Ազատ տարածք խորագրի արխիվներ

«Կենաց» առանց «Ո՜ղջ, առո՜ղջ»-ի

- «Հիմա՛ գոնե մի քիչ ապրենք, քանի դեռ ուշ չի… »

Մայրս սիրում է տարբեր մեջբերումներով լցնել մեր առօրյա կյանքը՝ հատկապես իմը, որովհետև նույնիսկ ի՛նքն իր մեջբերումները երբեմն չի լսում, ու որովհետև ամենից ուշադիր միայն ես եմ երևի շուրջբոլորս հնչող բոլոր բառերը վերցնում ու զտում ներսումս (միգուցե պարապ եմ, դրանից է):

Մտածում եմ, եթե մայրիկիս բոլոր մեջբերումներին հետևեինք, շատ-շատ բաներ այլ կերպ կլինեին: Մի խոսքով, ամեն ինչ միշտ ճիշտ կլիներ, ու նույնիսկ չէինք կարողանա բողոքել:

Մի րոպե, կներեք, ընկերուհիս է զանգում:

-Հաստա՞տ կգաս:

-Հա, գալու եմ:

-Համոզվա՞ծ ես, որ խնդիրներ չեն առաջանա:

- …

- …

-Լուրջ, գալու եմ, ինչ էլ լինի:

- Դե լավ ա, որ տենց ես տրամադրված:

-Հա, երևի…

Հանգամանքները, բախտը, փողը, երկիրը, մեր անտաղանդությունը կամ էդքան էլ կարող չլինելը, սուրճի բաժակի միջի օձը (ոնց-որ թե վատ նշան էր), թուղթուգիրը, վատ մարդիկ, բախտը, գուշակ Մանուշակն ու մի շարք էսպիսի հարմար բաներ, ավելի մեծ դեր ունեն մեր կյանքում, քան մենք ինքներս:

Երբեմն վատ երազի պես տեսնում եմ ինձ՝ամբողջ կյանքում ալարելուց, մի տասն անգամ թուղթուգրված, էդ ջահելների զարգացած մտածելակերպը չհասկացող, մի հատ էլ չընդունող, թոշակից բողոքող ու մեկ-մեկ էլ կողքի հարևանի հետ համեմատվելիս… Հետո ուշքի եմ գալիս ու հասկանում, որ ինչ էլ լինի, չե՛մ կարող էդպիսին դառնալ, որովհետև էդպիսին չեմ (հուսամ):

Տասնյոթն էլ ցրված ու անուշադիր լինելու, էգոիստ լինելու, ականջներն ու աչքերը փակ ապրելու կամ երևակայական կախարդական շարինգան աչքով աշխարհին նայելու ու հրաշքներ գործելու ժամանակը չէ: Արդեն ինքս ինձ վրա շատ աշխատելու և ամենավատը սպասելու ժամանակն է (էդպես երևի նյարդային համակարգս իրեն պաշտպանում է, որ մարդ ես, մի բան լինի՝ չգժվի): Արդեն գիտակցելու, դառն իրականությունը թխվածքաբլիթով կուլ տալու ու իրենց ուզածներից շատ հեռու կանգնածներին հեգնանքով չմոտենալու, վախկոտ չլինելու, մեկ-մեկ ալարելու, բայց բամբասող ու ապերջանիկ, գուշակ Մանուշակի մշտական «կլիենտ» տատիկի մասին վատ երազը տեսնելուց հետո՝ վեր թռնելու ու մի բան անելու, ապագա դժբախտներին փոխել փորձելու ու չկարողանալու, հետո կոմպրոմիսի գնալու, վերջում ամեն ինչի վրա թքելու ու դեմ գնալու ժամանակն է:

Էս թեյիս բաժակով էլ կենացս ասեմ ու գնամ: Խոսք եմ տալիս, երկար չի տևի (խոստումները պահելու ժամանակն էլ է):

Իմ կյանքում, բացի ինձնից, ոչ ոք ու ոչ մի բան մեղավոր չի լինի ապրած-չապրածիս, արած-չարածիս, տեսած-չտեսածիս համար:

Իմ կյանքում չգնահատված մարդ չի լինի, ուշադրություն ու սեր չստացածը չի լինի:

Իմ կյանքում չեն լինի «իսկ եթե»-ներ, «բա, որ»-ներ՝ բեկումնային պահերին:

(Կենացս քիչ-քիչ նմանվում է մոտիվացիոն վիդեոյի սցենարի):

Իմ կյանքում չեն լինի  «Նա կոտրեց ինձ, դրա համար էլ …» , «Դու՛ էիր մեղավոր, որ …»-ներ:

Իմ կյանքում չեն լինի «Ես չէի կարող», «Ինձ մոտ չէր ստացվի» կամ «Ես այդքան ունակ չեմ, որ… » արդարացումներ:

Իմ կյանքում կան ու կլինեն վատ մարդիկ, դժբախտ պատահարներ, կորուստներ, չընդունողներ, ընդիմացողներ, խանգարողներ, դժբախտ՝ «ճիշտ ապրել» քարոզողներ, բարբարոսներ, տարբեր «ճիշտ մտածողներ», որ վստահ են իրենց կարծիքը մյուսին հրամցնելու մեջ: Կլինեն վատ ժամանակներ՝ անտանելի թվացող ու անվերջ թվացող, կլինեն կոտրվելու, միգուցե հիասթափվելու, բոլոր կրքերը կորցրած ու թքած, աննպատակ ու անուրախ գոյատևելու շրջաններ:

Իմ կյանքն իդեալական չէ ու չի լինի, ու միգուցե ես մեկ-մեկ մոռանամ էն ամենը, ինչ հենց նոր գրեցի: Բայց իմ կյանքը չի՛ դառնա ափսոսանքի, մեղադրանքի, սահմանափակումների ու քննադատությունների կույտ ու առավել ևս,  չի՛ ընկնի ինչ-որ մեկի ոտքի տակ ու խանգարի՝ անպիտան դառնալու պատճառով: (Կարծես թե սովորել եմ իրերն իրենց անունով կոչել):

«Ո՜ղջ, առո՜ղջ»-ի  փոխարեն էլ մայրս հաստատ մի լավ բան կասի իր մեջբերումներից:

Բարև, անծանոթ

Դու հիմա երևի ինչ որ տաքուկ ռեստորանում նստած սուրճ ես ըմպում: Դու գաղափար էլ չունես, թե ինչ է պատերազմը: Իսկ իմ երկիրը համարյա մեկուկես ամիս է պատերազմի մեջ է: Դե, էլ ավելի հարմարավետ տեղավորվիր քո տաքուկ անկյունում, որովհետև երկար եմ խոսելու:

Քանի որ ուսման նպատակով Տավուշս լքել ու տեղափոխվել էի Երևան, սեպտեմբերի վերջին շաբաթ օրը որոշեցի հետ վերադառնալ հայրենի սահմանամերձ Այգեհովիտ (բայց, մեր մեջ ասած, շատ բացասական զգացողություններ ունեի): Առավոտյան արթնացա ու լսեցի.

-Պատերազմ է սկսվել:

Սկզբում մտածում էի, դե, ոնց միշտ կրակում են, էլի, կանցնի: Չանցավ… Մի ամսից ավել է` չի անցնում, անծանոթ ընկեր:

Մեր ոխերիմ թշնամին սրբապիղծ է. վանքեր է քանդում, ծննդատուն է խոցում, խաղաղ բնակչությանն է ռմբակոծում, իսկ դու լռում ես, չէ՞, դեռ: Երկա՞ր ես լռելու: Դեռ երկա՞ր է քեզ միայն քո տաքուկ սուրճը հետաքրքրելու:

Քեզ համար հերոսը երևի «Դիսնեյի» մուլտֆիլմից ինչ-որ արքայազն է, իմ հերոսը` 18 տարեկան զինվորը, ով գիտե՞ս, ինչ է անում: Թշնամու տանկեր ու ԱԹՍ է ոչնչացնում, ով իրեն զոհում է իր զինակիցներին շրջափակումից դուրս բերելու համար:

Քեզ համար ցավը երևի նոր գնած շորիդ պատռվելն է, մեզ համար ցավը փողոցներում կախված անվանական սև ժապավենները: Չես հասկանա, անծանոթ մարդ, Աստված տա երբեք չզգաս էն, ինչ զգում է քո տարեկից հայը: Հայ լինելը չափազանց դժվար է, բայց հայը անպարտելի է:

Գիտե՞ս երբ թշնամին հային ծնկած կտեսնի… Միայն աղոթելիս:

Գիտե՞ս, անծանոթ, մի ամիս է եղբորիցս լուր չունենք, բայց այնքան հույսով ու հավատով ենք սպասում նրա հայտնվելուն, որ ոչ մի օդանավակայանի պատեր չի տեսել այդ սպասումը:

Դժվար ժամանակներ ենք ապրում: Հերոսներ ենք նվիրում երկնքին, որ երկինքը հավերժ աստղազարդ լինի:

Ու հիմա փողոցում, եթե անգամ շշնջաս պատերազմ, բոլորը կհեծկլտան ցավից:

Որովհետև պատերազմը չարիք է, որովհետև պատերազմը հավերժ փոխում է քեզ, որովհետև պատերազմից հետո կյանքին նույն աչքերով չես նայում:

Կներես, անծանոթ, որ սառեց սուրճդ, իսկ դու շարունակիր լռել, քանի դեռ արյունարբու ոսոխը քեզ էլ ձեռք չի գցել:

Աշխարհին խաղաղություն, մնացածը լավ կլինի

Ամեն կորստի հետ ատամներդ սեղմում ես, կոկորդում հավաքվածը կուլ տալիս, հետո գլուխդ բարձրացնում։

Փաստորեն պապս, որ միշտ ամեն բաժակ բարձրացնելուց ասում էր․ «Աշխարհին խաղաղություն, մնացածը լավ կլինի», իր տեսածից էր ասում։ Մենք խաղաղության մեջ ենք մեծացել, մենք  խնդիրներ ենք ունեցել պապիս ասած «մնացածը լավ կլինի»-ի մեջ։ Մենք խաղաղության մեջ դժվարություն, հուսահատություն, աղքատություն ու ամեն ինչ զգացել ենք, իսկ տատս միշտ իմաստուն ժպտացել ա, իմանալով, որ կարևորը խաղաղության մեջ ենք աղքատ։ Պատերազմում տղա կորցրած տատս ժպտալ գիտեր։

Էս հողում ամեն սեղանի շուրջ, նույնիսկ հարսանիքի, կանգնած հիշել են ընկածներին, մեր պապերը`  իրենց հայրերին, հետո մեր հայրերը արցախյանում ընկած իրենց եղբայրներին, մեր հերթն էլ եկավ, ցավոք: Էլի մի սերնդի ուրախության ամեն բաժակի մեջ մի բաժին տխրություն կմնա։

Սարի գլխի էս մեր տունը ուղիղ պոստերին ա նայում։ Սենյակներից մեկի հատակը փազլի պես կարելի ա քանդել-հավաքել, քանդել ու հայտնվել գետնափոր հողից  սենյակում։ Մանկության «հալամուլայի» իմ թաքստոցը 90-ականներին հոպարն ա բահով փորել թուրքերի հետ «հալամուլա» խաղալուց, որ թաքնվելու տեղ լինի կրակոցներին, փորել ու գնացել ա իր բաժին կռվին։ 30 տարի էդպես էլ չի վերանորոգվել էդ հատակը, աչքը շատ բան տեսած պապս գիտեր, որ կարող ա էլի մի օր հարևանների  հետ «հալամուլա» խաղանք։

Թումանյանը ուղեղումս անընդհատ պտտվում ա նույն տողերով.

Բերանն արնոտ Մարդակերը էն անբան.

Հազար դարում հազիվ դառավ Մարդասպան…

Բոլոր անգիր արածս տողերը իմաստավորվել են մտքումս, էլ ոչ մի բանում պաթոս չկա, ամեն սերունդ գալիս ու ստիպված ա լինում իր փորձով ստուգի մեծերի ասածը, ամեն սերունդ իր փորձովա ա ճանաչում հակառակորդին, որ մարդակեր էլ մնացել է։

Թումանյանը մի քիչ սխալվել էր։

Դավիթս իջել ա դիրքերից հանգստանա: Միտքը` զբաղված, հայացքը` չկենտրոնացած, երկու շաբաթ չջրած ծաղիկներն ա ջրում։ Ուրեմն չենք չարացել, ուրեմն տատիս պես մենք էլ դեռ կժպտանք։

Մեր հոգիներում հավիտենական աշուն կլինի

Չգիտեմ, կկարողանա՞մ երբևէ կրկին սիրել աշունը, որն իր հետ շատ շատերին տարավ: Մեր հոգիներում հավիտենական աշուն կլինի, քանի որ ընդմիշտ կհիշենք  կորցրածը: Այս մեկ ամիսը ապրեցինք զանգերով, սպասումով, անհագ կարոտով… Չէ, մենք չապրեցինք, մեզ ապրեցրին սահմանին կանգնած մեր հայրերը, մեր եղբայրները:  Մեր հոգիներում դեռ շատ փոթորիկներ կլինեն: Դժնդակ օրեր են, որոնք այլևս չպետք է կրկնվեն:

Պատերազմը մեզ սովորեցրեց գնահատել ունեցածի արժեքը և սիրել առանց «եթե»-ների, սիրել էությամբ, բայց այն մեզնից խլեց կարևորը՝ մեր ներկան. Մենք ապրում ենք անցյալի հուշերի մնացորդներով և խաղաղ ապագայի երազանքով: Քանի-քանիսը կորցրեց իր մանկությունը, դա ամենասարսափելին է: Նա, ով պետք է խաղար, երազեր, հասունացավ վայրկենապես:

Նկատե՞լ եք, որ խաղաղությունը իր գույներն ունի, համը, հոտը: Երբ պատերազմը ավարտվի, վայելի՛ր բնության գեղեցկությունը, փնտրի՛ր անտեսանելին ու սիրի՛ր, շատ սիրի՛ր, քանի որ չգիտես` վաղվա օրը կգա՞:

Յուրաքանչյուր օրը, որն ապրում ենք, նվեր է, որին պետք է արժանի լինենք: Երբեք չենք մտածում, որ այս օրը կարող է լինել վերջինը, հենց միայն այդ պատճառով այնքա՜ն չասված խոսքերը կանգնում են կոկորդիդ և շնչահեղձ անում:

Մարդը, հագնելով զինվորի սուրբ համազգեստը, կտրվում է իր անցյալից՝ մաքրվելով, ինչպես  նոր լույս աշխարհ եկած մանկիկը: Տեսե՞լ եք որքա՜ն խոսուն են զինվորի աչքերը և որքա՜ն լուռ են նրանց շուրթերը: Նրանք ամենաթանկ հարստությունն ու գանձն են, որ ունենք մենք:

Ես վստահ եմ, որ հաղթանակը մերն է լինելու, քանի որ մեր կողքին կանգնած են նման հերոսներ:

Չէ՞ որ դու Սեյրանն ես

Եկեք առանց երկար-բարակ նախաբանի պարզապես ձեզ պատմեմ Սեյրանի մասին։ Սեյրանին ճանաչում եմ արդեն չորս տարի՝ 17.am-ի` Հայաստանի պատանի թղթակիցների մեդիա ճամբարից։ Այն ժամանակ դեռ չգիտեի՝ ինչ բան է խմբային աշխատանքը, իսկ նա կոլեկտիվի ոգին էր. միշտ պատրաստակամ նոր գործի ձեռնամուխ լինելու կամ կողքինին օգնելու, կազմակերպչական աշխատանքներով զբաղվելու կամ որպես ուշադիր դիտորդ՝ երբեմն-երբեմն միջամտելու։

Նա այն մարդկանցից է, որոնց ուզում ես լսել, լսել… Որովհետև այնքան լայն մտահորիզոն ունի, որ ամեն հետաքրքրությունների տեր մարդ էլ կարող է գտնել այն, ինչ փնտրում է, կամ այն, ինչ հենց նոր է բացահայտում։ Միտքը կարող է վերածել գաղափարի ու ծրագրի, իսկ իր ծրագրերը կյանքի են կոչվում անմիջապես. հենց որոշեց հարցազրույց վերցնել մեկի հետ, րոպեներ հետո նրա համաձայնությունը ստացած, կազմ-պատրաստ, ճկուն հարցերի տեղատարափով ներկա կլինի պայմանավորված վայրում։

Հիշում եմ, որ շատ լավ պատմություն գիտի։ Պատմության մասին նրա զրույցներն ու բանավեճերը լսելով, ես ոչ միայն խոր ակնածանքով էի լցվում Սեյրանի հանդեպ, այլև նոր կերպարներ ու հերոսներ էի բացահայտում ինձ համար, նոր ուսումնասիրությունների թեմաներ ու հարթություններ սկսում փնտրել։

Արդեն չորս տարի ես ինձ համար բացահայտել եմ այս ուժեղ մարդուն, ով մի հայացքով կարող է մարդուն դաստիարակել, մի մեղմ ժպիտով վստահություն ներշնչել։

Երեկ իմացա, որ մարտում տանկիստները, որոնց թվում էր նաև Սեյրանը, շրջափակման մեջ են հայտնվել, ու Սեյրանը վիրավորում է ստացել։

Այսօրվա հաղթանակ կերտողները մեր ընկերներն են, հասակակիցները, եղբայրները։

Սեյրա՛ն, որքան էլ վերքդ ծանր լինի ու հիշողության սպիները՝ տանջող, պետք է հավատալ, որ կյանքի յուրաքանչյուր պահը հնարավորություն է և ամեն նոր հնարավորություն իր մեջ հույս ու ակնկալիքներ ունի։ Հավատա, որ քեզ ճանաչողն ու չճանաչողը, մի պահ խորը շունչ քաշելով, իր մտքում քեզ շուտափույթ ապաքինում է ցանկանում։ Իսկ միտքը ուժ ունի, և ինքդ էլ ուժ ունես այնքան, որպեսզի բոլոր խոչընդոտները հօդս ցնդեցնես։ Չէ՞ որ դու Սեյրանն ես։ Չէ՞ որ դու հաղթող ես քո էությամբ։

Էլի ժպտա, շատ ժպտա քո մեղմ ու խոսուն ժպիտով, որովհետև դու արդեն հաղթել ես, մենք արդեն հաղթել ենք…  Ու շուտ ապաքինվիր, ընկերս, բարեկամս, մարտիկս…

Քո բոլոր ընկերները քեզ հետ են:

Բաց նամակ կորած պապիկիս

Մարդիկ աստվածացնում են նրանց, ում չեն տեսնում, ում մասին միայն լսում են, ում հետ շփվելու հնարավորություն չունեն:

Գուցե…

Երբ դեռ 3-4 տարեկան էի, «Աստված» բառը լսելուն պես պատկերացնում էի սպիտակ մազերով, տառապած, բայց միևնույն ժամանակ,  իր մեջ հպարտություն ու վեհություն կրող արտաքինով մի մարդու: Տարիներ հետո, երբ արդեն ավելի գիտակից տարիքում նայեցի պապիկիս լուսանկարները ու հիշեցի, թե «Աստված» բառի ու դրա բնութագրի մեջ ինչպիսի մարդու էի պատկերացնում, հասկացա, որ պատկերացրածս մարդը պապիկս է…

Երբ ավելի փոքր` 2 տարեկան էի, ըստ մայրիկիս, հանկարծ սկսել եմ լացել և ասել «Կարոտել եմ պապիին» (մարդու, որին երբևէ չեմ տեսել):

Գիտե՞ս, պապի´, ես սպասում էի ու հիմա էլ սպասում եմ գալուդ: Հա, սպասում եմ: Ես գծել, նկարել եմ էդ պահը: Էն ժամանակ մեր տան պատերն ուրիշ գույնի էին, դռներն ուրիշ էին: Ես էն ժամանակ էլ էի պատկերացնում գալդ ու հիմա էլ… Ու երբ խորը մտածում եմ, հասկանում եմ, որ մտածածներիս, պատկերացումներիս ու երևակայածս երկու պահերի տարբերությունը այնուամենայնիվ դռներն են, պատերի գույնը, տան մի քիչ ուրիշ ձև լինելը: Ես էլի նույն ձև եմ պատկերացնում գալդ, էդ պահին հագուստդ, մազերիդ ձևն ու գույնը, դեմքիդ արտահայտությունը. ասես պատերազմը ոչ թե 28 տարի առաջ է վերջացել (երբ ես չկայի էլ), այլ հենց նոր, ու դու մարտի դաշտից հոգնած ու հաղթանակած ես վերադարձել էն սպիտակած մազերով, էն տառապած, բայց վեհ ու հպարտ դեմքի արտահայտությամբ, ու էն խորը, դեպի ներքև հառած հայացքով (ոնց որ քո նկարի մեջ էր), ու թեև դու բառերով չես ասում, բայց հայացքով մի բաժակ ջուր ես խնդրում: Էլի նույն ձև եմ պատկերացնում իմ՝ քեզ առաջին անգամ տեսնելը: Չէ, քեզ հատուկ չեմ գալիս դիմավորելու, չեմ գալիս` լսելով դռան թակոցը, զանգը կամ ոտնաձայները: Տեսնում եմ պատահական, աստիճաններից իջնելիս: Էլի նույն ձև եմ պատկերացնում խոսելս, հայացքս ու հայացքդ…

Ուզում եմ բարևել ու հարցնել, թե ո՞վ է անծանոթը ու նույն պահին, նայելով անծանոթի աչքերի մեջ, հասկանում եմ, որ չէ, ինքն ամենևին էլ անծանոթ չի, ինքն իմ հին, իմ վաղեմի բարեկամն է: Ու առաջին բառը, որն ասում եմ, «Պապի՜» բացականչությունն է: Ու ինքն ինձ ընդունում է ինչպես անծանոթի, գիտակցելով, հասկանալով, որ ամեն դեպքում միակ հնարավոր տարբերակն էն է, որ իր թոռն եմ… Ես իր համար անծանոթ եմ, որովհետև ինքն ինձ նկարով էլ չի տեսել, բնական է, կապված էլ չի լինի ինձ հետ թեկուզ հոգով… Իսկ ես կապված եմ ծնվածս օրվանից: Ու ես էլի նույն կերպ եմ պատկերացնում. ես չեմ առաջարկում առաջ գալ, միջանցքում կանգնած եմ խոսում, որովհետև շփոթված եմ, ուրախացած, զարմացած, կորցրել եմ գիտակցությունս:

Ու ես էլի նույն կերպ եմ պատկերացնում օրերի ընթացքում մեր մտերմանալը, մեր զրույցները. մենք նստած ենք բուխարիի մոտ, բազկաթոռներին, դու ինչ-որ բան ես կարդում (հավանաբար թերթ, որը հիմա ոչ ոք չի կարդում) ու պատասխանում ես հարցերիս:

Գիտե՞ս, եթե ես քեզ տեսնեմ, անպայման ցույց կտամ վերնագրով քեզ հետ կապված և մնացած շարադրություններս, որոնց մեջ մի տող կամ մի պարբերություն հիշել եմ քեզ: Երևի  դրանք է´լ ավելի անկեղծ  ասված խոսքեր են, որովհետև ասվել են խոսքի մեջ, ինչ-որ այլ բան ներկայացնելիս և ոչ հստակ ընտրված թեմայի շրջանակներում:

Ու գիտե՞ս, երևի իմ սրտաճմլիկ, շատ ժամանակ անմիտ (բայց անկեղծ սրտով) գրածները կարդալիս կծիծաղես, կասես. «Ես էսպիսին չեմ»…

Ես միշտ փորձում եմ գրածիս միջից հանել ածականները, բացականչական նշանները ու բազմակետերը ու երևի մի օր էդ տեսակ կատարելության կարողանամ հասնել: Բայց երևի դժվարությամբ կարողանամ քո մասին առանց ածականների գրել… Ախր, դու ուղեղումս չես, դու սրտու´մս ես:

Պատերազմները շատ կյանքեր են խլում, շատ մարդկանց սրտի ու հոգու դատարկության պատճառ դառնում, բայց պետք է միշտ պայքարել, եթե ոչ զենքով, ապա մշակույթով, կրթության ու գիտության առաջընթացով: Ես իմ չափով պայքարում եմ, ու վստահ եմ, որ հաղթանակը մերն է լինելու:

Իմ կորցրած աշունը

Աշունը… Տարվա բոլոր եղանակներից ամենասիրելին: Ես պաշտում եմ աշունը, գույները, տաք հագուստները, անձրևոտ առավոտները: Այս տարվա աշունը այլ էր: Բոլորիս մոտ այս աշունը պատերազմի հետ ասոցացվեց, որքան էլ փորձենք փախչել թեմայից, միևնույն է, բոլորիս տողատակերում պատերազմն է իր ներկան ստանալու:

Դեռ մեկ տարի առաջ այլ պլաններ կային այս աշնան հետ կապված… Համալսարան, դասեր, նոր շրջապատ, նոր կյանք: Բայց ամեն անգամ, երբ շատ եմ սկսում ամպերում սավառնել, երկինքներում մեկը ապտակում է ու իջեցնում ցած, դառը քմծիծաղով նայում վերևներից:

Գիտե՞ս, ես երբևէ ինձ հայրենասեր մարդ չեմ համարել: Առհասարակ ի՞նչ է հայրենասիրությունը: Սիրել հո՞ղը, որտեղ ծնվել ես, որը պատմականորեն քե՞զ է պատկանում: Իսկ արժե՞ հողակտորի համար այդքան արյուն թափել, այդքան երազանքներ սպանել: Գուցե և արժե, չգիտեմ: Միշտ փորձել եմ հեռու մնալ քաղաքականությունից, բայց բոլորս այդ գրողի տարածի զոհն ենք: Ես պարզապես ուզում եմ խաղաղ ապրել, պարզապես ուզում եմ, որ էլ մարդիկ չզոհվեն, որ էլ երեխաները պայթյունի ձայներից չարթնանան, որ էլ ընկերներս չվիրավորվեն: Ուզում եմ էլ հերոսներ չունենանք, որովհետև իրենց կարիքը չի լինի: Գուցե շատ մանկական են երազանքներս, ու ծիծաղելի նրանց համար, ովքեր «հողի կռիվ» են անում:

Չէ, մերոնց մասին չի խոսքս: Ես լավ գիտակցում եմ, որ մեզ համար սա պարզապես «հողի կռիվ» չէ, այլ ապրելու, ինքնության: Ես լավ գիտակցում եմ, որ Արցախն ու Հայաստանը մեզ համար պարզապես հող չեն, այլ ՏՈՒՆ են:

Աշունը միշտ ասոցացրել եմ մշտական տխուր տրամադրության, սիրուն գույների, ընտանեկան երեկոների, ֆիլմերի հետ: Այս աշունը միայն կարմիրի ու կորստի ցավի հետ ասոցացվեց: Որոշ մարդկանց չհասցրեցինք ասել, թե ինչքան կարևոր են իրենք մեզ համար: Որոշ մարդիկ հիմա էլ չկան՝ որ մենք լինենք: Բայց այսպես արդար չի՝ կյանքը մեկ այլ կյանքի գնով: Արդար չի, որ ընտրության հնարավորություն չտրվեց, ու ես հիմա կամ` մեկ ուրիշի չլինելու հաշվին: Շատ դաժան ես, աշու’ն: Ու անարդար է, որ ես հիմա այստեղ՝ տանը տաք նստած, անպետք տողեր եմ գրում այն դեպքում, որ այնտեղ՝ սահմանին, մեկը պատմության տողեր է գրում՝ զենքով ու արյունով:

Բայց գիտե՞ք, իրենք մեր հողի վրա երբևէ հանգիստ չեն ունենալու: Որովհետև ուրիշի դժբախտության վրա երջանկություն չեն կառուցում: Որովհետև այնտեղ, որտեղ զինվորի արյուն է թափվել, ու այդքան երազանքներ են կոտրվել, որտեղ խաղաղ բնակչություն է սպանվել… Պարզապես տիեզերքը չի կարող այդքան անարդար գտնվել, չի կարող թույլ տալ, որ հանգիստ ունենան:

Ես չգիտեմ, թե ինչ է հայ լինելը, որովհետև ինձ միշտ աշխարհի քաղաքացի եմ համարել: Հայրենիք ասելով միշտ հասկացել եմ այն մարդկանց, ում սիրում եմ: Բայց հիմա մարմնիս ամեն բջիջով զգում եմ, որ պետք է պայքարենք հենց այդ մարդկանց համար:

Ես վատատես չեմ ու գիտեմ, որ ամեն դեպքում հաղթելու ենք: Բայց ի՞նչ արժեք կունենա այդ հաղթանակը: Ի՞նչ սրտով ենք գնալու համալսարան, նստելու այն նստարաններին, որտեղ մի ժամանակ մեր հերոս տղերքն են նստել ու  էլ երբեք չեն նստելու: Էլ երբեք չեն գալու: Չեն գալու…

Նորից գրածս հուսահատ ստացվեց, չնայած վաղուց որոշել էի էլ նման տեքստեր չգրել: Ինչ արած, սա էլ իմ ձեռագիրն է՝ աշնան նման ամպամած, մռայլ:

Այսպիսով՝ այո, իմ աշունը, սիրուն աշունը կորավ անհետ:

Արագած գյուղը սգում է

Ծանոթացեք, Սևակն է Ալեքսանյան, ով 2019 թվականին գնացել էր պարտքը տալու հայրենիքին և 3 ամիս էր մնացել, որ տուն վերադառնար։ Սակայն հենց նրա ծննդյան օրը սկսվեց սարսափելին՝ պատերազմը։ Սևակը կյանքը չխնայեց հանուն հայրենիքի: Նա անմահացավ։ Նույն դպրոցում էինք սովորում ու նաև քեռուս որդին է։ Շատ ուրախ ու նպատակասլաց տղա է, հումորով, ընկերասեր ու «ջիգյարով»։ Լիքը նպատակներ ու երազանքներ ուներ։ Չեմ կարող նրա մասին անցյալով խոսել, որովհետև նա կա, նա մեր սրտերում է, ու երբեք չենք մոռանա սիրուն ժպիտով տղային, ով ամեն բան անում էր, որ դիմացինի դեմքին ժպիտ հայտվներ: Մեծի հետ մեծ էր, փոքրի հետ` փոքր։ Աստված որոշեց, որ Սևակը պետք է իր կողքին լինի ու տարավ նրան մեզանից։ Երբ խոսում էինք նրա հետ, նա այնքան ոգևորվածությամբ էր խոսում ու միշտ ասում էր, որ հաղթելու ենք։ Նա օրագրերից մեկում գրել էր.

«Այս աշխարհում ոչ մի ծնող որդու մահը թող չտեսնի,

Ծնողն ապրած իր ողջ կյանքում որդու համար թող չլացի,

Խնդրում եմ քեզ, իմ Տեր Աստված, ընտանիքիս առողջ պահիր»։

Սևակ, չստացվեց… Լույսերի մեջ մնաս, իմ հերոս եղբայր։

Իսկ նա Հովհաննեսն (Հովաս) է Բեյբության։ Համեստության մի տիպար։ 23 տարեկան էր, ու իր կյանքը զոհեց հանուն հայրենիքի։ Ավարտել էր պատմության և  իրավագիտության ֆակուլտետը։ Ավաղ, չհասցրեց մասնագիտությամբ աշխատել… Լույսերի մեջ մնաս, հերոս։

Հադրութի ամենալավ գնդապետը Ապարանցի Հայկն էր Կիրակոսյան, ով իր  ողջ կյանքը ծառայեց հայրենիքին անձնվիրաբար։ Իր ծննդավայր Արագածից ու լեռներից ուժ հավաքած Հադրութի գնդապետը մինչև վերջին շունչը պայքարեց հանուն հայրենիքի։ Հայկը իր երկրի համար նվիրյալ զավակ էր։ Պատերազմի ժամանակ նա միշտ ասում էր, որ ինքը գնդապետ չէ, այլ իր զինվորների նման շարքային ծառայող։ Հերոս, քո կորուստը անդառնալի հետք թողեց թե՛ քո զինվորների, թե՛ մեզ վրա։ Հանգչես խաղաղությամբ, ապարանցի գնդապետ։

Խոնարհվում եմ  հերոս ծնած բոլոր մայրերի առաջ: Մեծ ուժ ու համբերություն ձեզ։

Հաղթելու ենք

Էլի գարուն կգա

Աշունն իմ սիրած եղանակն էր, մինչև հոկտեմբերի 6-ին Երևանի ամայացած փողոցները 3 ժամ ոտքի տակ տալը:

Անձրևի տակ միայնակ քայլելն այս աշխարհում իմ ամենասիրելի զբաղմունքներից մեկն է, բայց այս տարի քայլելիս 3 ժամ շարունակ, սիրտս ճմլվում ու անվերջ թվացող անձրևի պես քամվում էր։ Մտածում էի. «Դիրքերում հիմա թրջվում ու մրսում են»։
Ու կոկորդիս կանգնած հիստերիկ գունդն ինձ 3 ժամ հանգիստ չտվեց, հետո ևս մի քանի օր, հիմա արդեն մի ամիս է, ինչ չի նահանջում…

Աշունը համարում էի հոգուս եղանակը, բայց հիմա հասկանում եմ, որ նո՜ր-նոր է իսկապե՛ս դառնում։ Ուղղակի այս անգամ տերևների փոխարեն տղե՛րքն են ընկնում՝ դեռ դեղնականաչ, դեռ կարգին չգունավորված:

Ես երբեք այսքան աշուն չէի ցանկացել։ Ոռնացող քամիներից դողացող ճյուղից պոկված մեկը, երկուսը, երեքը… Հերի’ք են, տեղ չկա՛ էլ թափվելու։ Բաց տեղ չկա, որ ոտքս դնեմ ու շարունակեմ քայլել։
Կոշիկներս ջուր էին քաշում։

Հերթական ճպճպան քայլն անելիս մտածում էի, թե ո՞նց ենք ոտքներս դնելու անվերջ թրջված այս հողին։ Երանի կոշիկնե՛րս միշտ թաց լինեին։
Ո՞նց ենք քայլելու անվերջություն ու ևս մեկով ավել թափված մերոնց ամենագունավոր կյանքերի կողքին էլ չէ՝ հենց վրայով, ու անցնելու։ Ու ո՞նց ենք կարմիրով օծված հողի վրա ուղղակի դնելու ոտքերը մեր ու հերթով գնալու` չիմանալով, թե ինչպե՞ս առաջ նայենք, եթե հայացքն անընդհատ ներքև ու վերև է անում՝ անվերջ փնտրելով…

«Լօֆթ»-ում զարմացան, որ առավոտյան 12-ին ինչ-որ մեկը ներս մտավ։
Ոտքերս լրիվ ջուր էին եղել։
Հասկացա, որ աշնանային կոշիկ գնելու ժամանակն է: Հետո մտածեցի, որ ունե՜մ, էլի, կոշիկներ: Գումարն էլ հիմնադրամին կփոխանցեմ, մի բանով կօգնեմ։
Ու ինձ հազիվ «ինչ-որ մեկ» զգալով՝ բացեցի գիրքս։ Միջից մի չորացած տերև ընկավ: Չգիտեմ, թե որքան ժամանակ ու քանի անգամ՝ մտքումս  նոր գիրք գրելով, կարդացի նույն տողը: Ափսոս, իմը հակաուտոպիա չէր…

«Ու հիմա ինչ-որ մեկը խնամքով իր գրքի ամենասիրելի էջին դնում է իրեն հանդիպած ամենաեզակի ու ամենահարազատ տերևը: Դնում է, որ միշտ մնա նույն տեղում, հանկարծ չչորանա ու փշրվի, հանկարծ չկորչի, հանկարծ չխունանա։ Որ պահի միշտ իր կողքին։ Որ քնելուց մտքով վերընթերցի նույն էջը, թեյ խմելիս կուլ տա տառ առ տառ, իսկ ինչ-որ լավ բանի հասնելիս՝ հիշի, թե որ տողի շնորհիվ է հասել, ու գունավոր մարկերով ընդգծի, որ միշտ տեսնի։ Որ միշտ հիշի։ Որ… Չմոռանա…»

Տաքսիով պետք է տուն գնայի, տրանսպորտը չէր աշխատում։ Բոլորն Արցախ էին գնացել։ Դրսում տաքսի տեսա ու էլ Յանդեքս-մանդեքս չկանչեցի։ Տաքսու վարորդը մոտ 400 դրամ նորմայից ավել գումար ուզեց։ Խոսե՛լս էլ չեկավ։ Գումարն առանց ափին դիպչելու շպրտեցի, մեքենայի դուռն էլ կոտրելով փակեցի ու մտա տուն՝ ամեն ինչը մեջս սեղմելով, որ հանկարծ տանեցիների վրա չթափվի։

Լուսամուտը բացեցի, որ շնչեմ սառն օդն ու հանգստանամ։ Արցունքից աղավաղվեց մեր բակի աշունը։

Ես ոչի՛նչ էլ չեմ տեսել։ Ես միայն կարողացա մի քիչ զգալ, միայն պատկերացնել, որ մի՝ ամենավառ ու գրքի մեջ պահելու համար չծլած տերևներով ծառ, այս աշնուն մերկացավ։

Բայց…

Էլի գարուն կգա, կբացվի վարդը,
Սիրեկանը էլի յարին կմնա:
Կփոխվին տարիքը, կփոխվի մարդը,
Բլբուլի երգն էլի՛ սարին կմնա:

Ուրիշ բլբուլ կգա կմտնի բաղը,
Ուրիշ աշուղ կասե աշխարհի խաղը,
Ինչ որ ե՛ս չեմ ասե – նա՛ կասե վաղը.
Օրերը ծուխ կըլին, տարին կմնա:

Հազար վարդ կբացվի աշխարհի մեջը,
Հազար աչք կթացվի աշխարհի մեջը,
Հազար սիրտ կխոցվի աշխարհի մեջը -
Էշխը կրակ կըլի՝ արին կմնա:

Ուրիշ սրտի համար կհալվի խունկը,
Կբացվի շուշանը, վարդերի տունկը.
Գոզալը լաց կըլի, կընկնի արցունքը -
Գերեզմանիս մարմար քարին կմնա:

Ու ես էլի կսիրեմ աշունը…

Երևի…

Արժանի՞ ես քո  խաղաղությանը

Պատերազմական մի երեկո հայոց պատմության դասն էի փորձում սովորել։ Թեման՝ Ավարայրի ճակատամարտ։ Այո, ոչ թե սովորում էի, այլ փորձում էի սովորել։ Ամեն նախադասություն համեմատում էի մերօրյա պատերազմի հետ։ Իրականում շատ ու շատ նմանություններ գտա։ Ամենատեսանելին, որ միանգամից աչք ծակեց, այն էր, որ միշտ էլ հայը, չակնկալելով օգնություն, ինքն է կռվել իր հողի ու անկախության համար։

Նախադասության կեսը կարդում էի ու սկսում մտքերով սավառնել, միտքս կարծես փախչում էր պատերազմ կոչվածից։ Հանկարծ հիշեցի պատմության դասախոսիս՝ ընկեր Ավետիսյանի խոսքերը։ Շա՜տ ճշմարտախոս մարդ է։ Պատերազմի առաջին օրերն էին։ Դասախոսը ներս մտավ լսարան, հասկանալով, որ նորից անպատրաստ ենք, ասաց.

֊Սիրելինե՛րս, ե՞րբ եք հասկանալու, որ այստեղ եք սովորելու գիտելիք ստանալու համար։ Հասկանում եմ, շատերդ բարեկամներ ու ընկերներ ունեք մարտի դաշտում, բարդ է։ Ես կարող եմ բոլորիդ էլ ցածր գնահատել, բայց դա չէ իմ առաքելությունը։ Ուզում եմ հասկանաք, որ սովորելն էլ ձեր գործն է։ Զինվորներն այնտեղ են իրենց գործը անում, իսկ դուք էլ այստեղ պետք է անեք։ Թիկունքը ձե՛ր ձեռքերում է, ապագան դու՛ք եք լինելու։ Հիմա ի՞նչ, նստենք ու այսպես իրար երեսի նայե՞նք, թե՞ սովորենք, իմանանք մեր պատմությունն ու ապագայում պիտանի մարդ դառնանք մեր երկրի համար։ Վերջապես հասկացեք, որ սովորելն էլ ձեր պարտքն է։

Տուն վերադառնալիս միայն այս խոսքերն էին պտտվում գլխումս։ Անդադար կրկնվում էին, թվում էր, թե ինչ֊որ խորհրդավոր իմաստ կա բառերի մեջ քողարկված։ Արդեն պլանավորում էի, թե որ օրը պետք է սովորեմ հաջորդ դասը։ Դասախոսիս խոսքերը իսկապես տպավորվել էին։ Դե բնական է, որ կտպավորվեին, չէ որ դրանք ճշմարիտ էին։

Քայլում էի ու ինձ անարժան համարում այդ օրը խաղաղ անցկացնելու համար։ Մտածում էի, որ ես այդ օրվա իմ գործը չեմ արել, փոխարենը ապրում եմ ուրիշի՝ զինվորի արած գործի հաշվին։ Սրտումս  ահարկու անհանգստություն կար, հանգիստ չէր տալիս։

Ու այսպես ամեն անգամ դաս անելիս հիշում եմ այս խոսքերը ու  մոտիվացիան խեղդում է, սկսում եմ ողջ շաբաթվա դասերը անել։

Ու գիտեք, ի՞նչ տվեց ինձ պատերազմը։ Շա՜տ կարևոր մի բան՝ մարդկանց և ունեցածը գնահատելու ունակություն։

Ու գիտակցեցի մի բան, ցավալի, բայց իրական։ Այն, որ ապրում ենք մեր զոհված հերոսների կյանքի գնով, ու չենք էլ պատկերացնում, թե ինչքա՜ն  արժանապատիվ պիտի ապրենք, ինչքա՜ն ճիշտ ու զգույշ պիտի ապրենք։