Բայց աչքերը մեր ― արևներ չտեսան,
Եվ մեր սրտերը ― լուսավոր հեռուներ։
Ու մշուշոտ մեր աչքերը հավիտյան
Որոնեցին պատահական աչքերում
Հարդագողի ուղիները ոսկեման,
Նրա անծիր, անծայրածիր այն հեռուն։
Ե. Չարենց
Բարձր լեռան գագաթին թառած արծիվը սուր ճիչ արձակեց, բացեց լայն թևերը ու ճախրեց: Իր ետևից ժայռից պոկվեց ու վայր ընկավ հսկայական մի ձնագունդ։ Լեռներով շրջապատված ճանապարհին, որը գալարվում էր օձի պես, թեժ ձնաբքի մեղմանալուց հետո երևացին երեք մարդ` մի կին և երկու փոքրիկ տղա: Գրեթե չէր երևում նրանցից ոչ մեկի դեմքը, փակված էր՝ հաստ շարֆերով ու բրդյա գլխարկներով։ Տղաների ձեռքերին գունավոր ձեռնոցներ կային, իսկ կնոջ ձեռքերը մերկ էին ու սառած։ Մի ձեռքում կտորից կարված կապույտ գույնի տոպրակ կար` մեջը մինչև ծայրը լցված կարտոֆիլ, մյուս ձեռքով բռնել էր փոքր տղայի ձեռքից, իսկ ուսին գցված էր սև, մեծ, մաշված պայուսակ: Գնալով ավելի մեղմանում էր բուքը: Մեծ տղան, որ մոտ յոթ տարեկան էր, քայլում էր առջևից, երբ նկատում էր, որ շատ է հեռացել մորից և եղբորից, կանգնում ու սպասում էր մինչև հասնեն իրեն: Փոքրը հինգ տարեկան էր, քայլում էր դժվարությամբ՝ գլուխը կախ: Քայլելով նեղլիկ ճանապարհով, նրանց դիմաց բացվեց լայն արահետը․ հեռվում երևաց Սևանա լիճը: Փոքր տղան թողեց մոր ձեռքը ու վազեց դեպի ժայռի գագաթը, որտեղից լիճը երևում էր ավելի պարզ: Երկու եղբայր նայում էին մեծ անտառին ու անգույն թվացող լճին, բայց հանկարծ քամի բարձրացավ ու քշեց փոքրի գլխարկը: Մեծ տղան վազեց գլխարկի ուղղությամբ: Մորը թվաց, թե որդին վայր ընկավ, ոտքերը թուլացան, ձեռքից վայր գցեց տոպրակը, կարտոֆիլները գլորվեցին ճանապարհով մեկ: Մայրը վազեց ու տեսավ, որ որդին բարձրանում է ժայռը, սառած ձեռքը մեկնեց ու քաշեց հետ՝ իրեն, հետո պինդ գրկեց, խորը շունչ քաշեց և ուժեղ ապտակեց անմիտ քայլի համար, բայց տղան ձայն չհանեց: Փոխարենը փոքրիկը լացեց ու փաթաթվեց մորը՝ եղբայրը գլխարկը դրեց փոքրի գլխին: Մայրը մյուսին էլ գրկեց: Հետո հետ վերադառնալով սկսեցին հավաքել ճանապարհով մեկ գլորված կարտոֆիլները: Անցնելով արահետը, երևաց մռայլ գյուղը, գյուղի գորշ տները ու նույնքան գորշ` երդիկներից դուրս եկող ծուխը: Գյուղ մտնելուն պես շները վրա եկան և շրջապատեցին նրանց: Փոքր տղան վախեցավ ու փաթաթվեց մորը, մեծը, ընդհակառակը, մոտ գնաց ու շոյեց մեծ սև շան դունչը: Ճամփորդները դանդաղ գյուղ մտան, նրանց ետևից էլ` շները, մառախուղը, ու մայրամուտը պատեց գյուղը:
Այս հիշողություններն արթնացան մոր սրտում այն ժամանակ, երբ հավաքում էր տան իրերը ու հանկարծ ձեռքն ընկավ տղաների միակ լուսանկարը, այդ հասակում: Լուսանկարը արվել էր մի ֆրանսիացի զբոսաշրջիկի կողմից, նկարում տղաներն էին շների հետ: Նկարել էր ու մի օրինակ թողել գյուղապետարանում: Հետո նկարը հասել էր մորը: Հավաքում էր իրերը դանդաղ, դժվարությամբ քայլելով ու մի ձեռքը դողում՝ դժվար էր աշխատեցնում: Քառասունհինգ տարեկան չկար, բայց մազերը ճերմակած էին, դեմքը՝ կնճռոտած: Նկարներն էլ հավաքելուց հետո մի կերպ քաշեց աթոռն ու նստեց, դեմքն առավ ափերի մեջ: Լսվում էր միայն ժամացույցի տկտկոցը:
-Աշխեն, վեր կաց: Կմրսես, այ բալա,- սեղանի մոտ քնած կնոջը արթնացրեց մի պառավ:
- Տիգրանս դեռ չի եկե՞լ..,- մի կերպ հարցրեց նա:
-Չեմ տեսել, ու՞ր է գնացել:
- Գնացել է ավտո ճարի, շատ բան չենք տանելու հետներս` երեխու հագուստն ու նկարները: Ինձ էլ ոչինչ պետք չի այս տանից:
- Քո տունն է, այ բալա,- ասաց պառավը՝ նստելով:
- Երբ նոր էի հարս եկել, իմը չէր, քոնն էր ու տղունդ: Տղուդ մահից հետո դուրս էիր հանում: Իմն է, բա իմը չէ՞: Գնում ենք քաղաք, նանի ջան, տուն կառնեմ, Տիգրանիս ուսման կտամ՝ հերը երազում էր անասնաբույժ դառնար, ինքը օդաչու է ուզում: Բանակ չեն տանի, կմնա ինձ խնամակալ, ես էլ կաշխատեմ: Երեխուս կամուսնացնեմ, թե կուզես, նանի ջան, դու էլ արի, թոռանդ մոտ եղի: Երեխես մենակ ա մնացել էս գեշ աշխարհում, դու էլ էստեղ մենակ կմնաս: Ամոթ է, մարդը մարդուն մենակ չի թողնի:
-Չեմ հարմարվի, հարս ջան,- ասաց պառավը հոգոց հանելով:
- Կհարմարվես, ես որ ձեզ հարմարվել եմ, դու էլ քաղաքին կհարմարվես,- ասաց, նայեց սկեսուրին ժպտալով:
Երկուսն էլ լռեցին, չնայած շատ բան կար ասելու, բայց տարիները մարդուն ավելի հասուն են դարձնում` սովորեցնում են լռել, իսկ ցավը` սիրել, և որ ամենակարևորն է, ներել: Չնայած խարխուլ է աշխարհը, մեկ էլ տեսար` փոխվում է լրիվ հակառակը:
Առավոտյան Տիգրանը իջեցնում էր իրերը ավտոմեքենայի մոտ, իսկ վարորդը դասավորում էր: Աշխենը հայելու դիմաց հավաքում էր վարսերը: Հետո ներս մտավ Տիգրանը.
-Ամեն ինչ պատրաստ է, մամ, տատիկն էլ է եկել, գնա՞նք:
-Գնա, հիմա կգամ,- ասաց մայրը:
Դուրս եկավ, որ նստի ավտոն, մի պահ կանգ առավ, հետո փոխեց ճանապարհը, Տիգրանը վազեց մոր ետևից: Մայրը մտավ գերեզմանատուն, քարերի մոտով անցավ, իսկ հետո փռվեց որդու գերեզմանաքարին, հեծկլտալով լաց էր լինում . «Իմ տղես, առաջնեկս, սիրտս, մոտիցդ ես էլ ո՞նց գնամ»:
Տիգրանը լուռ մոտեցավ մորը՝ գրկեց, հիշեց այդ չարաբաստիկ օրը, թե ոնց ամբողջ գյուղով թնդաց եղբոր մահվան բոթը: Մայրը այգում բերք էր հավաքում, երբ հարևանները ներս մտան: Խոսեցին հետը, ձեռքը դրեց սրտին ու ուշագնաց եղավ: Պատերազմը տարավ իր եղբորը, գուցե նաև մորը: Զինկոմիսարիատից երեք շաբաթ հետո գրկած մայրը տուն բերեց որդու հագուստը, լվաց ու արդուկեց առանձին, խնամքով կախեց պահարանի առջևի մասում, ասես թե հետ պետք է գար…
Աշուն էր, ուշ աշուն: Քամին լճից սուլելով բարձրանում էր ու գնում դեպի լեռները: Գյուղից քաղաք տանող հնամենի ճանապարհով քայլում էր մի ծեր կին` ձեռքին երկու կտորից կարված տոպրակ, մեջը` լիքը խնձոր: Կաղում էր կինը, տոպրակները կարծես քարշ էր տալիս: Հանկարծ կանգնեց, որ հանգստանա: Տոպրակը շուռ եկավ, և գլորվեցին խնձորները ճանապարհով մեկ: Մի տղա երեխա շան հետ մոտ վազեց, բայց կնոջը տեսնելով կաշկանդվեց: Կինը չհավաքեց խնձորները, այլ տոպրակից հանեց մի քանի հատ և մեկնեց նրան.
-Վերցրու, իմ բալա:
Երեխան երկու ձեռքերով վերցրեց դրանք ու նայեց հեռացող կնոջ հետևից: Լեռների կիրճում ճանապարհն ամայի էր, միայն մի ժայռի կատարին հպարտ նստել էր սեգ արծիվ: Հանկարծ թռչունը սուր ճիչ արձակեց ու թռավ: Ճեղքեց կապույտ երկինքը ու կարծես մխրճվեց մեռնող արևի վերջին շողերի մեջ:
Նվիրվում է ընկերոջս հիշատակին։
