Դասասենյակը լիքն է աշակերտներով: Հանրահաշվի դասաժամն է: Ուսուցիչը աշակերտների համար գրատախտակին նախօրոք գրել է գծային հավասարումներ ու այժմ իր աթոռին նստած հանգիստ լրացնում է մատյանը: Նա երբեմն աչքերը քթին դրված ակնոցից բարձրացնում է ու իր խիստ, սաստող հայացքով չափում ամբողջ դասարանը: Նրա սեղանին դրված զանազան իրերից առանձնանում են մի քանիսը, որոնք իրականում աշակերտներից վերցված իրեր էին: Դրանք այն աշակերտներինն էին, որոնք դպրոցի տղաների աչքին բարձր երևալու համար իրենց ծննդյան մի քանի հարմար նվերներ դպրոց էին բերել և նախորդ հանրահաշվի դասաժամին հանել պայուսակներից: Իհարկե, ուսուցիչն այդ իրերը հատուկ էր իր սեղանին դրել՝ մյուսներին սաստելու համար:

Այդ օրը դասարանում իսկական խուճապ էր. դասարանի աղջիկները, աչքերը պարոն Գալստյանի վրա պահելով, արագ իրար հետ փսփսում էին: Նրանք դա անում էին ամբողջովին աղջկական եղանակով. նախ ձեռքը հանգիստ մոտեցնում էին բերանին, հետո հոնքերը արտասովոր կերպով բարձրացնում էին ու թաքուն ժպտում: Դասարանում սկսված խուճապը գրատախտակին գրված հավասարումների ու դրանցից բխող վատ գնահատականների համար չէ: Հավանաբար, դասարանի մի քանի չարաճճի երեխաներ հենց նոր ավելի ծիծաղելի պատմություններ էին հորինել պարոն Գալստյանի կարճ սպիտակ մազերի ու դեմքը գրեթե կուլ տվող ակնոցի մասին: Իհարկե, ուսուցիչն արդեն գիտեր, որ երեխաները հենց իր մասին են խոսում: Նախանցյալ տարի երկու երեխա քիչ էր մնում դպրոցից դուրս մնային: Այդ համարձակները պարոն Գալստյանի մասին իրենց իմացած պատմությունները գրել էին թղթերի վրա ու տվել կողքի դասարանի աղջիկներին՝ սրանց տրամադրությունը ավելի բարձրացնելու համար: Բայց մեկի թեթև ձեռքով թուղթը հայտնվել էր պարոն Գալստյանի սեղանին, ամեն ինչ պարզվել էր, ու այդ երկու խիզախ երեխաները՝ Սոսն ու Լևոնը, բոլորից ցանկանում էին թաքցնել, որ տնօրենի սենյակում մի լավ լացել են ու ներողություն խնդրել: Այդ օրվանից հետո Լևոնը կարծես փոքր-ինչ խելոքացել էր, միշտ անում էր հանձնարարվող առաջադրանքերն ու պարոն Գալստյանին էլ հարգանքով էր վերաբերվում: Նույնը չենք կարող ասել Սոսի մասին: Իհարկե, դպրոցում կատարված իրադարձության համար տանը մի քանի օր զրկվել էր համակարգչով խաղալու հնարավորությունից, բայց դա նրան այնքան էլ չսաստեց: Նա հարմար պահ էր ընտրել, երբ բոլոր աշակերտները ֆիզկուլտուրայի դահլիճում էին, ու հատակը փայլեցնելու սուր հոտ (ոմանց համար՝ հաճելի, իսկ մեծամասնության համար՝ տհաճ) ունեցող յուղանյութի «բարակ» ու «նուրբ» շերտով պատել գրատախտակը: Ամենասարսափելին այն էր, որ հաջորդ ժամին ընկեր Գալստյանը պետք է բախվեր տհաճ և անախորժ երևույթի: Ֆիզկուլտուրայի ժամին Սոսն իրեն վատ էր զգացել ու դպրոցի բուժքրոջ մոտ գնալուց հետո՝ արագ զանգել էր մայրիկին: Երբ Սոսը իր մայրիկի ձեռքը բռնած դուրս էր գալիս դպրոցից, հանկարծ նկատեց պարոն Գալստյանին, ու նրա հոգին ծանր տնքաց սպասվելիք դատավճռի և դրան հետևող պատժի բեռի տակ:

Ահա թե ինչ եղավ հետո… Դասարանի նրբազգաց աղջիկներն իրենց բնորոշ թիթիզ-միթիզ դիմախաղով կանգնած էին ուշաթափության վտանգի առջև: Պետք է ասենք, որ Գալստյանին դուր չեկավ յուղանյութի «անուշ բուրմունքը», ու նա շատ արագ նկատեց նոր գրատախտակների փայլուն երեսը: Այ հենց դրա պատճառով է, որ մի քանի րոպե հետո տնօրենն արդեն դասասենյակում էր: Իհարկե, նրանք չէին կասկածում Սոսին, քանի որ «խեղճ երեխան» իրեն վատ էր զգացել և թույլտվություն ուներ տուն գնալու: Քանի որ ոչ ոք այդպես էլ չխոստովանեց, թե ով է «մեր հերոսը», տնօրենը ստիպված եղավ պատժել 30 հոգուն: Հաջորդ օրը Սոսը նույնպես դասի չեկավ, բայց երեխաներն առանց նրա էլ լավ փայլեցրին դասասենյակը: Այս պատմությունը դեռ կշարունակվի, քանի որ Սոսը խուսափեց տնօրենի պատժից, բայց ոչ ընկերների պատժից՝ մոտալուտ տուրուդմփոցից:

Ամենաշատը սիրում եմ սպասել կապույտ փղիկին… Փղիկի սիրահարը կանգառում երեսուն րոպե սպասելուց չի էլ տրտնջում։ Իմ երթուղայինը կապույտ փղիկն է, մնացածին առանց գույնի անվանում եմ փիղ կամ փղիկիկ՝ կախված չափից։

Վերջապես երթուղայինս եկավ, իմ միակը, բայց և դավաճանը։ Երթուղայինս միաժամանակ միավորում է շատերին, այնքան է միավորում, որ անգամ ինչպես ասում են՝ ասեղ գցելու տեղ չի լինում։ Շատ հաճախ պատահում է, որ ոչ միայն ինձ, այլ մի ամբողջ ինձպեսների դավաճանում է և կես ճանապարհին թողնում։«Կներեք, անցնեմ, էլի», մեկ էլ՝ «Այ աղջիկ ջան, մի քիչ առաջ գնա` մենք էլ բարձրանանք»,կամ էլ՝ «Մեռնեմ քեզ, իջնո՞ւմ ես»։ Իմ օրը առանց այս արտահայտությունների չեմ էլ կարող պատկերացնել: Հա՜, մոռացա ավանդականը. «Մի հատ սա փոխանցեք»։

Այլևս սովորություն չունեմ երթուղային բարձրանալ ականջակալներով:

Մեկ ամիս առաջ էր… Վարժարանից դուրս գալով՝ սովորությանս համաձայն, առաջինը մոտեցա գիրք վաճառով պապիկին.

-Այս գիրքն ի՞նչ արժե:

-600 դրամ,- չգիտեմ թե ինչու, պատասխանեց կոպիտ, երևի պատճառն այն էր, որ ամեն անգամ մոտենում եմ, ինձ հետաքրքիր գիրք չգտնելով՝ հեռանում։

-Սա է՞լ է 600 դրամ։

-Չէ՛, աղջիկ ջան: Ո՞նց ես կարծում, էդ գիքն ու էս նույն գնի կլինե՞ն,-ձեռքը վերցրեց երկու գիրք՝ մեկը մոտավորապես հարյուր էջանոց, մյուսը՝ավելի։ Այդ ավելիին մի տեսակ զգուշությամբ բռնեց. դե, համեմատած թանկ էր… Գրքերից մինչև կանգառ մտածում էի, որ իզուր էլ հարցրեցի, թե ինչ արժե: Մի՞թե, հարյուր էջանոց գիրքը անզգույշ կարելի է բռնել, կամ էլ վատնէ չորս հարյուր էջանոցից:

Կարծում եմ, պետք է վերանայել արժեքները….

Երեսուն րոպեից երթուղայինս եկավ, բարձրացա: Կանգնել էի նստարանին սեղմված, և չնայած դրան, ականջակալներով էի, իսկ հեռախոսով էլ զբաղվում էի այն պահին, երբ վիրտուալ ընկերներս հիշում էին ինձ: Ականջակալները չէին խանգարում լսել կողքիս պապիկի խոսակցությունը:

-Բա մեր ժամանակով սե՞նց էր,- հարցը մնաց անպատասխան,-զարմանում եմ, էս երեխեքը ի՞նչ են գտել էդ հեռախոսների մեջ,հա տկտկացնում են:

Երթուղայինիս բնակիչները ուշադիր նայում էին ինձ. պապիկը խոսում էր հենց իմ մասին:

-Մեր ժամանակով սենց չէր, տո խաղալ էլ գիտեինք, լսել էլ, էս օրվա պես հիշոմ եմ…,- պատասխանեց իր անպատասխան հարցին:

Պապիկը պատմում էր, թե ինչերէ արել, երբ իմ տարիքին էր, հետո էլ անցավ թոռանը.

-Թոռանս անընդհատ պատմում ու պատմում եմ, թե մենք՝ ընկերներով, մանկության տարիներին ինչեր ենք արել: Հետո էլ ավելացնում, որ մեծանաս՝ երեխեքիդ չասես, որ փոքր տարիքում անընդմեջ հեռախոսով ես խաղացել: Պապիդխաղերի մասին կպատմես:

Խոսում էր ու խոսում, իսկ ես՝ կարմրում ու ամաչում: Հաջորդ կանգառին իջա, կարծես փախա խոսակցությունից:

Հիմա մտածում եմ, թե երեխեքիս ի՞նչ եմ պատմելու: Հարյուր էջանոց և չորս հարյուր էջանոց գրքերի՝ անզգույշ կամ զգույշ բռնելու մասի՞ն, թե՞ հեռախոսը, ասած պապիկի՝ լավ-լավ տկտկացնելու մասին: Այսօրվա նման չեմ ուզում, որ լինի ու չեմ էլ ուզում, որ երեխեքս հեռախոսով յոթ քար կամ գետնից բարձր խաղան:

«Ուֆ, հեսա հուլիսն էլ կպրծնի, ու վերջ։ Էլի դասեր ու էլի ամռան կարոտ։ Ամբողջ տարին սպասում եմ ամռանը, ու էդ տնաշենը էնքան արագ ա պրծնում, գնում, մարդ բան չի հասկանում։ Դասերի ժամանակ ա, որ մի օրը դար ա թվում»: Նստած ինձ համար երգ էի լսում, մեկ էլ նայեմ, տեսնեմ՝ ի՞նչ. ամառն ա վերջանում։ Ա~խր շատ արագ ես անցնում, ամառ։ Դասերի ժամանակ ամառվա այնպիսի պլաններ էի կազմել, որ եթե ինչ-որ մեկը լսեր, կնախանձեր ինձ ու կասեր՝ Շուշան, կլինի՞ քեզ հետ գամ ամառը վայելեմ։

«Հըմ, արդեն մայիսը վերջացավ։ Բան չմնաց, հեսա արդեն գնում եմ տուն ու վերջ։ Ամեն առավոտ՝ ժամը վեցից վազք մի կես ժամ, հետո թեթև նախաճաշ ու բոլոր գրքերը, որ պահել էի, դրանք մի շնչով կարդալ ու վերջացնել։ Ոչ մի ֆեյսբուք, ոչ մի բան։ Օգնում եմ մամային, տան ամբողջ գործը ես եմ անում, որ չասի՝ չեմ օգնում։ Պարապում եմ չինարեն, որ բոլոր բացերս լրացնեմ, անգամ մի նոր լեզու եմ սովորում։ Երբ ցերեկվա շոգն անցնի, իջնում եմ մաքուր օդ շնչելու, գալիս եմ ու սկսում եմ կինոներ նայել, բայց էս անգամ վերջ, ոչ մի ռոմանտիկ կինո, կսրգին կինոներ։ Գյուղ կգնամ, սարեր կբարձրանամ ու կվայելեմ օրվաս ամեն մի պահը։ Ե՞րբ ա, է, գալու ամառը, ուֆ։ Էս դասերի պատճառով ոչ մի սիրելի բան չեմ անում»:

…Ամառ։ Տասներեքն անց կես ու դեռևս արթնանալ չցանկացող ես։ Ամեն օր ժամը վեցին, իմ մեծահոգի զարթուցիչն ինձ խնդրում, աղաչում է, որ արթնանամ, բայց ես խոստանում եմ, որ այսօր չէ, բայց վաղը հաստատ արթնանալու եմ ու վերջ, վաղվանից արդեն ոնց պլանավորել էի։ Ու քանի այդպիսի «վաղ»-եր եկան ու անցան, բայց մինչ այսօր ոչ մի օր շուտ չեմ արթնացել: Ախր, մինչև ուշ գիշեր կինո էի նայում. աղջիկը թողել էր տղային, ու նայում էի այնքան, մինչև հասնում էի այն պահին, որ արդեն հաշտվել են։ Թե չէ՝ ամբողջ գիշեր այնքան էի լացելու, որ ավելի լավ էր մի քսան սերիան մի գիշերում նայեի ու խիղճս հանգիստ քնեի։ Մի շատ սիրուն կազմով գիրք ունեմ՝ դրված անկողնուս կողքին, ամեն անգամ ուզում եմ կարդալ , բայց ոնց որ դուրս չի գալիս, ու ֆեյսբուք եմ մտնում դրա փոխարեն՝ գրքին խոստանալով, որ վաղը հաստատ կկարդամ իրեն։ Մինչև արթնանում ու երգ եմ լսում, տեսնում եմ՝ մաման արդեն աշխատանքից եկել է, ու անելու բան չկա։ «Լավ, դե շուտ կքնեմ էսօր, որ վաղը շուտ արթնանամ ու ես տան գործերն անեմ»:

«Վա~խ, էս ինչ կինո ա, քիչ էլ ա, է ՝ մի երեսուն սերիա, հեսա սկսեմ նայել, որ մինչև վաղը արդեն վերջացրած լինեմ»: Ու նման կերպ ամեն օր ես անում եմ այն, ինչ պլանավորել էի՝ արթնանում եմ շատ շուտ՝ վաղ կեսօրին, նախաճաշում եմ ու սենյակից դուրս չեմ գալիս՝ կինո, երգ, ուտել ու նորից կինո։ Զարմացա մի պահ, թե ոնց ժամանակ գտա ու մի քանի տող գրեցի։ Չէ, դե խիղճս հանգիստ է. կինոյիս աղջիկն ու տղան արդեն միասին են։ Նոր վերջացրի նայելս և ուրախ-ուրախ գրեցի:

Բայց վաղվանից արդեն ոչ մի կինո, ոչ մի ֆեյսբուք…

Մեկ շաբաթ առաջ մեր տանը սկսվեց բուրդ, վերմակ ու բարձր լվանալու սեզոնը: Այդ գործով զբաղված էինք ես և տատիկս: Ես ընդհանրապես չեմ ուզում հիշել այդ բրդոտ, ավելի ճիշտ՝ փրչոտ օրերը, բայց ստիպված կհիշեմ: Տատիկս ասաց, որ գնամ ու առնեմ երկու հատ էն դեղին շատ մեծ տոպրակներից:

Հագա դուրս գնալու շորերս, այսինքն՝ բոթասներս ու դուրս եկա տանից:

Բակում, ինչպես միշտ, երեխաները ֆուտբոլ էին «տժժցնում»: Դե, ես ինչպես միշտ շեղվեցի իմ առաքելությունից և ինչպես յուրաքանչյուր ֆուտբոլասեր տղա՝ տեսա գնդակը և ասացի.

-Ճժեր, հլը պաս տվեք, մի հոգի էլ թող «վռո» կայնի:

Փոքրերը տվեցին գնդակը, և ես սկսեցի հավեսով խաղալ նրանց հետ: Հաճելի էր:

«Թո՜ւ, արա, տոպրակ պիտի առնեի»,- մտածեցի ես: Թողնելով գնդակը և երեխաներին՝ վազելով գնացի տոպրակ առնելու: Թեթև քամին փչում էր դեմքիս, և ինձ թվում էր, թե կինոյի մեջ եմ. տարօրինակ զգացողություն էր:

Հասա շուկա: Շուկայում մի սպիտակ մորուքով մարդ կա, որի անունը ես դեռ չգիտեմ: Ես ավելի ճիշտ եմ համարում տոպրակ գնել այդ մարդուց, քան «Երևան սիթիից», կամ մեր շենքի մոտի «Մեր տուն» սուպերմարկետից:

Մոտեցա այդ պապիկին, որը երիտասարդի աչքեր ու ձայն ուներ:

-Բարև ձեզ, էն մեծ դեղին տոպրակներից ունե՞ք:

-Հա, տղա ջան, ունեմ, հատը՝ 150 դրամ:

-Ինձ երկու հատ տվեք, էլի:

-Տղա ջան, ամեն ինչ արա, որ էս երկրի կառավարմանը չընտելանաս:

Ես չհասկացա, թե ինչ նկատի ուներ այդ մարդը:

-Սովորիր, տղա ջան, սովորիր, որ ապագայում մասնագիտություն ունենաս ու 300 հազար կամ 400 հազար աշխատես: Էս երկրում կամ հարուստ կա, կամ աղքատ:

-Միջին խավ չկա:

-Այ ապրես, տղա ջան: Ես բարձրագույն կրթություն եմ ստացել, ինժեներ եմ, բայց տես, տոպրակ եմ ծախում, 30 հազարը ի՞նչ փող ա տուն պահելու համար: Դրա համար, տղա ջան, հասիր քո նպատակներին, որ իմ օրի չլինես: 300 դրամ, էս էլ քո տոպրակները:

Ես վերցրի տոպրակներս, տվեցի գումարը, շնորհակալություն հայտնեցի և քայլեցի դեպի փողոց:

Ի՞նչ կլիներ, եթե բոլոր այն մարդիկ, ովքեր տաքսու վարորդ են, վուլկանիզացիայում են աշխատում, տոպրակ են վաճառում շուկայում՝ աստիճանների վրա, բայց ստացել են բարձրագույն կրթություն, աշխատեին իրենց մասնագիտությամբ և անգամ զբաղեցնեին բարձր պաշտոններ՝ անգրագետ պատգամավորների և չինովնիկների փոխարեն, ապա ի՞նչ կփոխվեր այս երկրում:

Հասա տուն, տվեցի տատիկին տոպրակները: Բոլորը գոհ էին, նույնիսկ՝ 300 դրամ աշխատած տոպրակ վաճառող ինժեները:

-Լավ տարի ա, ծիրանի տարի ա…

Մայրիկիս հորեղբայրը ծիրանի մեծ այգի ունի: Արդեն սկսվել է ծիրանահավաքը: Մեր՝ Նորաշեն գյուղում, շատ են ծիրան աճեցնում:
Հորեղբայրս արդեն երկար տարիներ է, ինչ զբաղվում է այդ գործով: Իսկ երբ հմտանում ես, բնական է, հետո դժվար է այդ գործից հրաժարվելը: Այդպես է ոչ միայն արհեստում, այլև գյուղատնտեսության մեջ:
Ես մեծ ուրախությամբ ու հաճույքով եմ հետևում ծիրանը քաղելու և արկղերում շարելու ընթացքին: Գուցե ինձ հետ չհամաձայնեք, բայց ծիրանի հետ աշխատելը շատ հաճելի է: Դաշտում աշխատող տրակտորների, բերքը տեղափոխող մեքենաների ձայնը կարելի է լսել անգամ տանից: Ամեն անգամ դաշտ գնալու ճանապարհին կարելի է հանդիպել նույն աշխատանքով տարված մարդկանց, որոնք ջանք ու եռանդ չեն խնայում արդյունքի հասնելու համար: Դե, սա է գյուղացու ապրուստը: Հանդիպում եմ նաև բեռնատարների, որոնք ծիրանը տանում են երկրից դուրս:
Հետաքրքիր է, չէ՞. ծիրանը միրգ է՝ չունի բերան, լեզու, որ խոսի, աչքեր, որ տեսնի, բայց հաջողակ է, ճանապարհորդում է տարբեր երկրներ, ու նրան բոլորը սիրում են:
Մինչ բեռնատարին հասնելը, ծիրաններն առանձնացվում ու շարվում են արկղերի մեջ, հետո նոր մեկիկ-մեկիկ դասավորվում բեռնատարի մեջ:
Հորեղբայրս հաճախ է ասում, որ լավ բերք ստանալու համար պետք է շատ աշխատել: Իսկ մենք հիմա արդեն տեսնում ենք նրա լավ աշխատանքի արդյունքը:

Սովորական ամառային առավոտ էր: Արթնացա ու իմացա, որ ճամբար եմ գնալու: Անչափ ուրախ էի, որ կկտրվեմ համացանցից ու մուտք կգործեմ մի գեղեցիկ ու հեքիաթներով լի աշխարհ:

Ոգևորությունս սահմաններ չուներ: Ես անգամ մտքումս նկարում էի ճամբարային ամեն մի օրը՝ նոր ընկերներով ու հետաքրքիր խաղերով լի:

Ճամբարային պատկերացումներս էապես չէին տարբերվում իրականությունից: Երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի ճամբար, մթնոլորտն ինձ անչափ գերեց:

Բայց մեր կողքի սենյակի աղջիկների հետ մենք, չգիտես ինչու, լեզու չէինք գտնում: Ես կամաց-կամաց ճնշվում էի այդ վիճակից, որովհետև մենք անընդհատ վիճում էինք: Այդ լարված վիճակը մեզ բոլորիս հիասթափեցրեց, և բոլորս արդեն երկրորդ օրը ցանկանում էինք վերադառնալ տուն:

Ու հանկարծ մի հիասքանչ միտք ծագեց իմ մտքում: Անմիջապես հավաքեցի իմ սենյակի երեխաներին ու պատմեցի գաղափարիս մասին: Բոլորն ինձ հետ համամիտ էին: Մենք մի գեղեցիկ տոպրակի մեջ հավաքեցինք մեր բերած «պաշարից» տարբեր քաղցրավենիքներ և ճանապարհվեցինք ուղիղ կողքի սենյակ՝ հաշտվելու նպատակով: Նրանք իսկապես այնքա՜ն բարի ու լավն էին: Արդեն հինգ րոպե անց մենք նույնիսկ մոռացել էինք, որ տարաձայնություններ ենք ունեցել, և մտերմիկ ու ջերմ զրույցով ծանոթանում էինք՝ միմյանց պարգևելով անսպառ ջերմություն:

Մեր բաժին արևը նվիրեցինք նրանց ու ստացանք հազարավոր արևներ, որովհետև աշխարհում չկա ավելի պայծառ ու ջերմ բան, քան մանկական բարի ու անկեղծ ընկերությունը: