասած այդ «տասնհինգին» չէր զիջում:

-Պա՛պ, կարո՞ղ եմ քեզ մի քանի հարց տալ: Կպատմե՞ս քո մասին:

-Ի՞նչ պատմեմ, ա՛յ բալա:

-Մի ամբողջ կյանք ես ապրել, հաստատ պատմելու բան կունենաս,- ասացի…

Իր այդ խոսուն  հայացքով մի անգամ էլ նայեց վրաս ու գնաց:

Մի քանի բառ հասցրի փոխանակել պապի հետ, բայց այնքան տպավորվեցի՝ անասելի է: Մի քանի հարց կարողացա տալ, պատասխանեց կարճ ու կոնկրետ, հետն էլ` կիսատ:

Բաց գույնի աչքեր ուներ: Կապույտ էր թե կանաչ, չհասցրի էլ հասկանալ,  ու այնքան էլ խորություն կար դրանց մեջ: Կարելի էր սուզվել ու  հասնել չգիտես թե ուր… Միջահասակ մարդ էր, հագին հին, մաշված զինվորական համազգեստ: Մաշված էր, բայց շատ մաքուր: Գլխին էլ գլխարկ էր, որ սպիտակած մազերը անձրևից չթրջվեին: Չնայած տարիքին, անընդհատ ժպտում էր, ու շատ հաճելի էր, որ երջանիկ ծերություն է ապրում:

Անձրևն ու քամին միախառնվել ու քաոս էին առաջացրել շուրջբոլորը, բայց դա նրան չխանգարեց, որ հարցերիցս խուսափելով՝ թողներ ինձ ու քայլեր դեպի իր «հոլիկը»: Մի քիչ աներեսություն էր թվում, բայց հետաքրքրությունս շատ մեծ էր, ուզում էի, որ անպայման խոսեր ինձ հետ, պատմեր դրվագներ իր կյանքից: Վեր կացա ու վազեցի նրա հետևից… Ուսերիս նրա բրդյա վերարկուն էր գցած: Ցուրտ էր, բայց դրանով սառնություն չէի զգում:

Հասա այդ «հոլիկին», երկաթներով ու թիթեղներով պատրաստված ինչ որ բան էր, գետնից բարձր՝ քարերի վրա: Յոթ-ութ փայտե աստիճան, ու կհայտնվեի դրա ներսում: Ձայն տալով բարձրանում էի.

-Պա՛պ, ա՛յ պապ, էստե՞ղ ես:

-Հա:

-Բա ի՞նչ ես անում:

-Գործիքներս եմ դասավորում,- ասաց ու վրաս էլ չնայեց:

Ներսում ամեն ինչ այնքան մաքուր էր ու դասավորված: Անկողին կար` կոկիկ հավաքված, վստահ եմ՝ ինքն  էր հավաքել: Մի փոքրիկ հայելի էր, որում,  երևի,  ամեն առավոտ ինքն իր խորաթափանց աչքերն էր տեսնում:  Հասկանալի էր,  որ այստեղ ապրում է: Երևի իր երկրորդ տունն էր:

Տարբեր իրեր կային սենյակում, մեկը մյուսից հետաքրքիր, ու եթե բոլորը հերթով ուսումնասիրեի, օրս կվերջանար: Բայց իմ ուշարությունը սևեռվել էր  դեպի  «նա»: Մտածում էի՝ ինչ ասեմ, ինչ հարց տամ, որ իրեն էլ հետաքրքիր լինի պատասխանել, որ էլի «չփախչի» հարցերիցս: Մեկ էլ վեր կացավ ու քայլեց դեպի ներքև, կարծես այնտեղ չէի: Ինքն իրեն ինչ որ բան ասաց, բայց չհասկացա՝ ինչ:

«Ա՜խր, ա՛յ պապի, ինչո՞ւ ես կիսատ խոսում». ինքս ինձ մտածում էի:  Զգում էի, որ շատ ասելիք ունի, բայց անհասկանալի էր պահվածքը: Պատասխանում էր հարցերիս մի տեսակ սառնությամբ, բայց հայացքում էլ այնքան ջերմություն կար, որ անհնար էր չհասկանալ, որ սպասում էր հաջորդ հարցիս… Կարծես հարցիս պատասխանը կիսատ թողներ, որ էլի շարունակեմ հարցնել: Այդպես էլ ոչինչ հստակ չհասկացա:  Բոլորի հետ ժպիտով էր խոսում, կարծես պարզ ու հասարակ մարդ լիներ, բայց ինձ համար առեղծվածային տեսակ էր: Գուցե սխալ էին տպավորություններս, գուցե ուղղակի շատ էի կենտրոնացել նրա վրա, բայց մի բան հաստատ գիտեմ՝ հարցերս կիսատ չեն մնալու…

Երբ պիտի վերադառնայի տուն, մի  հայացք  գցեցի պապի վրա, որը երևի չնկատեց էլ, ու ինքս ինձ ասացի. «Սպասի՛ր, պա՛պ, էլի եմ գալու: Գալու եմ, որ մեր կիսատ թողած «գործը» ավարտին հասցնենք»…   

 Մի օր, երբ սովորականի պես հավաքվեցինք մեր բակում (այն բակում, որի մասին Սերինեն, ով նույնպես Կոթիի մեր թղթակիցներից է, գրել էր: Մի խոսքով, խոսքը «Սայադիկանց քուչի» մասին է), ընկերուհիս ասաց.

- Ան,  կարող ա գնամ սարը, ասի` գամ ձեզ հաջող անեմ: Համ էլ` մի լավ խաղ անենք:

- Գնո՞ւմ ես: Այդպես զրույցը շարունակվեց: Մի լավ խաղացինք բակի երեխաներով: Արդեն հրաժեշտի պահն էր, ի դեպ ընկերուհուս հետ գնալու էր նաև իրենից մի քանի տարի փոքր եղբայրը: Հրաժեշտ տվեցինք, գնացինք տուն:

Մյուս օրը զանգեցի.

- Մայ, գեղըմն ե՞ս:

-Հա:

-Հու… Լավ ա: Վաքվըմ չե՞ք:

-Եսիմ…

-Խու քնա՞ծ չէիր: Ձենդ մի տեսակ ա:

-Չէ:

Հա, մոռացա ասել, ես ընկերուհուս զանգել էի վաղ առավոտյան: Նորից հավաքվեցինք: Նորից խաղացինք, նորից հրաժեշտ տվեցինք, սակայն մյուս օրը նույնպես եկավ բակ: Եվ երբ իրոք հրաժեշտի պահն էր եկել, ոչ մեկս չէինք հավատում, քանի որ ամեն օր հրաժեշտ էինք տալիս, մյուս օրը տեսնվում էինք:

-Հաջող ձեզ, գնացի: Կարող ա` սօր րիգու գնամ սարը:

-Մեկ ա` վաղը գալու ես:

Գնացինք տուն: Երեկոյան զանգ ստացա:

-Ան, գնում եմ: Զանգել եմ հաջող անեմ:

-Հաջող: Կկարոտեմ: Ուզեցի երկար զրուցել վերջին անգամ, այն էլ.

-Ան… Գնում եմ, ժամանակ չկա:

-Չմոռանաս ինձ: Կզանգես: Հա, ու մեկ էլ, սարածաղիկս չմոռանաս…

-Հա, հա:

Մի քիչ ինձ վրա բարկացած էի, քանի որ մի լավ չզրուցեցի: Բայց հաջորդ օրը զանգեց, հարցուփորձ արեց, տեղեկացրեց այնտեղի իրադարձությունները:

-Բա մեր դասարանիցն էլ րեխերք կան:

-Հա~, դե լավ ա: Ձեր հմար էլ հավես կըլի…

Ամեն օր հեռախոսով զրուցում ենք: Ճիշտ է, այնտեղ շատ հաճելի միջավայր է, բնությունը նույնպես, բայց ես ցանկանում եմ, որ մեկս լինենք մյուսիս հետ: Իրարից անբաժան:

Երազել, երազել ու էլի ու էլի երազել: Դե չենք կարողանում ապրել առանց դրա գոյության: Ոմանք հասնում են դրանց` դիմելով անհնարինին, բայց կա մարդկանց մի խումբ, որ թողնում է անկատար:

Ես ունեցել եմ շատ երազանքներ` հասել դրանց ամեն գնով: Ունեցել եմ երազանքներ կապված ընտանիքիս, շրջապատիս, ուսման ու գիտելիքի հետ: Ցանկացել եմ դառնալ կայացած մարդ ու երեխա, որով հպարտանան ծնողներս: Ինչպես բոլորը, այդպես էլ ես, երազել եմ նմանվել հոլիվուդյան ֆիլմերի դերասաններին կամ հերոսներին: Ցանկանում եմ նմանվել Ավալոնին, ինձ թվում է, որ քչերն են դիտում այդպիսի ֆիլմեր, բայց ես կփորձեմ նկարագրել նրան: Նա պաշտպանում է էլֆերին, չնայած նա տղամարդ է, բայց ինձ դուր է գալիս նրա դրական կերպարը: Ինչևէ, անհնարին երազանք: Ունեմ մեծ երազանք նկարահանել ֆիլմ, իմ պատկերացումներով: Դասարանում, երբ խոսում ենք ֆիլմերից, ոմանց համար դրանք անհետաքրքիր են լինում: Կան մարդիկ, որոնք ընդհանրապես ֆիլմեր չեն դիտում, իսկ ոմանք էլ` միայն սիրային ու ռոմանտիկ ժանրի: Նայելով դրանք, հավատում են միայն սիրո գոյությանը: Անկեղծ ասած, ես չեմ հասկանում նրանց: Ու ամենահետաքրքիրն այն է, երբ խոսում ենք ֆիլմերից, դերասաններից, Անին զարմացած հարցնում է.

-Երեխե’ք, էդ ի՞նչ կինո ա, ասեք` գնամ-նայեմ:

-Անի ջան, մեկ ա, չես նայի, դու մենակ ռոմանտիկ կինոներն ես նայում,- ասաց հավաքվածներից մեկը:

-Դուք էլ են ֆանտաստիկայից դուրս չեք գալիս, էլի,- քմծիծաղով ասաց Անին:

Խոսում էի երազանքներից, հասա ֆիլմերին: Իմ հասակակիցներին խորհուրդ կտամ պայքարել անգամ չնչին երազանքի համար, բայց չապրել դրանցով:

Հ. Գ.  Հա մեկ էլ,  չհենվեք շրջապատի կարծիքների վրա, հնարավոր է` նրանք ուղղակի նախանձում են ձեզ:

 Արդեն ամառային արձակուրդներ են: Մարդիկ վայելում են ամառը, հանգստանում` լիցքաթափվելով լցվում են ամառային արևի դրական էներգիայով: Իսկ արդյոք որտե՞ղ են ինները, ինչո՞ւ դրսում չեն խաղում, չեն զգում ամռան ջերմությունը և. ի վերջո, ինչո՞ւ են նրանց փայլող աչքերը գիշերային անքնությունից ուռել և «դեֆորմացվել»:

Ես գիտեմ դրա պատասխանը. մենք քննության ենք: Օրերն անցնում են մեկը մյուսին հաջորդելով, բոլորի համար սովորական, բայց մեզ համար անսովոր. երևի ցանկանում ենք տարբերվել մյուսներից: Կարծես թե չեն եկել այդպես սպասված ամառային արձակուրդները, վերջապես մեր «սիրելի» դպրոցին չենք  ասի այդքան սպասված բառերը. «Հաջողություն, երեք ամիս էլ չեմ գալու»:

Ահա եկավ առաջին քննության օրը: Բոլորս պարտաճանաչ եկել էինք: Աղջիկ-տղա հորանջելով մտանք դպրոց: Վերցրինք նստարանի համարները. ինձ ընկավ 9-րդ համարը: Կարծես թե ամեն ինչ լուռ էր, չկար ոչ մի շշուկ, անգամ շատախոսները լուռ խորհում էին: Բերեցին հայոց լեզվի քննության թեսթերը: Դավիթը, համարձակ գտնվելով, բացեց ծրարը, իսկ տղաները կատակեցին.

-Դավո՛, ձեռդ խերով ըլնի:

Մեծ ակնկալիքներ ունենալով` ջանասիրաբար գրում էին` չմտածելով արդյունքների մասին: Երեխաները չորս կողմից հարցախեղդ էին անում, իսկ մենք` ուսուցիչներին, ու ամենահետաքրքիրն այն էր, որ նրանք չէին պատասխանում հարցերին, քանի որ Ն.Զ.Պ-ի և երկրաչափության ուսուցիչներ էին ու գաղափար չունեին հայոց լեզվից և գրականության քննական թեստերից: Եվ հենց այսպես անցավ մեր` չարաճճիներիս, առաջին քննությունը:

Շուտով քննությունները կավարտվեն, և կսկսեն երկար սպասված արձակուրդները:

Վերցնում եմ թուղթն ու գրիչը, որ գրեմ: Ամեն անգամ գրելիս մտածում եմ` ինչպե՞ս սկսել: Այս անգամ սկսում եմ այսպես: Գրում եմ մեր տան ամենասիրածս տեղի՝ պատշգամբի մասին: Երևի մտածում եք, թե ի՞նչ մի սիրելու բան է, շատերն ունեն պատշգամբ, ու բոլորի պատշգամբներն էլ նույնն են:

Իրականում ամեն մի պատշգամբ ունի իր պատմությունը: Այդ պատմությունը կերտում ենք մենք՝ պատշգամբի տերերս` մեր իսկ կյանքով:
Մեր պատշգամբը մանկությանս ու պատանեկությանս լավագույն ընկերն է: Դեռ մանկուց սիրում էի  բարձրանալ ու ժամերով ինքս ինձ հետ մենակ մնալ: Չէ՛, սխալվեցի, ես մենակ չէի, ինձ հետ էր  նաև պատշգամբը` միակ «լուռ» ընկերս:

Մի փոքրիկ աղջնակ էի ու մտածում էի, որ պատշգամբը կախարդական է: Կանգնում էի, խոսում, խոսում` սպասելով, որ մի օր ինքն էլ կխոսի: Առաջ ավելի շատ էի գալիս: Գալիս էի այն հույսով, որ կխոսեմ, կպատմեմ ամեն ինչ, ու նա էլ կխոսի: Հիմա, երբ հասկանում եմ, որ նա երբեք չի խոսի, ուշ-ուշ եմ  գալիս, բայց միևնույնն է, հոգուս խորքում դեռ սպասում եմ այն օրվան, որ նա էլ կխոսի:

Շատերի համար միգուցե սա տարօրինակ կհնչի, բայց  մեզանից յուրաքանչյուրը ունի հնարավորություն  կերտելու իր փոքրիկ աշխարհը: Իմ աշխարհը սկսվում է հենց պատշգամբից: Ես այստեղ եմ գտնում իմ հանգստությունը, այստեղ աշխարհը խաղաղվում է, ու ամեն ինչ դառնում է լուսավոր:
Հիմա գալիս եմ, կանգնում ու վերևից նայում գյուղիս. այստեղից ամեն ինչ հրաշալի է երևում: Առհասարակ սիրում եմ բարձրությունը, որովհետև ինչքան բարձր եմ, այնքան ավելի մոտ եմ երկնքին, ու ավելի հեռու այն իրականությունից, որ կա աշխարհի վրա:

Ահա այսպիսին է մեր պատշգամբի և իմ պատմությունը: Այդ պատմությունը մենք գրում ենք միասին: Տարիներ կանցնեն,  ու միգուցե գա մի օր, երբ ես հոգնեմ անվերջ մենակ խոսելուց, գուցե այլևս չգամ, բայց այն պատմությունը, որը մենք գրում ենք հիմա, հավերժ կմնա այս պատերի ներսում:

Ուռա՜: Վերջապես ամառը իսկապես հայտնվեց իմ քաղաքում: Այո՛, արդեն հունիսը վերջանում է,  բայց ես մինչ այսօր չէի լսել մեր բակի երեխաների բացականչությունները: Ամառը մեզ մոտ այդպես է սկսվում, այսինքն` ես եմ այդպես կարծում: Նայում եմ պատուհանից ու տեսնում մի շարք երեխաների, որոնք անհոգ ու երջանիկ խաղում են բակում: Ա՜խ, ինչ լավ ժամանակներ են ապրում այս երեխաները: Հիշում եմ, որ մի քանի տարի առաջ ես էի նրանց տեղում: Մինչ ուշ գիշեր խաղում էինք` է՛լ գործնագործ, է՛լ հալամուլա ու էլի շատ խաղեր: Դեռ փոքր էինք: Մեր բակում ամենամեծը ես էի, իսկ ընկերներս ինձնից մեկ-երկու տարով փոքր էին ու ինձ լսում էին. ես ինձ լավ էի զգում, իսկ հիմա…

Հիմա  գուցեև իջնեմ բակ, ու խաղանք ավելի «մեծական» խաղեր՝ աղջիկները` վոլեյբոլ, իսկ տղաները` ֆուտբոլ: Ու եթե որոշենք դա մեծերով խաղալ, ասենք նույն գործնագործը, ու մի ուրիշ իմ տարիքի աղջիկ անցնի, հավատացե՛ք, ինձ կասեն, որ ես դեռ չեմ մեծացել, ու պետք է ինձ ավելի մեծի պես պահեմ: Ախր ինչու՞ չեք հասկանում, որ ես սիրում եմ խաղերն ու առհասարակ ուրախ ժամանակ անցկացնելը: Ես կարող եմ ինձ մեծի նման պահել, բայց հասկացել եմ, որ մեծն էլ է  ուզում վերադարձնել այն տարիները, երբ կարող էր առանց հոգսերի խաղալ դրսում: Այսպիսով, ես իմ այս պատմությամբ նաև ուզում եմ խոսել երիտասարդների հետ, որոնք իրենց արդեն մեծ են պատկերացնում: Պետք չէ այդպես միանգամից մեծանալ, որովհետև հետո ցանկանալու եք միանգամից փոքրանալ, իսկ դա հնարավոր չէ: Թեկուզ, եթե դուք դրսում խաղալ չեք սիրում և կամ դա համարում եք ոչ ճիշտ պահվածք, ապա պետք չէ ուրիշներին քննադատել ու նրանց կարծիքը փորձել փոխել: Ես նաև հակադարձում եմ իմ ասածին, քանզի կան մարդիկ, որոնք դրսում են օրը 24 ժամ: Խաղն էլ իր ժամանակն ունի, և դա էլ պետք է լինի չափավոր, որովհետև միայն դրսում լինելով մարդը ոչինչ չի կարող հասկանալ: Գիտե՞ք, այս նախադասությունները գրելիս ամեն բառիս հակառակն ապացուցող պատասխանն եմ ուզում տալ, բայց այլևս չեմ ցանկանում երկար-բարակ անիմաստ մենախոսել, որովհետև չեմ սիրում:

-Բարև Դավիթ:

-Բարև:

-Ի՞նչ ես անում:

-Խաղում եմ:

-Ինչի՞ ես միշտ մենակ խաղում:

-Մենա՞կ, բայց ես մենակ չեմ:

-Բա ո՞ւմ հետ ես խաղում:

-Հրեշտակիս:

-Հրեշտակի՞դ… Բա հիմա ինքը որտե՞ղ ա:

-Էստեղ, մոտս նստած:

Դիտավորյալ նստեցի իր ցույց տված տեղը.

-Բա հիմա՞:

-Հիմա ի՞նչ, նստեցիր հրեշտակիս վրա,-շարունակելով խաղալ, անտարբեր պատասխանեց նա:

-Ի՞նչ տեսք ունի:

-Նույն ինձանից, ուղղակի սև շորերով: Աղջիկներինը` սպիտակ շորերով են լինում:

-Բոլորը ունե՞ն հրեշտակ:

-Իհարկե,- երևի միամտությանս վրա զարմացած ասաց Դավիթը:

-Իսկ իմ հրեշտակը ի՞նչ ա անում:

-Ի՞նչ իմանամ, պետք է ասես.  «Հրեշտակ, դուրս արի միջիցս», որ տեսնեմ:

Կրկնեցի, երևի դուրս եկավ… Ես չտեսա, բայց նա հաստատ տեսավ…

Ես ապրում եմ Աշտարակում, բայց ծննդավայրս Գյումրին է: Կյանքիս առաջին հինգ տարիները անցկացրել եմ Գյումրիում: Ես այդ ժամանակ փոքր էի և չէի հասկանում, թե ինչու ծնողներս որոշեցին, որ պետք է Գյումրիից տեղափոխվենք Աշտարակ: Բայց երբ հիմա այցելում եմ Գյումրի, հասկանում եմ նրանց այդ քայլի դրդապատճառը: Իսկ պատճառն այն էր, որ ոչինչ այնպես չէր, ինչպես առաջ էր…

***

Ծնողներս ասում են, որ մինչև 1988 թվականի երկրաշարժը Գյումրին զարգացող, կյանքով լեցուն քաղաք էր: Այնտեղ կյանքն ավելի բարեկեցիկ էր, քան մայրաքաղաքում: Սակայն 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ը փոխեց ամեն ինչ: Կարիք չկա ներկայացնելու այն դեպքերը, որոնք հաջորդեցին այդ եղերական իրադարձությանը, որովհետև քաղաքի ներկայիս իրավիճակը ինքն է խոսում այդ մասին:

Երբեմնի ուրախ ու եռանդուն քաղաքը վերածվել է խորը հակադրությունների կենտրոնի: Իհարկե, շատ հայրենանվեր մարդկանց շնորհիվ քաղաքը կարողացավ ոտքի կանգնել և վերականգնել իր նախկին տեսքը: Բայց վերականգնվեցին միայն քարե կառույցները: Չվերականգնվեցին մարդկանց աշխատատեղերը, չվերականգնվեցին քաղաքի արվարձանները, որտեղ առ այսօր հարյուրավոր մարդիկ տնակներում են ապրում: Չվերականգնվեց գյումրեցու խաղաղ ու բարեկեցիկ կյանքը:

Բայց մնաց ու չկոտրվեց գյումրեցու կամքը, լավատեսությունը և արարելու եռանդը: Այսօր Գյումրին բարեկարգ կենտրոնով, բայց բնակավայր չհիշեցնող տնակային թաղամասերով, հումորի մեծ զգացումով մարդկանցով, բայց միևնույն ժամանակ, օրեցօր քաղաքը լքող բնակիչներով մի քաղաք է:

Գյումրեցիներն ապրում են այն համոզմունքով, որ Գյումրին կրկին կդառնա հայոց հայրաքաղաքը` իրեն բնորոշ հակադրություններով, մշակութային մայրաքաղաքին վայել կյանքով: Կգա օրը, երբ այլևս չեն լինի տնակներում ապրող մարդիկ, իսկ այդ տնակների տեղում կկառուցվեն նոր գործարաններ, նոր աշխատատեղեր, որտեղ կրկին կստեղծի ու կարարի գյումրեցին:

Ինչպես առաջ էր…