Լուսանկարը` Մարիամ Բարսեղյանի

Տաղանդավոր երիտասարդության ու արվեստի, արհեստի քաղաք` Վանաձոր: Երբեք չփոխվող այս քաղաքը, միշտ լեցուն կլինի կյանքով, ու ամեն անգամ այս օրը կթնդա Հայքի հրապարակը, որովհետև Վանաձորի երիտասարդության նմանը ուրիշ տեղ չկա:

Չգիտեմ, ինչո՞ւ եմ ամեն անգամ այս անձրևոտ ու մռայլ քաղաքը երիտասարդների եռացող, ակտիվ այրան հետ ասոցացնում: Առաջին հայացքից քնած քաղաքը երբեք քնած չի լինում, որովհետև ամեն անկյունում մի խումբ երիտասարդներ, մի մութ տանը, նոր ու հետաքրքիր գաղափարներ են ծնում և իրագործում: Սա այն դեպքն է երբ քաղաքը փողոցները չեն, շենքերը չեն ու ոչ էլ կանաչ ծառերն են ու անձրևոտ տարվա օրերը:

Վանաձորը մենք ենք, ու մենք ենք այստեղ եղանակ ստեղծողը: Մեզնով է քաղաքը անձրևում ու մեզնով էլ երկնքում արև է ծագում: Վանաձորը հոգեվիճակ է ու բնավորության գիծ: Ու միայն այս քաղաքում ես միշտ ինքս ինձ հետ ներդաշնակ կլինեմ:

Լուսանկարը` Մարիամ Բարսեղյանի

Վանաձորը էլ վաղուց աքսորատեղի չէ ու ոչ էլ ապագա չունեցող քաղաք, որովհետև այսօր հրապարակը թնդում էր, ու որովհետև վաղն էլ է թնդալու: Ու ամեն ծննդյան օր մենք ավելի շատ ենք լինելու: Ես վստա՛հ եմ, որ Վանաձոր գալու են ու էլ չեն գնալու:

Երբ Երևան էի տեղափոխվում, շատերը կարծում էին` կգնամ ու կմոռանամ իմ քաղաքը: Բայց հասկանո՞ւմ եք, չես կարող հեռանալ ինքդ քեզանից: Վանաձորն էլ իմ հոգին է ու իմ բնավորությունը, ես չեմ կարող առանձնանալ ոչ այս քաղաքի կոլորիտից, ոչ նրա բարբառից: Ո՞ւր էլ ես գնամ, երբ սկսեմ խոսել, կհարցնեք՝ թե որտեղի՞ց եմ, ու ես աշխարհի ամենահպարտ մարդու նման կասեմ.

-Ես Վանաձորից եմ…

Սաստիկ շոգ է, հարավային ջերմ քամին մեղմորեն գգվում է հսկա Արմաղանի ուղղաձիգ լանջերին։ Գավառի ավագ դպրոցի աշակերտներով և ուսուցիչներով համալրված արշավախումբն արդեն մեկ ժամ համառորեն մարտնչում է անհաղթահարելի թվացող բարձունքի դժվարությունների դեմ։ Շատերս արդեն ուժասպառ ենք, մեզ հետ բերած ջրի պաշարները սպառվում են, իսկ Արմաղանի երկնամուխ գագաթը դեռ բավականին հեռու է։ Գնալով շնչելը դժվարանում է, հանգստանալու համար լանջին տեղ-տեղ նստած մարդիկ կռիվ են տալիս ներսից ըմբոստացող հանգստանալու անհագ պահանջի հետ և մեծ դժվարությամբ փորձում վեր կենալ։

-Ձեռքդ տուր՝ օգնեմ,- ամեն անգամ լսվում է դպրոցի տեսուչի ձայնը՝ լի կարեկցանքով և օգնելու պատրաստակամությամբ։

Օգնում է, ապա համբերատար սկսում բացատրել հնարքներ, որոնց միջոցով վեր բարձրանալն ավելի դյուրին է դառնում և քիչ ժամանակատար։

Նայում եմ ներքև։ Շատերն են հետ մնացել։ «Ուր որ է կհասնեն»,-մտածում եմ և ճիգեր գործադրում հաջորդ վերընթաց քայլս անելու համար, բայց հանկարծ ուշադրությունս գրավում է տարօրինակ մի բան, ինչը քիչ անց հիացնում է ինձ։ Ընկեր Հարությունյանը, նույն ինքը՝ դպրոցի տեսուչը, որը նույնպես հավանաբար շատ հոգնել էր ու գրեթե գագաթին էր հասնում, վեր բարձրանալու փոխարեն ներքև է իջնում։ Հայացքով ուղեկցում եմ նրան։ Անտրտունջ հասնելով ամենավերջում մնացած աշակերտին՝ զրուցելով նրա հետ աննկատ արագացնում է քայլերի տեմպը, ու հավասարվում են Արմաղանի լայնույթով տարածված արշավախմբի մնացած անդամներին։

Վերջապես գագաթին ենք հասնում ու համոզվում, որ այդքան ճանապարհն իզուր չենք անցել։ Մեր առջև բացվում է մի չքնաղ տեսարան. չորս կողմդ լեռներ ու բլուրներ, առջևումդ՝ Արամաղանի գագաթին՝ վանք, քիչ հեռու՝ խառնարանային գեղեցիկ լճակ… Առաքելությունն իրականացված է, ուստի պետք է հաղթական շուրջպար բռնել, ազգագրական և քնարական երգեր երգել։

Վարընթաց ճանապարհն ավելի հեշտ էր. Արմաղանի լանջերը աստիճանների նման շերտավորված են, ու հնարավոր է նաև վազելով ցած իջնել։

Դեռ չի մթնել, մայրամուտ է։ Վարդագույնի ու նարնջագույնի բոլոր երանգները խառնվել են նուրբ երկնագույնին ու հորիզոնին պար են գալիս՝ հոգեպարույր տրամադրություն ստեղծելով։ Տղաներն արդեն փուռ են դրել, մի քանիսը խաղեր են խաղում, մնացածը պարում են, երգում…

Ավագ դպրոցում ավանդույթ դարձած համադպրոցական արշավները, միջոցառումները միշտ ուսուցողական բնույթ են կրում։ Օրվա վերջում մտովի դասավորում եմ օրվա լավագույն ցաքուցրիվ տպավորություններս ու փորձում դրանց կարևորություն տալով մտապահել։ Վերլուծում եմ. լեռան գագաթը մեր նպատակներն են, որոնց ձգտում ենք հասնել։ Շատերը կեսից հոգնում են, ցանկանում հետ դառնալ, հետո փոշմանում և մինչև վերջ գնում։ Հա, մի բան էլ. ողջ ճանապարհին մեր ընթացքին ուժ էր հաղորդում ընկերասիրությունը, ձեռք մեկնելու պատրաստակամությունը, որովհետև ուսուցիչն էլ, դպրոցի տեսուչն էլ, քո դասընկերն էլ, ուրիշ դասարանի աշակերտն էլ մի ընտանիք են դառնում, երբ վստահությամբ ասում են՝ ձեռքդ տուր՝ օգնեմ։

Քյավառի մասին խոսելիս երևի առաջին բանը, որ բոլորի մտքին գալիս է, խմիչքն է։ Ավելի կոնկրետ՝ խմելը։ Իսկ եթե էլ ավելի կոնկրետացնեմ, քյավառցիների հարբած լինելը ամեն օր ու ամեն ժամի։

Տարածված կարծիքին համաձայն՝ Քյավառի փողոցներում մարդ չկա, որովհետև տանը նստած խմում են, մի բան են տոնում (առիթն արդեն կարևոր չէ) կամ էլ գերեզմանոցներում հանգուցյալի հետ են կիսում իրենց կերածն ու խմածը։ Եթե փողոցում մեկին տեսնես, երևի մի տնից մյուսն է գնում՝ քեֆը շարունակելու։

Մի անգամ կանգառում կանգնած սպասում էի տրանսպորտիս, Երևանում էի, իհարկե։ Պատահաբար լսեցի, թե կողքիս կանգնածները ինչ են խոսում։ Պարզվեց, որ մեկը նկարիչ է, մյուսն էլ հավանաբար նրա հին ծանոթը, ու նրանք պատահաբար հանդիպել էին այդ կանգառում։ Նկարիչը իր նորություններից էր պատմում, ասաց, որ վերջին անգամ Քյավառ էր գնացել՝ գործերը վաճառելու։ Նրա զրուցակիցն էլ զարմացավ, ասաց․

-Արաղի շշե՞ր էիր նկարել, որ ծախվի։

Զրույցի շարունակությանը ես չմասնակցեցի․ երթուղայինս եկավ։ Բայց էդ դեպքը դեռ երկար կմնա մեջս։

Ես քյավառցի եմ, բայց չեմ խմում։ Դե, առիթից առիթ, միայն եթե հաճելի միջավայրում եմ։ Բայց «տնական արաղ» չեմ խմում, գինի եմ նախընտրում։

Ես Քյավառից եմ, բայց ներկայանալիս ասում եմ՝ Գավառից եմ։ Միշտ մտածում եմ, որ էդպես ավելի հեշտ կպատկերացնեն։ Իսկ իրականում «Քյավառ» անունն ավելի տարածված է։

Ծնվել ու մեծացել եմ Քյավառում, բայց դժվարանում եմ մեր բարբառով խոսել, որովհետև տանեցիները Հայաստանի տարբեր ծայրերից են, ու մենք բարբառով չենք խոսել երբեք տանը։

Կյանքիս գրեթե ամբողջ մասը Քյավառում եմ եղել, բայց երևի հարկ եղած չափով չեմ գնահատում դա։ Ու էս ամենի արդյունքում ես լրիվ պատկերացում չունեմ իմ Քյավառի մասին։

Բայց մի բան հաստատ եմ ասում։ Մենք բարի լույս ասելիս կենաց չենք խմում ամեն առավոտ, ոչ էլ երեկոյան բարի գիշերին։ Մեր տներից օղու դատարկ շշեր նույն քանակով են դուրս գալիս, որքան մնացած տներից։ Իսկ առիթից առիթ բոլորս էլ խմում ենք։

«Մանրո՜ւքը, մանրուքն է գլխավորը»։

Ֆ. Մ. Դոստոևսկի

Նստել եմ պատշգամբում, հայացքս նետել եմ անհայտ ուղղությամբ ու լռում եմ կամ գուցե բակի աղմուկի ներքո վայելում եմ իմ լռությունը։ Մի պահ փորձում եմ ոչինչ չմտածել, թողնել մտքերը երկրի վրա ու հոգեպես անէանալ, բայց նկատում եմ, որ գլխումս նորանոր մտքեր են ծնվում չմտածելու մասին. «Կարծես թե ստացվում է… վե՛րջ, էլ չեմ մտածում»։

Փաստորեն միտքը շատ հազվադեպ է լքում մեզ։ Երբ մտածում ես, որ չմտածելը մանրուք է, ու փորձում ես չմտածել, հասկանում ես, որ մանրուքն այդքան էլ փոքր բան չէ, որքան թվում է։ Որոշեցի բակ իջնել, հետո քայլել քաղաքի փողոցներով ու ուշադրություն դարձնել թվացյալ մանրուքներին։

Բակում մի խումբ երեխաներ վիճում էին, ինչը սովորական երևույթ է, երբ երկու թիմ խաղում են, իսկ թիմերից մեկը երբեմն խարդախություն է անում։ Քաոսային իրավիճակից քիչ այս կողմ՝ ասֆալտի վրա, ծալապատիկ նստել էր Հակոբիկը՝ բակում ամենակրտսեր տղաներից մեկը։ Ուշադրություն չդարձնելով վեճին ու աղմուկին՝ նա նախ գետնից վերցրեց ապակու կտորներից մեկը, անշտապ մոտեցրեց կոշիկներին ու սկսեց ապակու օգնությամբ կտրել կոշիկի՝ իրեն խանգարող ձևավորումը։ Ապա ձեռքն առավ մի մեծ քար ու սկսեց մանրացնել ապակու կտորները, ճզմել խոտերը։

-Էս դու կռվի մեջ չկա՞ս,- հարցնում եմ։

-Հեսա բարիշելու են, էլի խաղան,- պատասխանեց Հակոբիկը՝ հողե թմբեր պատրաստելով։

Իրոք որ, քիչ անց վեճը դադարեց, խաղն էլ վերսկսվեց։ Փաստորեն փոքրիկն ավելի հեռատես էր գտնվել։ Որոշեցի թողնել բակն ու մինչև քաղաքի հրապարակ գնալ։ Խանութների առջևով էի անցնում, փորձում այս անգամ ամեն մանրուքի, ամեն խոսակցության ուշադրություն դարձնել։
Ձկնավաճառն իր փոքրիկ, բացօթյա խանութի առջև կանգնած զրուցում էր մեկ այլ առևտրականի հետ։ Այդ ընթացքում մի մեծ, սև շուն մոտեցել էր ձկներին ու հոտոտում էր։ Ձկնավաճառը, կռահելով շան մտադրությունը, հեռացրեց վերջինիս ձկների մոտից ու կրկին զրույցի անցավ։ Մինչ նրանց զրույցը վեճի կվերածվեր, սև շունը հասցրեց երկու ձկան պոչ իր երախն առնել ու փախչել։ Նկատելով դա՝ ձկնավաճառը բղավեց.

-Էդ ո՞ւր ես տանում ձուկս,- ու լրջորեն շարունակեց,- Տա՜ր, տար, տենամ՝ առանց խաց իմա՞լ ես ուտելու։

Ա՜յ քեզ ծիծաղաշարժ մանրուք։ Ճանապարհս շարունակում եմ, ու հանկարծ ուշադրությունս գրավում է երկու պապիկի խոսակցությունը: Նրանք կարծես դիտավորյալ «շ» տառի բաղաձայնույթով էին խոսում։ Լսողությունս լարում եմ ու փորձում գլուխ հանել զրույցից։
Նրանցից մեկն, ով ավելի ալեհեր էր, պատմում էր.

-Ասում են՝ բարձրագույն կրթությունն էլ են ուզում սարքեն անվճար, հա՞։ Է, որ սարքեն, ի՞նչ պտի փոխվի։ Մկա ճժերը սորվում են, սորվում են, վերջում դառնում են կարտոլ հիստկող։ Տենց սորվելը վի՞ն ա պետք։ Մեր վախտով չորս ախպերով մե շորտիկով դասի ինք էթում։ Շորտիկն էլ խո շորտիկ չէ՞ր, թելով կապում ինք, մեկ էլ ճամփին, որ թելը բրդում էր, տենց փորներիս բռնուկ մե կերպ չուր դպրոց ինք խասնում։

Դեռ պապիկը խոսքը չէր ավարտել, երբ մյուս մայթին, սոցիալական տարածքային գործակալության գրասենյակի առջև տեսա մի կնոջ, ով մտնելուց առաջ խաչակնքվեց։ Առաջին հայացքից մանրուք էր, բայց արի ու տես, որ այդ կինը գուցե աղոթում էր, որ իր ընտանեկան նպաստը չկտրեն։

Զարմանալի են մանրուքները, երբ մեր ուշադրության կենտրոնում են. դրանք ավելի կարևոր դեր են կատարում, քան հենց ինքը՝ բուն գործողությունը։ Չարժե ոչինչ մանրուք համարել։