Ազատ տարածք խորագրի արխիվներ

Պատուհաններ

Գարնան նորածիլ օրերը ինչ-որ անսովոր թեթևությամբ քեզ կանչում են դուրս՝ ապրելու, քայլում ես փողոցով, անցնում աղմկոտ հոսանքի միջով, նայում շուրջդ, նայում մարդկանց, քայլում ես մտացիր, մտածում, էլի մտածում և երբեմն մոռանում ես շրջվել՝ պարզապես պատուհանին նայելու…

Լուսանկարը` Միլենա Խաչիկյանի

Լուսանկարը` Միլենա Խաչիկյանի

Կիսաբաց, կիսափակ… Սրանք մարդիկ են, որոնց մենք, թվում է, ճանաչում ենք՝ մի քանի անգամ հանդիպելով, նրանց մասին կարդալով, լսելով: Իրականում ոչ մեկը և ոչինչ չի պատմում մեր մասին այնպես, ինչպես մեր պատուհանը, որովհետև նրա ներսում է սկսվում և նրանից դուրս շարունակվում մեր ամենաիրական կյանքը:

Պատուհաններ կան, որոնց դժվար է չնայել: Դրանք մարդիկ են, ում կարոտում ես երբեմն և փորձում գտնել նրանց ստվերը, որ առաջ քայլում էր քեզ հավասար, տեսնել իրերը, որոնք կհուշեն նրանց կյանքը արդեն առանց քեզ: Պատուհաններ կան, որոնք տխրեցնում են: Դա տունն է, որտեղ անցել են քո գիտակից և անգիտակից կյանքի՝ քամու պես թեթև օրերը: Բայց և կան պատուհաններ, որոնք անմտածել ժպիտ են բերում, և դու հիշում ես, հիշում, էլի հիշում…

Կան ու չկան՝ մարդկանց նման ուրախ կամ անուրախ, մեկը՝ գարուն, մյուսը՝ ձմեռ, բոլորը՝ ժամանակավոր…

Քայլում եմ ու անկախ ինձնից շրջվում: Մի անծանոթ ծեր մարդ նայում է պատուհանից և ինչ-որ բան մտմտում: Չգիտեմ՝ ինչ է ասում, թերևս կարևոր էլ չէ: Գարնան թարմությունը կարծես նրան էլ է վարակել, անհասկանալի ժպտում է, թե՞ ինձ է թվում, չգիտեմ:

Ասում են՝ մարդ չի կարող ապրել թաքուն, ինքն իր մեջ փակված, մարդ միշտ կարիք ունի ուրիշներին իր կյանքը պատմելու, դրա համար էլ կռվել է պատերի հետ և լուսամուտներ բացել: Իսկ այ, շենքերը չեն պատմում, շենքերը լուռ են: Մենք ինքներս ենք հյուսում մեր պատմություններն ու լռությունները, ընտրում բացն ու փակը, լույսեր գտնում ու կորցնում մեր կամ գուցե ուրիշի լուսամուտից:

Իսկ դու երբևէ մտածե՞լ ես՝ ինչպիսին է քո պատուհանը անծանոթի աչքերին…

Գարուն է Մալիշկայում

Մի քանի օր առաջ դպրոցից տուն եկա և տեսա, որ պապիկս այգում աշխատում է:

-Պապի, ո՞նց ես էսքան գործ անում:

-Էհ՜, բալա ջան, ես քո տարիքին ինչեր էի անում… ,-պատասխանեց պապիկս,- կոլխոզի վախտերն էր: Ամեն ինչից բոլ-բոլ կար, ինչ տարիներ էին… 14 տարեկանից ավտո եմ քշել, հորս եմ օգնել: Աշխատել եմ, ոչ թե ձեր պես սաղ օրը կամպյուտրի մոտ նստած խաղում էիմ:

Ես լուռ մտա տուն:

Դե, գարուն է, պապիկս էլ աշխատում է այգում:

GaruneMalishkaTeAniSH (7 of 8)

Ղահրամանյանները

Հայրական պապիկս և իր նախնիները` Ղահրամանյանները, ծնվել և մեծացել են Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղում: Ունեցել են մեծ գերդաստան, որի մի ճյուղը պապիկս է իր հինգ երեխաներով, որոնցից հորաքույրներս ամուսնացել են հարևան տարբեր գյուղերում, իսկ հայրս և երկու հորեղբայրներս ապրում են գյուղում: Երեքն էլ պայմանագրային զինծառայողներ են: Փոքր հորեղբայրս` Մանվել Ղահրամանյանը, ապրում է հայրական օջախում: Ամուսնացած է: Ունի երեք տղա, ովքեր ապագա զինվորներ են: Երեխաներից երկուսը` Կարենը և Ռոբերտը, հաճախում են դպրոց, իսկ փոքրը` Ալեքսը,  երկու տարեկան է: Հայրս միջնեկ տղան է` Արայիկ Ղահրամանյանը, նույնպես ամուսնացած է: Մենք չորս քույրիկներ ենք: Երեքս հաճախում ենք դպրոց, իսկ փոքր քույրիկս` Մանեն, հաճախում է մանկապարտեզ: Մայրս տնային տնտեսուհի է:

Մեծ հորեղբայրս` Սամվել Ղահրամանյանը, ունի չորս երեխա: Ավագ որդին Ալբերտն է, ով կրում է պապիկիս անունը, Հայկ և Տիգրան զույգերը և փոքրիկ Սիլվին, ով 20 օր առաջ է լույս աշխարհ եկել:
Հիմնականում ընտանիքներով կապված ենք միմյանց հետ: Ծառայությանը զուգահեռ ազատ ժամանակ հայրս և հորեղբայրներս զբաղվում են հողագործությամբ և անասնապահությամբ: Ընդհանուր առմամբ, այդքան էլ հեշտ չէ գյուղում ապրելը, մանավանդ սահմանամերձ գյուղում: Ճիշտ է, դժվարանում ենք, բայց եղածով բավարարվում ենք: Առաջին կարևոր պայմանը. ցանկանում ենք, որ լինի խաղաղություն, որի պաշտպաններից են սահմանում ապրող երեք  բազմազավակ եղբայրները, որոնցով մենք հպարտանում ենք:

Իմիջիայլոց, հորաքույրներս էլ են բազմազավակ մայրեր: Մեծ գերդաստան ենք: Պապիկս ու տատիկս արդեն նաև 2 ամսական ծուռ ունեն:

Քանի որ արդեն գարուն է, հիմնականում զբաղվում ենք գարնանային աշխատանքներով: Ակնկալում ենք, որ ավելի լավ կլինի, ապրելու միջոցները ավելի բարենպաստ կլինեն:
Պապիկս ու իր երեխաները գյուղում հարգված և օրինակելի մարդկանցից են:

Ահա մի քանի տողով, թե ինչպիսի մարդիկ են ապրում սահմանապահ գյուղում:

Arshak

Գյուղամեջ

Ամեն անգամ երկար ու հոգնեցնող դպրոցական օրվանից հետո քայլում եմ մեր գյուղամիջով, որտեղ արդեն առավոտվանից նստած են գյուղի մեծերը՝ պապիկները: Նրանք միշտ հավաքվում են պապիկիս խանութի դիմաց, ուր ես միշտ այցելում եմ տան բանալին վերցնելու և ավելի շատ այդ պապիկների հետաքրքիր ու զվարճալի զրույցը լսելու համար: Նրանց քննարկման հիմնական թեման աշխարհում տեղի ունեցող անարդարություններն են: Նրանք միշտ արտահայտում են իրենց կարծիքները, և եթե հակադիր կարծիքներ են առաջանում, նրանք երկար ու ձանձրալի վիճում են, թե ո՞վ է ճիշտ, և ո՞ր քաղաքական գործիչն է լավը կամ վատը: Խոսակցության կեսից միշտ մոտենում է ծեր վարսավիր Աղինը և ասում.

-Ա՜, դե, հերիք ա լի զրից անիք, եկեք մազիրներուդ կտրիմ:

Եվ իհարկե, նրա աչքերն արդեն լավ չեն տեսնում, և նա առաջվա պես լավ չի հարդարում մազերը, բայց նրա հաճախորդները միշտ հավատարմությամբ այցելում են, ինչպես իրենք են ասում` «Աղնի մոտ»:

Ամեն անգամ, երբ մոտենում եմ պապիս խանութին, այդտեղ կանգնած պապիները ինձ առաջարկում են իրենց գրպանների խորը անկյուններում պահած կոնֆետները, ասելով.

-Բալա ջե՛ն, արի էս կամֆետներիցը համտիս արա:

Մտնելով պապիս խանութ՝ միշտ լսում եմ նույն խոսքերը.

-Բալա ջե՛ն, արի քոմակ արա, էս յաշիկնին տեղափոխ անինք:

Ես արագորեն արկղերը վերցնում եմ պապիս ձեռքից և դնում սեղանի տակ: Հետո պապս սկսում է ինչ-որ թղթեր լրացնել, որ ես երբեք չեմ հասկացել, թե ինչի համար են: Հանկարծ դրսից լսվում է պապիս ընկերոջ ձայնը.

-Միխայի՛լ, գալիս ե՞ս նարդի խաղանք:

Պապս նստեցնում է ինձ իր աթոռին, որպեսզի հետևեմ խանութի անց ու դարձին, իսկ ինքը գնում է նարդի խաղալու:

Աշխարհն իմ պատշգամբից

Իմ պատշգամբից աշխարհն ուրիշ է. հատուկ, գունավոր, պայծառ, մի խոսքով ուրիշ, իմ ուրիշը: Այդ ուրիշը միայն ես եմ տեսնում: Հա՜, մեկ էլ անբաժան ընկերս՝ դե, տեսախցիկս, էլի: Մեր պատշգամբն իմ ամենասիրելի վայրն է: Ու կապ չունի, թե տարվա որ եղանակն է, օրվա որ ժամն է: Դուրս եմ գալիս, ժամերով կանգնում, նայում շուրջս, հետո լուսանկարում: Երանի իմ աչքերին, որ ամեն օր տեսնում են այդ հրաշքը: 

Մեր տունը գտնվում է Կոթի գյուղում, ճիշտ դիրքերի դիմաց: Ես նայում եմ մերթ մեր դիրքերին, մերթ՝ հակառակորդի: Հասկանալով, թե ինչքան հեռավորություն կա մեր տղերքի ու հակառակորդի միջև, մի պահ փշաքաղվում եմ. «Բայց չէ՞ որ մեր տղերքն ուժեղ են, ամեն ինչ լավ կլինի»,- հանգստացնում եմ ինքս ինձ՝ անընդհատ նույնը կրկնելով:

Մեր դիրքերը գտնվում են մի լեռան վրա, որը հնուց բազմիցս ենթարկվել է թշնամու սադրանքներին, բայց այն մեր տղերքի շնորհիվ միշտ կանգուն է եղել ու դեռ հավերժ կմնա: Լեռան անունը Փայտասար է, բայց երբ հարցնեք գյուղացիներին, թերևս մի քանի հոգի կպատասխանեն Փայտասար: Մեր՝ կոթեցիներիս համար դա մեր Օդնդաղն է, մեր լավ ու վատ օրերի ականատես Օդնդաղը:

Ամռան մի պայծառ օր էր, երբ սովորությանս համաձայն դուրս եկա պատշգամբ. գյուղը կրակի մեջ էր, պատճառն էլ, դե երևի հասկացաք, Ադրբեջանն էր գնդակոծել: Վայրկյան առ վայրկյան ահագնացող կրակ, որ արագ տարածվում էր, մոտենում գյուղին, չհանգցնելու դեպքում ժամեր անց կհասներ բնակելի տներին: Բայց դե բոլորդ էլ հասկանում ենք, որ ադրբեջանական դիրքի դեմ-հանդիման կրակը հանգցնել հնարավոր չէր, վտագնավոր էր: Անցավ երկու ժամ, օրը մռայլվեց, անձրև սկսվեց, կարծես վայրկենական: Մի քիչ անհասկանալի ու հետաքրքիր: Ամառային պայծառ օր, ու հանկարծ` անձրև: Գյուղը վատ վիճակում էր, կրակի մեջ, ու օգնության հասավ բնությունը…

Այդպես կրակի մեջ էլ ապրում ենք, էլի:

Պատշգամբից հիմնականում լուսանկարներ եմ անում վաղ առավոտյան, դպրոց գնալուց առաջ: Արթնանում եմ զարթուցիչիս ձայնից, չէ՛, ավելի ճիշտ չեմ արթնանում, այլ վեր եմ կենում տեղիցս, մի կերպ, կիսաքնած դուրս եմ գալիս պատշգամբ ու հաճախ՝ վազելով հետ եմ գալիս, մտնում սենյակս:

-Սերինե՛, ո՞ւր, ի՞նչ եղավ,- սկզբում հարցնում էր մայրիկս, իսկ հիմա արդեն գիտի` ուր ու ինչի համար:

-Մա՛մ, հիմա դրա ժամանակը չի, կգամ, կասեմ,- ասում էի ես ու վազելով դուրս գալիս:

Գնում էի, կանգնում, երկար նայում շուրջս, լուսանկարում…

-Աղջի՛, ուշացանք, արի, շուտ արա,- գոռում էր տնից քույրս ու դեռ շարունակում է գոռալ գրեթե ամեն օր, ու դեռ ես եմ միշտ ասում. «Քո պատճառով ուշանալու եմ»:

Ու էդպես ինձ ամեն օր կտրում են իմ խորհրդավոր, ուրիշ աշխարհից, իմ ուրիշ պատշգամբից ու տեսախցիկից:

Աշխարհն իմ պատշգամբից ուրիշ է, իմ ուրիշը…

 

 

Մենք արդեն թղթակից ենք

Երբ  դարձա պատանի թղթակից, մեզ հանձնարարեցին գրել տարբեր թեմաներով նյութեր: Նախ գրեցի երկու շարադրություն`«Ով եմ ես» և «Ինչն է ինձ հուզում» թեմաներով: Ես շատ բան ունեի գրելու: Օրեր անց ես և ընկերուհիս՝ Անին, վերցնելով ֆոտոապարատը որոշեցինք գնալ գյուղի տեսարժան վայրերը նկարելու: Մենք մեծ ցանկություն ունեինք հմտանալ այդ գործում, քանի որ արդեն տեղյակ էինք, որ պատանի թղթակիցները բացի նյութեր գրելուց նաև նկարում են նյութի վերաբերյալ լուսանկարներ:

Որոշեցինք գնալ «վերևի» մանկապարտեզ, ինչպես մեր գյուղում են ասում, քանի որ գյուղում ունենք երկու մանկապարտեզ: Առաջինը` ներքևի թաղերում է, երկրորդը` վերևի: Մտնելով այնտեղ նախ ներկայացանք: Դե որ համագյուղացիներ էինք, տատիկ-պապիկով ճանաչեցին: Ասեմ` թղթակիցների համար մի կողմից հեշտ է, որ գյուղում իրենց ճանաչում են, բայց մյուս կողմից էլ դժվար: Երեխաների ճաշի ժամն էր, նրանք ուտում էին, իսկ մենք նկարում էինք ամեն ինչ: Երեխաները կարծես թե ուրախ էին, երևի մտածում էին, որ լրագրողներ ենք: Այնտեղ տեսա իմ դաստիարակչուհիներին, ես նույնպես այդ մանկապարտեզն էի հաճախել:

Այնուհետև բարձրացանք եկեղեցի: Նկարեցինք այնտեղ ամեն ինչ: Իսկ երբ վերադարձանք, նկատեցինք մանկապարտեզի սաներից մի քանիսին ու լսելով նրանց խոսակցությունը ծնողների հետ, սկսեցինք ծիծաղել.

-Մամ, տե՛ս, նկարողներն են,- ժպտալով ասում էին նրանք:

Շատ հաճելի էր լսել, որ մենք արդեն ոչ միայն իրենց համագյուղացի էսինչի թոռ Սոնան ու Անին ենք, այլ լրագրող, թղթակից: Դա նաև պարտավորեցնող է:

Լուսանկարները` Սոնա Թումանյանի և Անի Շահբազյանի

Սիսիանցիները

Բլրի վրա` հին Ղարաքիլիսայի բարձունքում է կանգնած Սիսիանի վեհաշուք եկեղեցին: Այն կառուցվել է 6-րդ դարի 80-ական թվականներին Սյունյաց Վարազդուխտ իշխանուհու միջոցներով` Ս.Գրիգոր Լուսավորչի անվամբ: Եկեղեցու վայրում երորրդ դարում եղել է բազիլիկ եկեղեցի, որը կառուցվել է 270-ական թվականներին: Բյուզանդացիները, մտնելով Սյունիք, ավերում են հին բազիլիկ կառույցը: Դրա փոխարեն Սյունյաց Վարազդատ իշխանուհին կառուցում է Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որը կանգուն է 2700 տարի: Եկեղեցու արևմտյան կողմը 13-րդ դարում քանդել են մոնղոլները: Երկրաշարժից խոնարհվել է գմբեթը: Եկեղեցու գմբեթը և արևմտյան կողմը մեկ անգամ վերականգնվել է:

Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի

Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի

Զավեն պապը, ով աշխատում է եկեղեցում, ասում է, որ Ս.Հռիփսիմե եկեղեցին կառուցվել է Սիսիանի եկեղեցու օրինակով: Հայաստանի առաջին վարդապետարանը եղել է այստեղ: Հայոց գրերի գյուտից հետո` 5-րդ դարի առաջին կեսին, Սյունիքի Անանիա եպիսկոպոսը եպիսկոպոսական աթոռին կից, Սյունի վանքում հիմնել է հոգևոր բարձրագույն դպրոց`«Սյունյաց վարդապետարանը»:

Այնտեղ սովորել են Հայաստանի տարբեր տեղերից եկած ուսանողներ: Ըստ 13-րդ դարի պատմագիր Ստեփան Օրբելյանի վկայության` Սյունյաց վարդապետներին վերապահվել է թարգմանել ու մեկնաբանել Աստվածաշունչը: Անգամ խորհրդային տարիներին եկեղեցին ամեն օր բացվել և փակվել է Արևմտյան Հայաստանից եկած ամուսիների կողմից : Նրանցից հետո մինչև հիմա Զավեն պապն է ստանձնել այդ պարտականությունը: Սյունի վանքը չես կարող պատկերացնել առանց Զավեն պապի: Եկեղեցում կա նաև գաղտնի թունել, որը տանում է գետի ափ:

Զավեն պապը շատ վրդոված է այն հանգամանքից, որ եկեղեցին տարեկան ունենում է ընդամենը 800 այցելու, իսկ Տաթևի եկեղեցի, որը կառուցվել է ավելի ուշ` 10-րդ դարում, և մի քանի անգամ ձևափոխվել է, ավելի շատ այցելու է ունենում: Ասում է`պատճառը Սատանայի կամուրջը և ճոպանուղին են: Ասում է, որ Սիսիանն էլ իր Զորաց քարերով և Ուղտասարով պակաս զբոսաշրջիկների ուշադրությունը գրավելու վայրեր չեն:

Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի

Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի

Մայրս պատմում է, որ եկեղեցում մի կին էր աշխատում` Զարիկ անունով, ով միշտ ճերմակ էր հագնում, երբ քայլում էր, իր եթերային տեսքով գրավում էր բոլորի ուշադրությունը: Մի անգամ եկեղեցում ինչ-որ բան է կորում, և «միլիցիա Սամոյին» կանչում են հետաքննությունը վարելու: Մութն ընկնելու վրա է լինում, միլիցիոները դիմում է Զարիկին.

-Զարիկ, դռները փակի, գնանք, ուշ է արդեն:

-Չէ, Ասրյան,- ես Աստծո հետ պիտի խոսեմ:

-Այ աղջի, ձեր տանը հեռախոս չկա՞, որ խոսես, պիտի էս ցուրտ տեղա՞ն խոսես:

Այս անեկդոտը խորհրդային տարիներին Սիսիանում մնացած ամենագեղեցիկ հուշերից մեկն է:

Պատմում են նաև, որ 1900-ական թվականների սկզբներին ղարաքիլիսցիներից ինչ-որ մեկը եկեղեցու խաչը գողանում է, տերտերը ժամերգությունից հետո դիմում է ժողովրդին.

-Այ ժողովուրդ, խաչը պերեյք, կանուխ կալույեք ի՞նչը պաչեյք:

Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի

Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի

Ինչպես տեսնում եք, Սիսիանի պարզ ու ազնիվ ժողովուրդը, ում գորիսեցիները բնորոշում են, թե. «Սիսիանցիք իմանում են մինչև հիմա Լենինը կենդանի է», – կարող են նաև գեղեցիկ անեկդոտներ հյուսել իրենց հավատքի կենտրոնի մասին: