Երեկոյի բույրն արդեն սփռվել էր ամենուր․ տոթը հետ էր քաշվել՝ տեղը զիջելով բարդիների սոսափի ներքո պարող տաք, ամառային քամուն։ Չորությունից բակի մի կտոր հողը ճաքճքել էր, ու չորացած խոտերի մեջ ուտելիք փնտրող կրիայի թափառումներն արդեն իզուր էին։ Խոհանոցից անշտապ գալով, կտրտած, կանաչ պղպեղը ձեռքերումս՝ բակ անցա, մոտեցա կրիային ու ավելորդ հանդիսավորությամբ այն շաղ տվի կենդանու առջև․

- Երկնքից մանանա իջնում է։ Գոնե դու հավատա։

Ապա տիրաբար կողպեցի դարպասը նրա վրա ու, թողնելով իր եզրավոր անսահմանության մեջ, դուրս եկա ու քայլեցի մոտակա հիվանդանոցի ուղղությամբ։

Արևի վայրէջքով պայմանավորված՝ փողոցներն այդ ժամերին մարդաշատ էին լինում։ Ամեն անցորդ իր բույրն ու ոտնահետքն էր թողնում փողոցում ու անցնում-գնում էր՝ անընդհատ թարմացնելով անծանոթ դեմքերն իմ հիշողության մեջ։ Այդ շարժի մեջ ու ամեն ինչի ցնդող ներկայությունում ամենամնայունը թերևս երկու տարեց հարևաններս էին, որոնց հանդիպում էի ամեն անգամ փողոցի այդ հատվածին հասնելիս։ Մեկը միշտ նստած էր կանգառում իր համար պատրաստված ստվարաթղթապատ, կարճլիկ պատի ծայրին, մյուսն էլ ամեն օր վերուվար էր քայլում փողոցի երկայնքով, որպեսզի պահպանի իր դեռևս շարժուն մկանները։ «Տարիքն ընկալելու երկու տարբեր օրինակներ են,- մտածում եմ,- մեկը՝ շատ անգամներ մահն աչք առած, դեռևս շարժման ու կյանքի է ծարավ, մյուսը՝ մշտապես լուռ ու գլխիկոր է, արհամարհանքով լցված դեպի առջևում խլրտացող ավտոմեքենաների հոսքը․ որոշել է, որ արդեն տարիքն առած մարդ է ու հոդացավեր է ներշնչել իրեն»։

Ակամա հիշեցի վերջերս աշխատավայրում գերմանացի հաճախորդի հետ ունեցած հեռախոսազրույցս։ Երբ նկատեցի, որ նա գրանցվել է ներդրումներ անելու համար, նա խոսափողից այն կողմ ծանր հոգոց արձակեց ու անտարբերությամբ պատասխանեց․

-Հիմա ես հիվանդանոցում եմ, մեկ է՝ վաղը մեռնելու եմ։ Ինչի՞ս է պետք․․․

… Հիվանդասենյակի հեղձուցիչ օդից ու բժշկական իրերի հոտից ազատվելու համար բուժքրոջը խնդրեցի կիսաբաց անել պատուհանը։ Նա, ում պետք է խնամեի, վերջապես կարողացավ քնել։ Միջանցքից լսվող հողաթափերի քստքստոցները հուշում էին, որ ինչ-որ մեկն ապաքինվում է, բայց սենյակի երկրորդ հիվանդը, որը վիրահատությունից հետո նոր էր պալատ տեղափոխվել ու դեռ ծանր էր շնչում, բոլորովին այլ բան էր քրթմնջում.

-Էս հիվանդանոցի ծառայությունները փաթեթով են։ Երեկ վերակենդանացման բաժնում էի, կարող էի և պալատ չհասնել։ Բայց դա էլ չի փրկում։ Էստեղ ընկնողը պետք է փաթեթից օգտվի։

Չէի հասկանում, թե ինչի մասին է խոսքը։ Գուցե հետվիրահատական հուզմունք էր։ Բայց մարդն ամեն անգամ բուժքույրի հեռանալուց հետո համառորեն իրենն էր պնդում.

- Ամեն ինչ արված է, որ մարդիկ շատ ժամանակ ու նյարդեր չծախսեն։ Լավ են մտածել, հիվանդին էլ անհանգստանալու տեղ չեն թողել։ Վիրահատարանը կա, հիվանդասենյակը՝ լավագույն դեպքում, անատոմիկը՝ կպած, սգո սրահը՝ երկու քայլի վրա, իսկ վերջին կանգառդ՝ մայթի մյուս կողմում։

Անտարբերությունիցս ասես զայրանալով՝ մարդը խոժոռվեց ու խնդրեց ավելի լայն բաց անել պատուհանը։ Անձրևում էր։ Բացելուց հետո, շերտավարագույրն ուղղելիս անձևի երկու տաք կաթիլ, քամու ձեռքից դուրս պրծած, պոկվեցին, ընկան մատներիս ու բացվածքից ավելի շուտ թաց ասֆալտի հոտը ներս լցվեց, քան անձրևի հեռավոր թարմության։ Փողոցի լույսերը թրթռալով մեկը մյուսի հետևից սկսեցին վառվել։ Գորշ լուսավորության ներքո, թթենիների ու ծիրանենիների սաղարթների միջով տեսողությունս ճամփի մյուս կողմում որսաց թրջված ու պսպղուն գերեզմանաքարերը ու դրանցից մեկի վրա (որը հակառակ մնացած գերեզմանաքարերի՝ դեմքով դեպի պատուհանն էր նայում) փորագրված տիկնոջ կծկված ժպիտը։

Մի պահ թվացող երկար դադարից ու ոչնչի մասին լուռ մտքերիցս հետո զգացի, որ  հիվանդի շունչը կտրվում է։ Դուրս վազեցի հերթապահ բժշկին կանչելու։

Նման դեպքերում, երբ ոչ աղոթել ես կարողանում, ոչ մտածել կամ օգնել ու հույսդ  հիվանդին իրենց հսկողության տակ առած բժիշկներն են, դու պարզապես քայլում ես նեղլիկ ու երկար միջանցքով, հենվում ես իրարից միայն համարակալումով տարբերվող մեկ այս դռանը, մեկ մյուսին կամ փորձում ես շշուկներ որսալ, որպեսզի մտածելու ինչ-որ այլ, ավելի թեթև բան գտնես։ Ահա կողքովս անցնում են երեք հոգի. մեկը՝ անվասայլակին նստած թմբլիկ, գունատ աղջնակ, մյուս երկուսը՝ հավանաբար նրա կրտսեր քույրը և նրանց մայրը։ Փորձում եմ հասկանալ, թե ինչ են խոսում.

-Շա՞տ է ցավում,- հարցնում է ամենափոքրը։

Գլխի թեթևակի շարժմամբ քրոջ պատասխանը կռահելով՝ նա նորից հարցնում է.

-Իսկ մաման էդ ցավին կդիմանա՞ր։

…Հիվանդասենյակի դուռը բացվեց, շրջվեցի, բժիշկները ինչ-որ բան քննարկելով հանգիստ քայլեցին միջանցքի հակառակ ուղղությամբ։ Միայն այդ ակնթարթին զգացի, որ կրծքավանդակումս ինչ-որ պահի բանտարկցած օդը հանկարծ դուրս հորդալ է ուզում. արտաշնչեցի։

Հուլիսի 11-ին Գլենդելում տեղի ունեցավ հայ-ամերիկյան թանգարանի հիմնարկերքի արարողությունը: 2013 թվականից ի վեր հայ-ամերիկյան թանգարանի ծրագիրը մշակվում էր, որպեսզի հանձնվի հանրությանը, և օրեր առաջ Գլենդելի սրտում սկիզբ դրվեց թանգարանի շինարարությանը: Արարողության ժամանակ հնարավորություն ունեցա զրուցելու ծրագրի ոգեկոչմանը մասնակից դարձած ականավոր անդամների հետ, հայ-ամերիկյան թանգարանի ապագա պլաններին ավելի լավ ծանոթանալու համար: Զրուցեցի նաև Կալիֆոռնիայի կոնգրեսմեն Ադամ Շիֆֆի հետ` Կոնգրեսում հայկական համայնքի պաշտպանության գործընթացում հայ-ամերիկյան թանգարանի դերը պարզելու համար:

Առաջին հերթին խոսեցի հայ-ամերիկյան թանգարանի վարիչ-ատենապետի` Պերճ Կարապետյանի հետ:

Ինչպե՞ս է ծնվել թանգարանի գաղափարը:

Թանգարանի միտքը ծնվեց 2013 թվականին, երբ Ցեղասպանության 100-ամյակին նվիրված միջոցառումների ոգեկոչման ծրագիրն սկսվել էր: Կազմվել էր հանձնախումբ, որպեսզի փորձեինք 100-ամյակի առթիվ հնարավորինս նշանակալից և մնայուն ինֆորմացիա փոխանցել հաջորդ սերնդին: Որոշվեց կառուցել թանգարան, որտեղ երիտասարդությունը կարող է այցելել, սովորել իր պատմության մասին, և ինչու ոչ, իր հետ բերել արվեստի ու մշակույթի նորությունները:

Որո՞նք են թանգարանի հիմնական նպատակները: 

Այս թանգարանը 95 ամյա կյանք է ունենալու, որի ընթացքում ոգեկոչվելու են երեք հիմնական նպատակներ: Առաջին հերթին, թանգարանի օգնությամբ հայ երիտասարդությունը, որ պետք է ծնվի ու մեծանա Միացյալ Նահանգներում, կկարողանա ավելի մոտիկից հասկանալ և սիրել իր պատմությունն ու ազգությունը: Սա կնպաստի, որ այցելեն Հայաստան ու օգտակար լինեն Հայաստանին: Սփյուռքում շատ խոսում ենք հայապահպանման մասին, բայց հայապահպանումն առանց նորություններ ստեղծելու չի կարող լինել: Այս ծրագիրը մեծ դեր ունի այդ գործում: Հաջորդը` Միացյալ Նահանգներում բնակվող հայերը կարող են գալ այստեղ և միասին ստեղծել արվեստի նոր գործեր, առաջ տանելով հայ մշակույթը: Եվ վերջինը` ԱՄՆ-ի բնակիչները թե’ հայ, թե’ ճապոնացի, թե’ չինացի, կկարողանան համագործակցել, միասին աշխատել, որպեսզի չկրկնենք այն պատմությունը, որը ունեցանք Լիբանանում, Իրաքում և այլուր:

Ինչպե՞ս է այս նախագիծը լինելու կարևոր ու նշանակալից հայաստանաբնակ հայերի համար: 

Մենք հավատում ենք, որ նախագիծը Հայաստանում ապրող հայերի համար լինելու է կարևորագույններից մեկը, քանի որ մեր օրինակով մենք ցույց ենք տվել ինչպես են 10 հասարակական կազմակերպություններ միացել  ու միասին կարողացել ենք մեր շուրջը հավաքել հարյուրավոր ավելիներին, որպեսզի այսօրվա օրը ու միջոցառումը լինի հնարավոր: Մենք ունեցել ենք վատթարագույն 2020, ունեցել ենք համաճարակը, Լիբանանի պայթյունը, և իհարկե, պատերազմն ու հայկական տարածքների հանդեպ ագրեսիան Արցախի և Հայաստանի սահմանագծերին: Մենք ցույց ենք տալիս, որ մենք ևս մեկ անգամ ապրելու ենք, և շարունակելու ենք վերակառուցել ոչ միայն Հայաստանը, այլև կառուցելու ենք Հայաստանից հեռու` այստեղ` ԱՄՆ-ում:

Գլենդելի նախկին քաղաքպետ և ներկայումս Գլենդելի քաղապետարանի խորհրդի անդամ Վրեժ Աղաջանյանի հետ զրույցում քննարկեցինք Գլենդելի քաղաքապետարանի դերը ծրագրի իրագործման մեջ:

Ինչպիսի՞ փոփոխություններ են ակնկալվում այս միջոցառումից հետո և հայ-ամերիկյան թանգարանի հիմնադրման արդյունքում:

Գլենդելի քաղաքապետարանի խորհուրդը հատկացրել է այս տարածքը, որպեսզի հիմնադրվի թանգարանը, և ես ուրախ եմ, որ այդ անձանցից մեկը ես եմ եղել: Քաղաքապետարանն ու քաղաքապետարանի անդամներն առիթ ընծայեցին, որ այս աշխատանքը տեղի ունենա, որպեսզի մեր երիտասարդները կարողանան այցելել թանգարան, ծանոթանալ իրենց անցյալին, հայոց ցեղասպանության և մեր սովորությունների ու մշակույթի մասին ավելի լավատեղյակ լինել: Ուրախ եմ, որ այսօր բացման արարողությունն ենք կատարում:

Որո՞նք են Գլենդելի քաղաքապետարանի հետագա պլանները կապված այս ծրագրի հետ, և ինչքա՞ն կոնկրետ ու շոշափելի են դրանք: 

Գլենդելի քաղաքապետարանը հատկացրել է միլիոնավոր դոլարներ հիմնադրման, ինչպես նաև թանգարանի տարածքի համար: Հիմա կյանքի է կոչվել հանձնախումբ, որը պետք է հետագա աշխատանքները կատարի: Ծրագրի զարգացման հետ մեկտեղ սպասում ենք ուրիշ առիթների, որպեսզի կարողանանք օգտակար լինել Հայ-Ամերիկյան թանգարանին:

Հայ-Ամերիկյան թանգարանի ճարտարապետ Արամ Ալաջաջյանի հետ խոսեցինք կառույցի ճարտարապետական լուծումների մասին:

Ի՞նչն է հանդիսացել ոգեշնչման աղբյուր թանգարանի ճարտարապետական լուծումների համար: 

Գլխավոր ոգեշնչումը հայկական լեռնաշխարհն է: Սարերը հիշեցնող ճարտարապետական լուծումները բխում են Գառնիից, Արևմտյան Հայաստանից և առհասարակ, հայկական բնաշխարհից: Նման լուծումները կազմում են փոքր ֆրագմենտներ, բայց թանգարանի ամբողջական տեսքը այդ բոլոր ֆրագմենտների համակցումն է: Բոլոր փոքր էլեմենտները միասին կազմում են մի մեծ քար, որը խորհրդանշում է միասնականությունը:

Ի՞նչ ուղերձ եք ցանկացել փոխանցել թանգարանի այցելուներին ճարտարապետության միջոցով: 

Սա սիմվոլիզմով լցված ուղերձ է: Չեմ կարող շատ դետալներ ներկայացնել հիմա, բայց էլեմենտները, որոնք արտացոլում են հայկական ճարտարապետությունը ու պատմությունը, շատ են: Լինելու են Մասիս սարը հիշեցնող տարրեր, սփյուռքին նվիրված շատրվան, լինելու է նաև պատ, որը ամբողջովին զարդարված է առաջին մշակութային գյուտով` հայոց այբուբենով: Եվ կառույցն ինքնին հիշեցնում է կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների նախատիպը, որտեղ լույսը միշտ ներթափանցում է վերևից: Դրանց վերլուծությունն ու բացահայտումը լիովին թողել եմ այցելուներին:

Վերջում զրուցեցի Կալիֆոռնիայի կոնգրեսմեն Ադամ Շիֆի հետ` հայ-ամերիկյան թանգարանի հիմնադրման կարևորությունը միջազգային թատերաբեմում վերլուծելու համար:

Ինչպե՞ս է հայ-ամերիկյան թանգարանը ձեզ աջակցելու հայ համայնքի համար պայքարելու գործում: 

Սա լինելու է նպատակակետ ամբողջ աշխարհի համար: Երբ ես հերթական անգամ քաջալերեմ իմ ընտրազանգվածին և երկրի բնակիչներին` ուսումնասիրել հայոց պատմություն, սա այն վայրն է, որը ես մատնացույց եմ անելու: Անհամբեր սպասում եմ, երբ եմ այստեղ  հրավիրելու ինձ այցելող պաշտոնյաներին, ինչպես նաև Կոնգրեսի իմ գործընկերներին:

Հայոց պատմության նման ֆիզիկական ապացույցը  հանդիսանալու՞ է գործիք, որպեսզի կարողանաք հայ համայնքի դիրքորոշումը ավելի ամուր ու բացահայտ ներկայացնել Կոնգրեսում:  

Հայոց պատմությունը հանրությանը ներկայացնելը օգնում է ինձ կատարել իմ գործառույթը Կոնգրեսում` հիշեցնել ցեղասպանությունը, վերջ դնել ադրբեջանական ու թուրքական ոտնձգություններին:

Այո, Հայ-Ամերիկյան թանգարանը անպայմանորեն օգտակար է լինելու իմ հետագա աշխատանքներում:

Հունիսի 14-ը Խորհրդային ժամանակների բռնադատվածների հիշատակի օրն է։

Այդ առիթով Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամը (ԵՀՀ) 2020 թվականի մայիսին հայտարարել էր ստեղծագործական-խորհրդանշական մրցույթ: Բռնադատվածների հիշատակի օրվան նվիրված մրցույթն ամփոփելիս ԵՀՀ-ն պատրաստակամություն էր հայտնել իր ունեցած հնարավորությունների սահմանում շարունակել ապահովել բռնաճնշումների խնդրին հասարակական ուշադրությունը և հետագա տասնամյակների Հայաստանի պատմության վրա դրանց ազդեցության վերլուծությունը:

«Հունիսի 14» անունը կրող մրցույթի առանցքում մարդն է, խորհրդային ժամանակներում հալածանքի, աքսորի ու բռնաճնշումների երևույթները և պատմությունը, այդ համատեքստում դրանք դիտարկելը, մեկնաբանելն ու վերլուծելը։

2020 թվականի մայիսին հայտարարված մրցույթում ամփոփված էին մասնակիցների և տուժածների անձնական և ընտանեկան  հուշերը, պատմություններն ու ապրումները, որոնցից բոլորը առերեսվել էին բռնությանը։ Պատմության այս ժամանակաշրջանն ուսումնասիրելու և անձնական պատումների օգնությամբ այն ընդգրկուն ներկայացնելու փորձն ավելի հաջող կլինի, եթե ուսումնասիրվեն բռնության հիմքերը այս պատմական ժամանակաշրջանում, նաև նախքան այն և դրանից հետո։

Շարունակելով այս թեման, ԵՀՀ-ն կազմակերպեց հայաստանյան իրականության մեջ բռնության հիմքերի ուսումնասիրություն՝ կենտրոնանալով քրեական մշակույթի հիմքերի, ինչպես նաև բռնության դրսևորումների վրա՝ դպրոցում, բանակում և ընտանիքում: 2021 թվականի մարտին հրատարակվեց «Բռնության մշակույթը Հայաստանում» հետզոտությունների ժողովածուն:

Սույնով ԵՀՀ-ն հայտարարում է 2021 թվականի՝ բռնադատվածների հիշատակին նվիրված «Հունիսի 14» մրցույթի թեման. գրախոսությունների մրցույթ՝ «Բռնության մշակույթը Հայաստանում» գրքի վերաբերյալ։

Մրցույթի պահանջները.

• մրցույթին կարող են դիմել երիտասարդներ (ավագ դպրոցի սովորողներ, ուսանողներ, երիտասարդ գիտնականներ).
• մրցույթի մասնակիցները պետք է գրախոսեն «Բռնության մշակույթը Հայաստանում» գիրքը կամ հետազոտությունների գրքից ընտրեն մեկ հետազոտություն (ներառյալ առաջաբանը և վերջին երկխոսությունը) և իրենց գրախոսությունը ներկայացնեն ընտրված հետազոտության շուրջ.
• գրախոսությունները պիտի լինեն հայերեն, գրագետ գրված տեքստեր (առավելագույնը 10 էջ, տառատեսակը՝ Sylfaen, տառաչափը՝ 11, էջերը՝ համարակալված).
• գրախոսությունները պիտի ներկայացվեն միայն հեղինակների կողմից.
• բոլոր ներկայացված գրախոսությունները պիտի ունենան հետագայում ազատ հրապարակման իրավունք.
• գրախոսությունների կառուցվածքի ձևաչափ չկա, սակայն խորհուրդ է տրվում մտածված կառուցել գրախոսությունները.

Մրցանակներ

Նախատեսվում է երեք դրամային խորհրդանշական մրցանակ.

• առաջին տեղ. 150.000 դրամ,
• երկրորդ տեղ. 100.000 դրամ,
• երրորդ տեղ. 50.000 դրամ:

Կլինեն խրախուսական այլ մրցանակներ նույնպես։ Բոլոր մրցանակակիրները կստանան ԵՀՀ հավաստագրեր:

Դիմելու կարգը

Մրցույթին մասնակցել ցանկացողներին խնդրում ենք նամակ գրել Նանե Պասկևիչյանին npaskevichyan@epfound.am էլեկտրոնային հասցեով, վերնագրի տուփիկում գրելով. «հունիսի 14, 2021_բռնության գիրք», և նրա հետ կապվելով ստանալ գիրքը:

Գիրքը ունենալուց և հետազոտությունն ընտրելուց հետո, ձեր կողմից պատրաստված նյութը որպես կցորդ ուղարկեք Նանե Պասկևիչյանին՝ npaskevichyan@epfound.am էլեկտրոնային հասցեով, վերնագրի տուփիկում այս անգամ գրելով. «հունիսի 14, 2021_գրախոսություն-Անուն Ազգանուն»։

Նամակում գրեք ձեր կողմից ընտրված հետազոտության թեման, կարճ տեղեկատվություն հեղինակի՝ ձեր մասին, նաև՝ հետադարձ կապի միջոց՝ էլեկտրոնային հասցե, հեռախոս, եթե ցանկանաք՝ հավելյալ կապի միջոցներ:

Մրցույթին կարող են դիմել ցանկացած երկրի քաղաքացիություն ունեցող անձինք։ Մրցույթի վերջնաժամկետն է՝ օգոստոսի 15, 2021 ժամը 18:00:

Լավագույն գրախոսությունները կհրապարակվեն ԵՀՀ կայքում։ Հեղինակները հնարավորություն կունենան դրանք տարածել, ինչն էլ լայն քննարկումների առիթ կդառնա։

Ստացված նյութերը կգնահատվեն անկախ հանձնաժողովի կողմից հետևյալ չափանիշների հիման վրա.

• Գրախոսության ինքնուրույնությունը և ձևավորումը՝ ըստ ակադեմիական ստանդարտների.
• Համապատասխանությունը թեմային.
• Գրախոսության նշանակալիությունը գիրքը կամ հետազոտությունը (նրա որևէ խնդիրը, մասը) լուսաբանելու առումով.
• Գրախոսության բովանդակության անսպասելիությունը, նորարարական մոտեցումները.
• Լեզուն և ոճը, էրուդիցիան (գեղարվեստական կամ մասնագիտական):

Մրցույթը կամփոփվի 2021 թ. օգոստոսի վերջում, հաղթողներրը կազդարարվեն մինչև սեպտեմբերի 15-ը։ Մրցանակները կհանձնվեն հանդիսավոր արարողության ժամանակ:

Հարցերի և խորհուրդների համար կարող եք զանգահարել (+37477) 06․04.89 կամ գրել Նանե Պասկևիչյանին. npaskevichyan@epfound.am