Ծուխը երկինք էր բարձրանում, խնկամանները անընդհատ դատարկվում են, քարերը լացում…

Ավազը մաղված էր, ցեխը չէր չորանում, ինչպես չեն չորանում աչքերը մեր…

Ես եկա, եկա ուշացած, եկա գլխիկոր, բայց եկա… Իմ բարձրահասակ հայրենասիրությունը կանգնեց կողքիս, լաց եղավ հետս ու երկինք նայեց… Իմ հայրենիքն ու սերը դուք եք, տղերք։ Ներեք ինձ ու իմ նման հազարավորներին, որ հյուր ենք գալիս ձեզ, որ մեր նվերը միշտ նույնն է ձեզ համար, որ մենք միայն անցորդ ենք կարմիր ավազի վրայով։ Հողը փախչում է ոտքերիդ տակից, երբ հարյուրավոր դեմքերը քեզ են նայում, աչքեր, որ հավերժ քնեցին, որ հյուր գնացին երկնքին, բայց ամենաթանկ նվերը տանելով իրենց հետ՝ կյանքը։ Կյանքը հանուն մեր կյանքի։

Ես ամաչում եմ, խոնարհվում եմ, ծնկի եմ գալիս յուրաքանչյուրիդ դիմաց։ Սեփական մանրությունը զգալը դառնում է ամենահեշտ բանը, երբ ոտք ես դնում Եռաբլուր։ Էնքան մաքուր, էնքան «կոկիկ» ու էնքան ճիշտ պիտի քայլես պանթեոնում, որ չխանգարես, որ չնեղացնես հավերժության մեջ քնածներին։ Անընդհատ հևում ես, բայց և նրբորեն թաքցնում դողացող ձեռքերդ, ոտքերդ, քեզ…

Դե, ապրի

Չեմ հիշում մի աշուն, որ այսքան դալուկ թվար ինձ, որ այսքան տկար ու անգույն լիներ։ Աշունն ու մենք տերևաթափ տեսանք։

Ծառերի ու տոհմածառերի։

Թեև ձմեռը վրա է հասել արդեն, բայց դեռ սեպտեմբերից չի պոկվում։

Մեզ պոկել է իրարից, հեռացրել, մի անկյուն շպրտել ու ասել, դե ապրի…

Ներեք մեզ, տղե՚րք…

Շնորհահակալ եմ, շնորհակալ եմ ու մի ամբողջ կյանք էլի շնորհակալ եմ լինելու, որ կաք դուք, ու կանք մենք։ Մասիսը իրեն հարուստ կզգա, ձյունը կգրկի ձեզ, տաքուկ կքնի…

Ասում են` պարտավոր ես, ապրես, որ ապրեցնես… Իսկ ես կասեմ, մեզանից ոչ մեկը ու երբեք էնքան ճիշտ ու սիրուն չապրեց, ինչքան իրենք։

Ապրենք, որ ապրեցնենք։

Իջա օրապահի կողապահարանից, իջա ու դրանից հետո ինչե՜ր կատարվեցին (Ես արդեն զինվոր եմ | 17)… 11 ամիսս կլրանա շուտով, ու առաջին անգամ պաշտոնապես տանն եմ. «օտպուսկ» են տվել: Ամիսներ շարունակ փորձում էի շարադրել մտքերս, մի բան գրել, պատմել, բայց չէր ստացվում: Պատմելու շատ բան կա, ահռելի շատ: Չգիտեմ որտեղից սկսել, ինչ պատմել ու ոնց պատմել: Վերջին նյութս, երբ գրեցի, ընդամենը 15 օր էր, ինչ բանակում էի, իսկ էսօր մնացել  Է արդեն 13 ամիս, ու էս ընթացքում հասկացել եմ, տեսել, զգացել, ապրել, ապրեցրել, սպանել, խեղդել, վերակենդանացրել ու նորից սպանել էնքան բան, որ դժվար թե պատկերացնեք: Բանակը մեզ շատ բան է տալիս ու շատ բան սովորեցնում, փոխարենը վերցնում մեր կյանքի 2 տարիները, ոմանց, ցավոք, ողջ կյանքը: Մենք ատում ենք բանակը, սիրում, նորից ատում, կարոտում, պարծենում բանակով, կառուցում բանակը, հզորացնում, ամրացնում ու քանդում… Ինչպես մեր էմոցիաներն են բանակի հանդեպ խառը ու բազմազան, էդքան էլ բանակի` մեզ տված էմոցիաներն են լիքը ու մեկը մեկին հակասող ու մեկը մեկից տարբեր:

Մինչև բանակ գալս շատ էի մտածում, թե արդյո՞ք բանակը մի բան Է տալիս քեզ, թե չէ, ու ասում էի` չէ, դու նույն մարդն ես մեկա մնում: Միգուցե մեծ հաշվով նույնն ես մնում, բայց փոփոխությունները անխուսափելի են:

Իմ ծառայությունը երբեք այսպես չէի պատկերացնի ու արդեն չեմ էլ պատկերացնում, թե հետագա ծառայությունս ինչպես կընթանա ու ինչեր կկատարվեն: Չէի պատկերացնի, որ մի օր ոչ թե ես ինքնակամ կարթնանամ, այլ մարտկոցի հերթապահի «պադյոմ» գոռալուց, չէի պատկերացնի, որ ոչ թե կարթնանամ սենյակումս` փափուկ անկողնուս մեջ մենակ պառկած, այլ նույն սենյակում մոտ 100 հոգու հետ չոր անկողնում… Էս հակասությունները շատ շատ են, բայց չէի պատկերացնի, որ էս հակասություններին էլ այլ հակասություններ կլինեն: Չէի պատկերացնի, որ կարթնանամ ոչ թե հերթապահի «պադյոմ» գոռալուց, այլ ականների պայթյունի ձայներից, չէի պատկերացնի, որ կարթնանամ ոչ թե փափուկ «չոր անկողնում» , այլ ծածկաճեղքում` հողերի ու քարերի մեջ պառկած… Էս «չեմ պատկերացնում»-ները անվերջ կթվարկեմ, բայց հիմա ամեն ինչ պատկերացնում եմ, ու պատկերացնում են համարյա բոլորը…

Պատերազմի ընթացքում մտածում էի, թե ինչեր եմ գրելու ու ինչեր եմ պատմելու, բայց, երբ գրիչը զորեղ դուրս եկավ զենքից, խոսքերս, պատմելիքներս, տանջանքս, քրտինքս ու տառապանքս մեկ վայրկյանում դարձավ անիմաստ…

Բարձունքում էինք, Օմարի բարձունքում: Մարտնչում էինք թշնամու դեմ ու ոչ մի քայլ ետ չէինք գալիս ու չէինք էլ գալու: Արյան գնով պահեցինք մեր լեռները, Մոնթեի ազատագրած բարձունքը պահեցինք զենքով, որ հանձնեին թղթով… Ականի պայթյունների, բեկորների, ծխի, վառոդի հոտի, ինքնաթիռների, կարճ ասած, պատերազմի միջով անցնելուց հետո մենք կրկին ապրում ենք, ապրում, ստեղծում, կառուցում ու կրկին ամրացնում…Մենք ապրում ենք, իսկ հազարավոր հոգիներ անմահացան ու հերոսացան, ընկան, բայց ավաղ…

Արդյոք Օմարի բարձունքում երբևէ նորից կճախրե՞ն «Օմարի արծիվները»…

Մինչ պատերազմը ծառայում էի Որոտանում: Վաշտի հրամանատարական տանկի ավագ նշանառու օպերատոր էի: Պատերազմի առաջին օրերից մեկնեցինք մարտադաշտ: Կյանքը փոխվեց:

Առհասարակ մինչ պատերազմը «հրաշք» բառն ինձ համար շատ սովորական բառ էր, մանավանդ «Հավատա՛, հրաշքներ լինում են» նախադասությունը։ Էս ամեն ինչը մինչև պատերազմի սկսվելը:

Հիմա պատմեմ իմ «հրաշքներից»։ Էն, որ մենք քնում ու արթնանում էինք՝ մի աչքը բաց, մեկը՝ փակ, արկերի անձրևի տակ, դա ձեզ մի հրաշք։

Մի տանկից մյուս տանկ վազելիս, մանկությունից մինչև էդ պահը գալիս էր աչքերիս առաջ, մինչև բարեհաջող տեղ էի հասնում. էս մի ուրիշ հրաշք։

Տանկիս մի քանի անգամ արկերով հարվածեցին, իմ հմուտ մեխանիկիս շնորհիվ մեր տանկին բան չեղավ. էս մի այլ հրաշք։

Էս մի հրաշքը տարբերվում ա մնացած բոլոր հրաշքներից նրանով, որ երբ զգացի, որ ոտքերս չեմ զգում, որ չեմ կարող խոսել, չեմ կարող շարժվել, չգիտեմ՝ ոնց իմ «հրաշք» ընկերների շնորհիվ դուրս եմ բերվել տանկից։ Երբ զգացի, որ պառկած եմ սառը գետնին, աչքերս հանգիստ փակեցի։ Երբ լսեցի, որ ինձ ուզում են զոհվածների հետ տեղափոխեն, կատարվեց հերթական հրաշքը, և ես սկսեցի խոսել. «Ես սաղ եմ»։

Հիվանդանոցում ընկա հրաշագործների ձեռքը: Վերածնվեցի։

Բժիշկները «հրաշքով» փրկեցին կյանքս, որի համար այդքան պայքարում էի ողջ դաժան ճանապարհի ընթացքում։

Հիմա էս պատմությունը ունի շատ ավելի «հրաշք» ընթացք։ Երբ ընդհանրապես չէի կարողանում խոսել, չէի կարողանում շարժվել, նորմալ շնչել, հիմա, փառք Աստծո, կարողանում եմ անել բոլոր թվարկածներս։

Ու ամենակարևորը, սպասում եմ հաջորդ «հրաշք»-ին, որը հավատում եմ, անպայման լինելու է  շնորհիվ Աստծո և հրաշագործ մարդկանց, ովքեր աշխատել և աշխատում են ինձ հետ. ես քայլելու եմ: էս էլ մի ՀՐԱՇՔ։

Ամեն:

Մերօրյա պատերազմի մասնակիցներից մեկն էլ իմ եղբայրն էր՝ Խաչատուր Երիցյանը:  Մարդ, ով ինձ համար հայրենասեր, խելացի, հասկացող, միշտ առաջ շարժվող և պայքարող մարդու օրինակ է: Պատերազմի ընթացքում,  երբ խոսեցի նրա հետ,  խնդրեցի, որ այս ամենի ավարտից հետո հարցազրույց անցկացնեմ իր հետ,  խոստացավ և իր խոսքի տերը եղավ:

Եղբայրս մեկն է այն հերոսներից, որոնցով ուղղակի անհնար է չհպարտանալ: Երբ նոր էր զորակոչվել բանակ,  կասկած անգամ չունեի,  որ նա բանակում ևս իրեն հրաշալի է դրսևորելու,  իմ առջև ունենալով եղբորս օրինակը՝ գիտեի,  որ մեր հայրենիքը վստահելի տղաների ձեռքերում է: Եղբայրս նույնիսկ գերազանցեց իմ սպասելիքները:

Նա ծառայությունը սկսել է Գյումրիի հակատանկային զորամասի ուսումնական դիվիզիոնում,  աչքի է ընկել իր բարձր առաջադիմությամբ և կարգապահությամբ,  6 ամիս հետո ստացել է «Կրտսեր սերժանտ» զինվորական կոչումը և երկու շքանշան,  այնուհետև ծառայությունը շարունակել է Մարտակերտի շրջանի Ներքին Հոռաթաղ գյուղի հրետանային զորամասում,  որտեղ 6 ամիս ծառայելուց հետո ստացել է «Սերժանտ» զինկոչումը:  Ծառայության ողջ ընթացքում բազմաթիվ անգամներ արժանացել է պատվոգրերի և շնորհակալական նամակների:

Պատերազմի ընթացքում ոչնչացրել է հակառակորդի զրահատեխնիկաներ և դիտակետեր: Հոկտեմբերի 29-ին Մարտակերտում վիրավորվել է և մինչ օրս շարունակում է բուժումը:

-Ինչպե՞ս հայտնեցին պատերազմի սկսվելու մասին լուրը,  և ինչպե՞ս արձագանքեցիք դուք՝ զինվորներդ:  Չէ՞ որ այդ ժամանակ սահմանին չէիք:

- Սեպտեմբերի 25-ը սովորական օր էր,  առավոտյան վերկաց,   մարմնամարզություն,   նախաճաշ,   նախաճաշից հետո առավոտյան տողան,   որից հետո դիվիզիոնը հավաքակայանից ստանում է ֆագոտները և կոռնետները ու բարձրանում զորամասի դիմացի սարը և սկսում պարապմունքները:  Ժամը 09: 30 էր արդեն,   դիվիզիոնի հրամանատարը զանգահարեց մեր մարտկոցի հրամանատարին և ասաց,  որ դիվիզիոնը շարվի հավաքակայանում: Շարվելուց հետո եկավ կամձիվը (դիվիզիոնի հրամանատար),  ասաց «10 ու 12 մարտկոցին տագնապ»: Մտածեցինք՝ սովորական ուսումնական տագնապ է,   բայց մարտկոցի հրամանատարն ասաց. «Արագ շարժվեք,   բայեվոյ ա,  ուսումնական չի»:  ժամանակին դուրս եկանք զորամասից,   մի գիշեր մարտական հերթապահություն անցկացրեցինք կենտրոնացման շրջանում: Ամսի 26-ի երեկոյան գնացինք տեղազննման, որ իմանանք՝ կռիվը սկսվելուց  որտեղ պիտի գնանք,  որ կողմ պիտի կրակենք: Տղերքից մեկը տանկերի կուտակումներ էր տեսել հակառակորդի սահմանին,  կամձիվին ասաց, նա էլ ասաց,  որ լուրջ բան չկա, պարապմունք են անում երևի: Մի գիշեր էլ մարտական հերթապահություն անցկացրեցինք, ու առավոտ ժամը 5-ին կամձիվը կամբատին ռացիայով ասաց. «10-րդ մարտկոցին տագնապ», որից հետո եղավ այն, ինչ եղավ:

- Երբ պատրաստվում էիք բարձրանալ դիրքեր,  ի՞նչ էիք պատկերացնում՝ ո՞ւր եք գնում: 

-Մտածում էինք՝ սովորական մարտական հերթապահության ենք գնում:

-Ինչպիսի՞ն էր տղաների մարտական ոգին:

- Սկզբում, բնականաբար, ընկճված, բայց հետո արդեն միշտ մարտական, անգամ,   երբ իմանում էինք,  որ որոշ տեղեր մերոնք հետ են գնացել:

-Մարտական ընկերներիդ մասին ի՞նչ կասես: 

- Մարտական ընկերներս բոլորն էլ սրտացավ էին,   միշտ իրար կողքի,   ամեն հարցում իրար օգնում էին,   մի խոսքով, բոլորն իրար թև ու թիկունք էին:

-Ինչպե՞ս եղավ,  որ վիրավորվեցիր: 

-Հոկտեմբերի 29-ն էր,   առավոտյան ժամը 9: 30-ը կլիներ,   ինչպես միշտ, հանգիստ չէր այդ օրը:  Տղաները բոլորը բլինդաժում էին,  բլինդաժը լրիվ գետնի տակ էր:  Մի 20 սմ բարձրությամբ պատուհան կար,  որից դիտարկում էինք անում:  Ես հեռադիտակով դիտարկում էի անում ու հանկարծ նկատեցի՝ ոնց  մի սև գույնի ծիտ գալիս է ուղիղ մեր կողմը:  Հետո հասկացա,  որ ծիտ չի,   հրթիռ է:  Շատ արագ եղավ այդ պահը:  Հրթիռը պատուհանով մտավ, իմ ձախ կողմով անցավ ու խփեց հետևիս պատին: Պատը մոտ կես մետր էր ինձնից հետ: Պայթյուն, մթություն, լռություն… Մի պահ արդեն հավատացել էի,  որ մեռել եմ ու մտածում էի՝ մեռնելը տենց է լինում:  Չգիտեմ՝ ինչքան ժամանակ հետո գիտակցությունս հետ եկավ,   բայց կանգնած էի դեռ,   չէի ընկել, ուղղակի չէի ուզում փախնել, որովհետև գիտեի, թե մեռել եմ արդեն, ու իմաստ չունի,   բայց հետո լսեցի կամբատի ձայնը:  Ասաց. «Մի կորցրեք ձեզ,  դուրս եկեք արագ»:   Բլինդաժը լրիվ սև ծուխ էր,  ու ոչ մի բան չէր էրևում,   չգիտեմ՝ ոնց դուրս եմ եկել բլինդաժից,  իմ հետևից դուրս եկավ կամբատը,  ու 2-րդ անգամ խփեց բլինդաժին,   բայց տղերքը լրիվ ողջ էին մնացել ու հասցրել էին դուրս գալ,   բացի մի հոգուց, որին մեր ընկերներից մեկը մտավ ու հանեց. ոտքն էր մնացել ուղղակի փլատակի տակ:   Բլինդաժում լիքը փամփուշտ կար,   ու,   որ վառվում էր բլինդաժը,   տաքությունից դրանք աջ ու ձախ կրակում էին,   բայց կարևորը ոչ մեկը չզոհվեց այդ օրը:

-Իսկ ո՞րն է պատերազմի թողած ամենավատ հիշողությունը: 

- Երեքօրյա հրադադարից հետո հոկտեմբերի 13-ը… Տղերքը ամսի 13-ին մսաղաց էին ասում: Այդ օրը վիրավորվեց մեր ընկերներից մեկը, իսկ մյուս ընկերը,  ով այս ամառ էր զորացրվել ու  կամավոր եկել էր մեզ մոտ,  ով մեր ուրախությունն էր,   միշտ ժպիտով,   միշտ ուրախ հումորներով… Ու ամսի 13ին… Ինքը զոհվեց…

-Ի՞նչ փոխեց քո մեջ պատերազմը: 

-Առողջական վիճակս (կես լուրջ,  կես կատակ):

-Շատ կորուստներ ունեցանք… Ու հիմա ամենից շատ ձայնի իրավունք հենց դուք ունեք,  ի՞նչ կասես պատերազմի ավարտի մասին,  ինչպիսի՞ ավարտ էիր ակնկալում դու: 

-Ես կարծում եմ,  որ 21-րդ դարում պատերազմը չպետք է որոշիչ դեր խաղա, ու ցանկացած հարց պետք է լուծվի բանակցությունների եղանակով: Դրա համար ակնկալում էի,  որ ինչքան հնարավոր է շուտ դադարեցվի հայերի ու ադրբեջանցիների գենոցիդը, հարցը լուծվի խաղաղ ճանապարհով:  Ու չեմ կարծում,  որ կար մեկը, ով եղել է մարտի դաշտում, ուզում էր պատերազմը շարունակվի: Իսկ պատերազմի արդյունքների մասին շատ բան չեմ ասի, ամեն ինչ դեռ առջևում է…

-Իսկ ի՞նչ կցանկանաս ասել մեր ժողովրդին: 

- Թո լավ ըլնեն,  հորս արև… (իր բնավորության համաձայն ՝ կատակում է, հումորի իմաստը վստահ եմ,  որ շատերդ կհասկանաք),  իսկ եթե լուրջ՝ շատ շնորհակալ եմ,  որ այդ դժվար օրերին հայ ազգը համախմբված իր զինվորի համար անում էր ամեն հնարավոր ու անհնարը, որ գոնե մի փոքր թեթևացնի նրա հոգսը և  ուսերին դրված պարտականությունը: Իսկ այն,  ինչ կատարվում է հիմա երկրի ներսում, նրանք,  ովքեր ստեղծում են անիմաստ լարվածություն այս դժվար պահին… Հավաքե՛ք ձեզ,   մենք բոլորս հայ ենք, հիմա բանակը վերականգնելու, հզորացնելու ու զոհվածների հարազատների ցավը կիսելու ժամանակն է: Հաղթում է այն կողմը,  որն իրեն պարտված չի ճանաչում, մի՛ թողեք,  որ մեզ պարտված ճանաչեն:

-Իսկ ի՞նչ խորհուրդ կտաս մեր ապագա զինվորներին: 

-Ինչպես Մոնթեն է ասել. «Սիրիր հայրենի հողդ այնպես, որ թշնամին վախենա այդ սիրուց»: