Մայիսյան արևոտ օր է, տոնական տրամադրություն, շուրջս աղմուկ է, եռուզեռ: Վերջին զանգի ղողանջներն ազդարարեցին ուսումնական տարվա ավարտը` ևս մեկ սերունդ ճանապարհելով դեպի նոր կյանք: Նայում եմ շրջանավարտներին, ու տարօրինակ զգացում է համակում սիրտս: Մեկ տարի անց արդեն ես կանգնած կլինեմ այդ բեմում, նոր կյանքի սահմանագծին: Ինչքա՜ն բան կա անելու այս մեկ տարվա ընթացքում, դպրոցական վերջին տարվա:

Արդեն արձակուրդ է, իմ դպրոցական վերջին ամառային արձակուրդը: Առանց քննությունների, անհոգ պատանեկության վերջին ամառը:

Ինչքան շատ են «վերջինները», իմ դպրոցական վերջին տարվա «վերջինները»… Վերջին սեպտեմբերի մեկ, վերջին «Ոսկե աշուն», վերջին «Նոր տարվա հանդես», վերջին զանգ… Հաճախ անգիտակցաբար եմ այդքան սպասում, տենչում, պատկերացնում «Վերջին զանգս»: Բայց երբ սկսում եմ մտածել իմ մանկության, ընկերների, անհոգ կյանքի մասին, ուզում եմ անվերջ երկարի իմ դպրոցական վերջին տարին:

Ասում են` մարդիկ այն ժամանակ են սկսում մտածել, երբ ծերանում են: Չեմ կարծում: Միշտ էլ մանկության օրերը հիշելիս ուզում ես վերադառնալ ու մնալ այդ աշխարհում: Սակայն այդպես չի լինում:

Ինչ արած, ամեն լավ բան մի օր ավարտվում է, բայց այդ ավարտը մի նորի սկիզբն է ազդարարում: Բոլորիս էլ կանչում ու ձգում է նոր կյանքը: Քայլում ենք ժամանակի հետ, քայլում են մեզ հետ տարիները: Մնում է միայն վերցնել ու մեզ հետ տանել կյանքի լավագույն պահերն ու հիշողությունները:

Չեմ ուզում մեծանալ: Չնայած չեմ էլ պատրաստվում: Բոլոր զգացմունքներս խառնվել են իրար: Երբ առավոտյան պատրաստվում էի գնալ ավարտական միջոցառմանս, ամեն րոպե հուզմունքս ավելի էր շատանում: Դպրոց մտնելուն պես տեսա դասղեկիս՝ գեղեցիկ կոստյումը հագին ու մի տեսակ շփոթված: Տասներկուսներով իրար էինք շնորհավորում, գրկում, խառնվել էինք իրար: Սկզբում թվում էր, թե ուղղակի հերթական միջոցառումներից մեկն ենք անցկացնում, իսկ այսօր, երբ ամեն բան վերջացել է, գիտակցությունս չի ուզում ընդունել, որ ես այլևս աշակերտ չեմ, որ դպրոցս էլ իմ երկրորդ տունը չէ:

Առաջին դասարանում շարքով բուֆետ ենք գնում… Երևի շատերը երգելով կարդացին այս նախադասությունը: Հիշում եմ, հենց շարքով էլ գնում էինք: Բեմ բարձրանալուց առաջ 12 տարիներս հերթով հիշում էի: Առաջին դասարանի 50-դրամանոց բուլկին, որ հազար մասի կբաժանեինք, միայն թե բոլորին հասնի: Հիշում էի դասարանցիներիս հատ-հատ: Ամեն մեկիս չարություններն ու բարությունները, առաջին ուսուցիչներիս: Հիշում էի մանկական մեր կռիվները, իրար մազ քաշելն ու խաբելու օրերը, անմեղ սիրային նամակներ գրելը: Կարոտում եմ: Երբ իններորդ դասարանն էինք ավարտում, երկու օր շարունակ լաց էի լինում, չէի ուզում նոր դպրոց, իսկ այսօր սիրտս լցվում է ավագ դպրոցիս հրաժեշտ տալուց:

Չարություններիցս մեկը պատմեմ, որ երևի վերջինն էր: Որոշել էինք մի զավզակություն անել, ու ես եղա այն «ռիսկովը», ով ողջ գրատախտակին մոմ քսեց, որպեսզի ուսուցչուհին նոր հավասարումներ չբացատրի: Միջոցառման ժամանակ խոստովանեցի, որ ավազակը ես էի: Վստահ եմ` ներել է:

Դասարանում 19 աղջիկ ենք, 3 տղա, դասղեկս էլ՝ տղամարդ: Հաստատ դժվար էր 19 աղջիկների դասարան կառավարելը, բայց մեր դասղեկը պատվով կատարեց իր «առաքելությունը»: Պատկերացրեք, տասնինը աղջիկ ամեն օր նույն դասարանում, հազար ու մի տարաձայնություններ, վեճեր, բայց նաև հազար ու մի անկեղծ ժպիտներ: Երեկ էլ այդ ժպիտների տակ կարոտ ու ափսոսանք կար:

Տասներկու տարիները 12 օրվա պես անցան: Արագ, որ չհասցրինք էլ ողջ ջերմությունը զգալ: Էլ չենք վիճի վերջին զանգի փորձերից ուշանալու պատճառով, էլ չենք զանգի իրար ու ինն անց կեսին փորձի չենք կանչի: Էլ գրավորներին  «շպո-ներ» չենք փոխանցի իրար կամ էլ «2» ստանալու թանկ գնով դաս պատմողին չենք հուշի` «Բագրատունյա՜ց…»: Էլ աշակերտ չենք լինի:

Ես դեռ շատ եմ գնալու դպրոց, բայց արդեն ոչ թե աշակերտ, այլ իր երկրորդ (գուցե առաջին) տունը կարոտած ուսանող:

Խոստացել ենք ու ստորագրել, որ 2021 թվականի սեպտեմբերի 5-ին՝ 5 տարի հետո նորից հավաքվելու ենք ողջ դասարանով ու 2016-ին գնած կոնյակը հենց այդ օրն ենք բացելու: Խոստացել ենք իրար չմոռանալ…երբեք չմոռանալ:  Խոստացել են ինձ չմոռանալ, իմ շատախոսությունները, կատակները, գժությունները: Խոստացել եմ ոչ ոքին չմոռանալ:

Հրաշք. ոմանք հավատում են դրան, ոմանք` ոչ: Հավատում են բոլոր նրանք, ովքեր գոնե մեկ անգամ ականատես են եղել հրաշքի, բայց երբեք էլ չես տեսնի, եթե չես հավատում, որ այն կա: Հրաշք կտեսնես յուրաքանչյուր պահի, եթե աշխարհին նայես հրաշքով լի աչքերով: Մի՞թե հրաշք չէ նորածին երեխան, մի՞թե հրաշք չէ, երբ նա արտաբերում է իր առաջին բառը, հնչյունը:

Ես հավատում եմ, որ կա հրաշագործ, ուստի նաև հավատում եմ հրաշքին: Հրաշագործ կարող ես դառնալ ինքդ` տալով աղքատին օգնություն, կամ հիվանդին բուժվելու հնարավորություն: Ամեն ինչ փողկապակցված է, ուղղակի պետք է գիտակցել, որ եթե կա վատ, ուրեմն կա նաև լավ, եթե կա ծնունդ, պարտադիր է մահը:

Բոլոր մարդիկ ունեն և չար, և բարի կողմ, հաղթում է այն կողմը, որին ավելի շատ ես վստահում: Եթե աշխարհին նայես չար աչքերով, կտեսնես միայն չարը: Եթե նայես բարի աչքերով, կտեսնես երկուսին էլ` և չարին, և բարուն, բայց հավատալով, որ բարին կհաղթի: Հավատ, որը քեզ կարող է հասցնել ամեն ինչի` և փառքի, և կործանման: Եթե հասնես փառքի ու կորցնես հավատդ, կհասնես կործանման: Իսկ եթե հասնես կործանման ու չկորցնես հավատդ` կհասնես փառքի:

Կյանքի պարզ տրամաբանություն, բայց հիմնականում հաձնվում ենք, գրեթե հաղթանակին հասնելու պահին, իսկ երբեմն էլ պարտությանը մոտ հաղթում ենք: Մի՞թե սա հրաշք չէ:

Հրաշք կա միանշանակ, ուղղակի պետք է հավատալ հրաշքին:

Մի դադարեք հավատալ, ու ամենածանր պահին հավատը չկորցնելով, արդեն իսկ հրաշք կգործեք:

Մեր մարզի ծայրամասային գյուղերում, խստաշունչ ձմռանից հետո (որը տևում է նույնիսկ  6 ամիս), մայիսը կարծես թարմ շունչ հաղորդող, ու գարուն բերող ամիս լինի։

Սակայն այս տարի համեմատաբար ավելի շուտ վերջացավ ձմեռը, և մայիսն էլ սկսվեց անձրևոտ եղանակներով։

Գյուղում հիմա ուժգին ամպրոպ է։ Այնքան եմ տարվել պարապմունքներով, որ, եթե երկինքը չլուսավորվեր շանթի բոցերով, և չլսվեր անձրևի խշշոցը՝ չէի  մտածի, որ դրսում անձրև է գալիս։ Կայծակը լուսավորեց երկինքը, և երբ մտածեցի, որ դրան հաջորդելու է ուժգին գոռգոռոցը՝ ակամայից հիշեցի մանկությունիցս մի դեպք, որը  մեծ ուրախությամբ կպատմեմ։

Երբ փոքր էի՝ հազիվ 4 կամ 5 տարեկան, ամպրոպից  շատ էի վախենում։ Այն ժամանակ ապրում էինք հորական պապիկիս տանը, որտեղ հիմա  հորեղբայրս է ապրում։

Ճռճռացող  թախտ, կլոր սեղան ու մի քանի իր մի մեծ ճաշասենյակում, որոնք չէին թողնում  կարծել, թե այստեղ  ոչ մի մարդ չկա։

Մեծ քույրիկիս հետ տեղավորվում էի թախտի մի անկյունում  ու սկսում աղոթել, որ ամպրոպը վերջանա։ Եվ աղոթքն էլ ուներ մոտավորապես այս  բովանդակությունը.

«Կայծակ չզարկես, չզարկես խնդրում եմ…»։ ՈՒ երբ երկինքը լուսավորվում էր, քույրս միանգամից մեջ էր ընկնում ու ասում.

-Տես` հըմի ինչըխ կըգմբըռդա։

Երբ սկսում էր ուժեղ գոռգոռալ՝ լաց էի լինում, արդեն ոչ այնքան վախից, այլ ուզում էի հասկանալ, թե քույրս ոնց է գուշակություններ անում, որ ես չեմ կարողանում անել։

Շատ մտածելուց հետո, երբ հարցիս պատասխանը չէի կարողանում գտնել, հարցնում էի.

-Քուրիկ , բա դու ինչխ գիմանաս ե՞փ բըդի  գըմբըռդա։

Քույրս նայում էր վրաս, թեթև ժպտում և ոչինչ չէր ասում։

Եվ ո՞ւր են այն հարազատները, որոնք խոստացել էին կողքիդ լինել լինել դժվար պահերին: Ասացին ու հեռացան: Փիլիսոփայական հարց. երբ տանը գրեթե միշտ  մենակ ես, հեռախոսդ օրերով չի ընդունում սպասված զանգերը, փողոցով քայլելիս ավելի ու ավելի հազվադեպ ես հանդիպում ծանոթ դեմքերի… 

Ինչպե՞ս է կոչվում այդ ամենը՝ ազատությո՞ւն, թե՞ մենակություն: Ինքս էլ չգիտեմ: Գնալով ավելի քիչ եմ գրում, իսկ գրելուց էլ՝ տխուր բաների մասին, հետաքրքրություններս դառնում են նախկին հետաքրքրություններ, և միայն այդ կոտրված գրիչն է, որ ոչ մի կերպ չի բարկացնում և չի հոգնեցնում ինձ:

Մտքերս գալիս են, գնում, ու ես չեմ հասցնում գրի առնել դրանք:  «Եթե մուսադ եկել ա, թքած ունեցի կիսատ թողած դասերիդ վրա, որովհետև դասերդ էլի կսովորես, իսկ մուսան նենց բան ա, որ կարող ա կես ժամով գա ու էլի գնա: Պիտի հասցնես նյութիդ հիմքը դնես, որ հետո եթե մուսադ գնա էլ, նյութիդ վրա աշխատել իմանաս»,-ասաց արդեն համալսարանական Լուսինեն, ասաց լավ նպատակներով, ասաց մեր սրտից, որովհետև հենց այդ խոսքերն են իմ այս նյութի երկրորդ աստիճանը:

Այդ կիսատ թողած դասերը մենք կսովորենք, ու կսովորենք ոչ թե հենց այնպես՝ սովորելու համար, այլ արդեն որպես մի նոր պատմություն: Ու մեր հիշողության մեջ կմնան ոչ թե այդ պարտաճանաչ սովորած դասերը, այլ հենց այդ կիսատ թողած  ու հետո սովորած դասերը, որոնց շնորհիվ մենք, գուցե, գրենք մեր ամենալավ ու հաջողված նյութը կամ նյութերից մեկը: «Հասցրեք գրի առնել կամ մի տեղ նշել էն կարևոր միտքը, որի շուրջ հետո ձեր նյութը կկառուցեք: Հնարավոր ա վերջում էդ միտքը պետք էլ չգա, ու հանեք, բայց էդ մի միտքն ա, որ ձեզ առաջ կտանի»,- շարունակեց Լուսինեն, ու կարծես ինչ-որ կախարդական ձևով հետ կանչեց այդ «մուսա» կոչվածին:

Իսկ ես հիմա էլ դասերս թողած այս նյութն եմ գրում` ինքս ինձ տված` դասերը պարտադիր սովորելու խոստումով: Խոստումով, որ Լուսինեն բարձր կպահի գլուխը իր ճիշտ խոսքերի համար, ու խոստումով, որ ուսուցիչներս չեն մեղադրի նրան երեխաներին դասերից կտրելու և այլ բաներով զբաղեցնելու համար:

Հ.Գ. Սիրելի Լուսինե, շնորհակալ եմ սրտացավ լինելու և խորհուրդներ տալու համար:

Հ.Գ.Գ. Սիրելի ուսուցիչներ, հիշե՛ք ու իմացե՛ք, առանց մեր ստեղծագործական կյանքը զարգացնելու, մենք մեր բարձր գնահատականներով ու առաջադիմությամբ չենք գոհանա: Ես այդպես եմ կարծում:

Երբևէ չեմ պատկերացրել, որ իմ մեջ հնարավոր է լինի վախ որևէ բանի հանդեպ: Միշտ եղել եմ շատ անվախ, խիզախ և իմ կամքի տեր մարդ: Պետք չէ այդպես ասել, քանի դեռ տեղյակ չես դու ինքդ քեզնից: Փաստորեն ես տեղյակ չե՞մ ինձնից: Ձեզ կպատմեմ մի դեպք, որն ամբողջովին հեղափոխեց ինձ, ոչ միայն դա, այլև ինքս արդեն ճանաչեցի իմ իրական անձը:
Դասընկերներով էքսկուրսիա էինք գնացել: Սկզբում շրջեցինք Երևանի տեսարժան վայրերով, հետո՝ կեսօրին, որոշեցինք մի փոքր ադրենալին ստանալ և գնացինք «Հաղթանակի» զբոսայգի, այսպես կոչված՝ «Մոնումենտ»: Մի քանի կարուսել նստեցի, ոչինչ չեղավ, սակայն… Մի նոր ատրակցիոն էր բացվել, բոլորս փորձեցինք տեսնել, թե ինչպիսին է դա: Եվ ահա… Ոչինչ չեմ կարող ասել, միայն կասեմ՝ ահավոր էր, դեռ ուշքի չեմ գալիս: Այնքան էի վախից ճչացել և լաց եղել, որ նույնիսկ ձայնս էր կտրվել: Ինձ թվում է, հնարավոր չէ նստել այդ տեսակի կարուսել և չճչալ: Այնքան արագ էր շարժվում, բարձրանում էր շատ վերև և, պատկերացրեք, ոտքերս վերևում էին, և ես ամբողջովին օդում: Աչքերս պինդ-պինդ փակել էի, չէի շարժվում ընդհանրապես, բայց դրանք չէին օգնում, ես ահավոր վախեցած էի, չէի էլ կարող պատկերացնել, որ այդքան կվախենամ: Օդում կանգ էր առնում կարուսելը, և միանգամից արագ իջնում էր վար: Այդ վերևում կանգնած պահին ես մտածեցի, որ միգուցե ավարտվել է սահմանված ժամանակը, և աչքերս բացեցի ու ինչ տեսնեմ՝ բարձր, բարձր, շատ բարձր էր: Այս պահին էլ այդ ամբողջ տեսարանը աչքիս առաջ է գալիս: Երբ իջա, արդեն գլուխս պտտվում էր, և ինքնըստինքյան լացս գալիս էր: Մարմինս, ձեռքերս, ոտքերս դողում էին, և ես լաց էի լինում, որովհետև չգիտեի, որ ես այսքան վախկոտ աղջիկ եմ: Փաստորեն, այո, վախենում էի ամեն ինչից և չգիտեի, որ դա այդպես է: Մինչև հիմա ձեռքերս դողում են, նույնիսկ ինչ-որ բան նորմալ չեմ կարողնաում բռնել: Զարմանալի է, չէ՞: Երևի դուք էլ ինձ նման չեք վախենում ոչնչից, բայց հավատացեք, այդ ամենից հետո դուք նույնպես կվախենաք և բոլորովին կփոխվեք: Բացահայտեք ձեր մեջ եղած վախը:

Լինում են դեպքեր , երբ մտածում եմ մահվան և անմահության մասին: Փորձում եմ հասկանալ,   թե ինչ է նշանակում մահացած լինել, կամ թե` անմահ: Շատ հեշտ բան է, երևի մահը` կյանքի ավարտն է , բայց ո’չ, ես սխալ գիտեմ: Եթե մահը կյանքի ավարտ է , ուրեմն ի՞նչ է նշանակում անմահ լինել: 

Անմահ լինել՝ ես հասկացա, նշանակում է , որ մարդիկ միշտ հիշեն քո գոյությունը, ինչպես մեծանուն բանաստեղծներինը, կամ ազգի հերոսներինը: Անմահության արժանանալը շատ դժվար է: Այն պետք է մարդ կյանքում կատարած լավ գործերով վաստակի: Ճիշտ է, պատմությունը մեզ ապացուցել է, որ անմահության կարելի է հասնել նաև վատ գործերով, ինչպես Վասակը, որ դավաճանեց հայ ժողովրդին: Այդպիսիները պատմության մեջ հայտնի են «անմահ դավաճաններ» անունով: Նույնիսկ, երբ մարդիկ մեկը մյուսին ցանկանում են վատ խոսք ասել, նրան անվանում են Հուդա, Վասակ, կամ մեկ ուրիշ դավաճանի անունով:

Որքան էլ փորձեմ արդարացնել նրանց, միևնույն է, մեղմացուցիչ փաստեր չեմ գտնում, և այդպիսինների անունը իմ սրտում և մտքում մնում է` անմահ դավաճան:

Լավ է, որ մարդ մեռած լինի, քան կրի այն կնիքը, որ կրում են դավաճանները:

Մահը կամ անմահությունը միայն անհատ մարդկանց համար չէ, այլև պետությունների և ժողովուրդների համար էլ է ասված: Եկեք միասին մեր սերունդներին պատմենք անմահ հերոսների մասին, մի կողմ դնելով դավաճաններին: Նրանց մեջ սերմանենք հայրենասիրություն և կյանքում բարին գործելու համար սեր, որպեսզի նրանք ձգտեն անմահ լինել: Չէ որ նրանց ձեռքերում է մեր վաղվա օրը, անմահ լինելու և չլինելու հարցը: Հուսով եմ, ես ճիշտ հասկացա  անմահության և մահվան տարբերությունը: Կփորձեմ  իմ կյանքում գործել այնպիսի արարքներ, որի համար ամբողջ կյանքում ինձ չեմ մեղադրի:

Այնպես անենք, որ մեր Հայաստան երկիրը միշտ մնա վսեմ  և դարերով լինի անմահ:

Թող բոլորիս բերանից հնչի «Ես անմահ եմ» արտահայտությունը:

Քառօրյա պատերազմի ժամանակ զոհված մեր հայորդիները ապացուցեցին անմահության գաղափարը: Նրանք միշտ կհիշվեն մեր սրտերում և մեր պատմության մեջ: