Արցախյան 44-օրյա պատերազմից հետո Արցախի բնակիչներից շատերն են ստիպված եղել լքել Արցախը՝ տարբեր պատճառներով։

Արդեն երրորդ պատերազմը վերապրած Աստղիկ Հարությունյանը իր տղայի՝ 6-ամյա Հայկի հետ դեռ 2022 թվականի ապրիլին է Արցախի Մարտունու շրջանի Մաճկալաշեն գյուղից տեղափոխվել Վանաձոր։ Չնայած գյուղը հայկական վերահսկողության տակ է, այնուամենայնիվ՝ ստրատեգիական բարձունքները թշնամու տիրապետության տակ են։ «Եկել եմ միայն նրա համար, որ որդիս էստեղ ապահով լինի, 2020 թվականի կրակոցները դեռ նրա հիշողության մեջ են»,- ասում է Աստղիկ Հարությունյանը և թախծոտ ժպիտով հիշում Արցախն ու հայրենի գյուղ Մաճկալաշենը։

Արցախից Աստղիկն իր հետ հիշողություններ է բերել և Արցախի համը՝ ժենգյալով հացը։
«Այնտեղ ամեն ինչ ունենք՝ խաղողի և թթենու այգիներ, հողամաս, որում տարբեր բանջարեղեններ էինք աճեցնում և մեծ մասը վաճառում, ցորենի արտեր, որոնց մի մասը հիմա ադրբեջանական թիրախի տակ է։ Իսկ այստեղ՝ Վանաձորում, օրվա հացի գումարն աշխատելու համար Արցախի խորհրդանիշ ժենգյալով հացն եմ թխում և վաճառում»,- պատմում է Աստղիկը։
Հարցին, թե ինչու որոշեց ապրուստի գումարը վաստակել հենց ժենգյալով հաց թխելով՝ Աստղիկը պատասխանում է. «Այդպես մտքերով Արցախ եմ տեղափոխվում, հիշողությունները տանում են մեր տուն…»։

Աստղիկի խոսքով՝ դժվարությունները շատ են, բայց ամեն ինչ ավելի է դժվարանում, երբ արցախցիներին առանձնացնում են հայաստանցիներից: «Նույնիսկ երթուղայինի մեջ եմ հաճախ լսում, թե ինչպես են ասում՝ ղարաբաղցիները, կամ՝ դե նրանք մեզ նման չեն, և նմանատիպ արտահայտություններ։ Ախր, ղարաբաղցիներ կամ վանաձորցիներ չկան, մենք բոլորս հայ ենք, վերջ, կարևորը դա է»։

Մի տարուց ավել է՝ Աստղիկն ապրում է Վանաձորում, բայց Արցախի մասին հիշողությունները միշտ թարմ են. «Իմ կյանքի մեծ մասը ես Արցախում եմ անցկացրել։ Երբ նոր էինք տեղափոխվել Վանաձոր, դեռ հնարավորություն կար թեկուզ կարճ ժամանակով գնալ Արցախ, ամիսը մեկ անգամ գնում էինք, այցելում ծնողներիս, իսկ հիմա՝ բլոկադայի պայմաններում, հնարավոր չէ գնալ. ես և որդիս շատ ենք կարոտում Արցախը»։

Աստղիկը հայրենի գյուղի՝ Մաճկալաշենի կարոտն առնում է ժենգյալով հացի մեջ օգտագործվող մոտ 15-20 տարատեսակ կանաչիների բույրից, որն էլ հենց ժենգյալով հացի համեղ բաղադրատոմսի գաղտնիքն է։

«Ինչպես Արցախում, այնպես էլ այստեղ՝ Վանաձորում, սիրով եմ պատրաստում, հաճախորդներս էլ շատ հավանում են, շատերն ասում են՝ Արցախում փորձել ենք, անգամ այնտեղ պատրաստվածն այսպիսի համ չունի, բայց դե մենք գիտենք, Արցախի հողում աճած կանաչին ուրիշ համ ու հոտ ունի, այն հողի վրա պատրաստած ժենգյալով հացն էլ լրիվ ուրիշ է»։

Աստղիկի պատրաստած ժենգյալով հացերը մատչելի են՝ գինը զգալիորեն տարբերվում է շուկայական գնից։ Իսկ պատրաստման ընթացքը բավականին ժամանակատար է։
«Սկզբում լվանում եմ կանաչին, հետո՝ խմորը հունցում, մինչ խմորը կհասունանա՝ հնարավորինս մանր կտրատում եմ կանաչին, հետո խմորից գնդեր եմ հունցում, բացում գնդերը և կտրատած կանաչին դնում գնդերի մեջ։ Եփում եմ արդեն տաքացված վառարանում»։

Կնձմնձուկ, ճռճռոկ, վարթուկ, պտուտկուն, թրթնջուկ և այլն, սրանք են այն կանաչիները, որոնք յուրահատուկ համ են փոխանցում արցախյան խոհանոցի յուրահատուկ ուտելիքին՝ ժենգյալով հացին։

Աստղիկի խոսքով՝ մի օր անպայման վերադառնալու են Արցախ. «Ես չեմ պատկերացնում, որ երբևէ Արցախը հայտնվի Ադրբեջանի կազմում։ Այդպիսի բան պարզապես հնարավոր չէ։ Վերադառնալու ենք, անպայման… Իսկ իշխանություններին մի բան կասեմ՝ Արցախը հայկական է և միշտ մնալու է հայկական…»։

Արցախի համն ու հոտը և ավանդույթները կշարունակեն տարածվել Հայաստանում և ողջ աշխարհում։ Իսկ արցախահայությունը՝ իրենց տեսակին բնորոշ՝ հայրենիքում թե հայրենիքից հեռու, կապրի և կարարի հանուն Արցախի՝ մի օր նորից վերադառնալու հույսով՝ հայրենի գյուղ, հայրենի տուն…

Չեմ հիշում, թե որ թվականն էր, բայց պարզ գիտեմ՝ դեկտեմբերի 7-ն էր։ Դեկտեմբերի 7-ը աշխատանքային օր է, ուստի մենք էլ սիրուն պատրաստվել ու դպրոց էինք գնացել։ Դպրոցում բոլորս տարբեր, բայց միմյանց նկատմամբ անտարբեր չէինք. դա լավ եմ հիշում։ Կարծես սովորական օր լիներ սովորական մարդկանց համար։ Մոռացել եմ արդեն՝ այդ օրը քանի դասաժամ ունեինք, կամ թե զանգերն առհասարակ քանի րոպեն մեկ էին հնչում, կամ էլ թե դասամիջոցներին առավել հաճախ ինչ էինք անում։ Բայց հիշում եմ ձեր աչքերի տխրության քանակը, պարոն Հակոբյան։ Վստահ եմ՝ մեր հանդիպման ժամին Դուք ինձ չեք ճանաչի, սակայն գլխումս կուտակված պատկերների մեջ ձեր աչքերում արտացոլված երկրաշարժը երկար կմնա։

Այս անգամ թվականը գիտեմ, 2022 թվականն էր, օրն էլի դեկտեմբերի 7-ն էր…
Աղոտ եմ հիշում, թե ինչ բառերով մեզ ցույց տվեցիք Սպիտակի երկրաշարժը, բայց Ձեր աչքերը, Ձեր տրտմությունը, Ձեր դեմքի մռայլությունը այսօրվա պես լավ եմ հիշում։ Ինչքա՛ն, ինչքա՛ն շատ ասելիք կար այդ աչքերում, ու մի քանի օրում ինչքա՛ն, ինչքա՛ն փրկության ճիչեր էիք լսել։ Դուք էլ Ձեր տխրության մասին ասելիս երևի չգիտեիք, որ շարքերում նստած աղջիկներից մեկը գրի կառնի Ձեր աչքերի մասին ու դեռ երկա՛ր, երկա՛ր տարիներ կհիշի ու երկրաշարժը կտեսնի Ձեր իսկ աչքերով։ Այդ օրը դուք Ձեզ նման չէիք, Ձեր մարմինն ամբողջությամբ կարծես պատված լիներ Ձեր աչքերով, Ձեր մեծ մարմնից միայն Ձեր փոքր աչքերն եմ հիշում։ Սկսեցիք խոսել, հիշու՞մ եք։ Զարմանալի էր, որ դասից դուրս ինչ-որ բանի մասին էիք ուզում խոսել, բայց զարմանալի թեմա չէիք ընտրել։ Սկսեցիք խոսել, ու ոչ թե շարժվում էր Ձեր բերանը, այլ էլի ու էլի Ձեր աչքերն էին խոսում, Ձեր աչքերն էին դարձել ամենախոցելի մասը Ձեր մարմնի։ Այսինքն նրանք արդեն խոցվել էին, նրանք խոցվել էին փրկվել կամեցողների ու գտնված դիակների պատկերները տեսնելիս։ Դուք էլ էիք խոցվել, ես Ձեզ այդ կողմից երբեք չէի տեսել։ Ձեր աչքերը, պարոն Հակոբյան, Ձեր աչքերն ու դրանց մեջ շողացող արցունքի հատիկները…

Գուցե Դուք այդ պահին կարծում էիք, թե մենք բախտավոր ենք, բախտավոր ենք այնքանով, որ մեր մաշկի վրա խոր ցավ չենք զգացել, Դուք ու մյուս բոլոր ուսուցիչները կարծում էիք, թե մենք բախտավոր ենք… Բայց այդժամ իհարկե ձեզանից ոչ ոք չգիտեր, որ տարիներ անց մեր տղաներից շատերը էլ ողջ չեն լինի, նրանց մայրերն էլ չեն գա դպրոց ու չեն լսի իրենց տղաների չարությունների մասին… Մեզանից ոչ ոք չգիտեր, ոչ ոք չգիտեր, թե ցավն ինչ է, ոչ ոք կյանքի գինը չգիտեր… Մենք հուզվում էինք պատմություններից, որոնք ուրիշի աչքերում ու ականջներում էին մեխվել, իսկ այսօր օդն անգամ արցունքոտ է: Ո՜վ կպատկերացներ, որ մեր ընկերների գերեզմանին ծաղիկ պիտի դնենք, ընկերների, որոնք այդպես էլ չհասցրին կյանքի համն առնել…