Մանկությանս հուշերում կնիքի պես դրոշմվել են այնպիսի իրադարձություններ, որոնք դեռ փոքր տարիքից կոփում են մարդուն՝ նախապատրաստելով ապագայի դժվարություններին ու կյանքին: Ես սիրում եմ դպրոցն ու ուսուցիչներին, և դա իր հիմնավոր պատճառն ունի: Գուցե հարցնեք` ինչո՞ւ… Փորձեմ պատասխանել:

Մեծացել եմ մանկավարժների ընտանիքում: Մայրս՝ Ոսկեհատը, ավագ հորաքույրս՝ Սուսաննան, և կրտսեր հորաքույրս՝ Անահիտը, մանկավարժներ են: Ամռան օրերին, երբ հորաքույրներս (ունեմ 3 հորաքույր՝ Սուսաննա, Հայկանուշ, Անահիտ) գյուղ էին գալիս, հավաքվում էինք մեր այգու ամենամեծ տանձենու ստվերում և գրական երեկոներ էինք կազմակերպում: Ի դեպ, տանձենին տնկել է Մելիք պապս` 60 տարի առաջ: Ծառը մոտ 15 մետր բարձրություն ունի:

Ահա այդ երեկոներից մեկն էլ տպավորվել է իմ հուշերում, և գուցե այդտեղ է թաքնված նաև իմ հարցի պատասխանը:

Ամառ էր: Ես հինգ տարեկան էի: Այդ երեկո Հայկանուշ հորաքրոջս նախաձեռնությամբ (նա բուժքույր է) վերցրինք ծածկոցներ, բարձեր, քաղցրավենիք, հյութեր և իջանք այգի` մեզ հետ տանելով նաև Հովհաննես Թումանյանի բանաստեղծությունների ժողովածուն: Տեղավորվելով մեր հարազատ տանձենու տակ, սկսեցինք գրական երեկոն: Բացումը կատարեց Սուսաննա հորաքույրը.

-Կանաչ, վիթխարի այս տանձենու տակ…

-Իրենց հասակի կարգով ծալպատակ,- շարունակեց Հայկանուշը։

-Միասին բազմած, մի շրջան կազմած,- հեռվից լսվեց մայրիկիս ձայնը,- քեֆ են անում և ուրախանում,
Իմ լավ տալերն ու բալաները, սիրելիները…

Մեր գրական երեկոն դեռ երկար կշարունակվեր, եթե չլինեի ես: Արևի տակ երկար մնալուց քթիցս արյուն եկավ: Լավ է, որ ներկա էր բուժքույր հորաքույրս, և արագ օգնության հասավ:

Դրանից հետո, իհարկե, շատ այսպիսի երեկոներ են եղել, որոնց ընթացքում ծնողներս, հորաքույրներս, տատիկներս ոչ միայն ասմունքում, այլ նաև պատմում էին հայ գրականության կարկառուն դեմքերի մասին: Մենք՝ ես, քույրերս, եղբայրս, հորաքույրներիս երեխաները, հաճույքով էինք լսում այդ պատմությունները:Մեր մեծերն այնպիսի ոգևորությամբ ու սիրով էին ներկայացնում այդ ամենը, որ չլսելն ուղղակի անհնար էր: Երևի այդ օրերից էլ ես սիրեցի մանկավարժներին և դպրոցը:

Ահա և « ինչու»-ի պատասխանը:

Ի դեպ, ես էլ եմ ցանկանում ուսուցիչ դառնալ, բայց `բոլորս գիտենք, թե մեր երկրում ինչպիսի կարգավիճակ ունի ուսուցիչը: Այդ աշխատանքով անհնարին կլինի ընտանիք պահել , ուստի կսահմանափակվեմ` դպրոցին սիրահարված մնալով…

Իմ կարծիքով յուրաքանչյուր մարդ պետք է իմանա իր օրգանիզմի առանձնահատկությունները, օրգան-համակարգերը, հիվանդություններից կանխարգելման միջոցներ և շատ ու շատ այլ բաներ: Ես համոզված չեմ, որ բոլորը գիտեն, թե ոսկրանյութը քանի անգամ է ամուր աղյուսից (2.5 անգամ) և գրանիտից (3 անգամ), ո՞ր գույնի եղջերաթաղանթն է ամենազգայունը (կապույտ), ինչի՞ համար են մարդիկ հորանջում (սթրեսային վիճակում, ինչպես նաև ձանձրույթից), մինչև ո՞ր ջերմաստիճանը մարդը կարող է դիմանալ (+70-80 աստիճան ցելսիուսի սահմաններում), ինչի՞ն է նպաստում ծիծաղը (իջեցնում է տագնապ առաջացնող հորմոնների քանակը, ամրապնդում իմունային համակարգը) ինչի՞ պատճառով է, որ մարդը երազ տեսնելու ժամանակ անշարժացած է (նշագեղձերի արտադրած հորմոնի պատճառով), ժառանգական հիվանդությունները և դրանց մասին (ալբիմիզմ, բազմամատություն, շաքարային դիաբետ, հիպերտրիխոզ, հեմոֆիլիա…), ծխելու հետևանքով կարող են երազները գունավոր չլինել: Ինչևէ, ձեզ շատ չձանձրացնեմ: Այս ամենի համար շնորհակալ եմ իմ կենսաբանության ուսուցչուհի  Ջուլիետա Խոեցյանին: Իմ տարիքի դեռահասները քնում են շատ ուշ ժամի, իսկ դա մեծ տարիքում կհանգեցնի ճնշման հետ խնդիրներ ունենալուն: Եվ, երբ դա ասում եմ ընկերներիս, նրանք դա ոչինչ են համարում…

Առողջությունը ամենակարևորն է մարդու համար: Մարդու անզգույշ և սխալ քայլերի հետևանքով տարեցտարի ավելանում է հիվանդությունների թիվը: Առողջությունը պահպանելու համար պետք է առաջին հերթին զբաղվել սպորտով, հրաժարվել վատ սովորություններից և հնարավորինս չափով ստեղծել լավ մթնոլորտ:

Այս ամբողջը կեզրափակեմ հետևյալ խոսքերով.  «Մարդն ամեն ինչ հակառակն է անում: Շտապում է դառնալ մեծահասակ, իսկ հետո ափսոսում է անցած մանկության համար: Վատնում է առողջությունը փողի համար, և այդ փողերով վերականգնում կորցրած առողջությունը: Ապագայի մասին այնպիսի անհանգստությամբ է մտածում, որի պատճառով չի ունենում ոչ ներկա, ոչ էլ ապագա: Ապրում է այնպես, կարծես երբեք չի մահանալու, և մահանում է այնպես, կարծես երբեք էլ չի ապրել…»

Առհասարակ մարդկանց հուզում են տարբեր խնդիրներ: Դրանք կարող են լինել համամարդկային, անձնական, համայնքային և այլ թեմաներով: Երբ կարդացի վերնագիրը, առաջինը մտքովս անցան համամարդկային տարբեր խնդիրներ: Բայց հետո մտածեցի, որ համամարդկային խնդիրներից խոսում են գրեթե բոլորը, և բացի այդ, մեր համայնքն էլ պակաս խնդիրներ չունի, որոնք ինձ հուզում են: Այնպես որ, ես այսօր կխոսեմ մեր համայնքին վերաբերող խնդիրներից մեկի մասին, որն ինձ շատ է հուզում: Դա մեր գյուղի անբարեկարգ ճանապարհների խնդիրն է:

Երբ մոտենում է գարունը, և սկսվում է ձնհալի շրջանը, առաջացած հսկայական ջրափոսերը և ցեխը անանցանելի են դարձնում ճանապարհները: Փոքր ժամանակ ինձ այդ ջրափոսերը հաճախ լճեր էին հիշեցնում:

Ամեն անգամ տանից դուրս գալիս ես մտածում էի. «Ինչ լավ կլիներ, եթե օդով ճանապարհ լիներ, և ես ստիպված չլինեի ցեխոտվել»: Երբ շատ էր անձրև գալիս, փողոցները վերածվում էին ճահիճների: Մաքուր կոշիկներով տանից դուրս էինք գալիս, և մինչև հասնում էինք դպրոց, կոշիկների տակ այնպիսի ցեխ էր կուտակվում, որ դպրոցի բակում ստիպված էինք լինում երկար ժամանակ ծախսել, մինչև դրանք մաքրեինք: Մի անգամ էլ պոլիէթիլենային տոպրակներով փաթաթեցի կոշիկներս, բայց դա էլ չօգնեց: Մենք գյուղի բնակիչներով միշտ մտածում էինք, որ գոնե ավազով պատեին փողոցները: Կարծում էինք՝ դա ինչ-որ չափով հարցին լուծում կտա:

Եվ այսպես, մի գեղեցիկ գարնանային արևոտ օր, դպրոցից տուն գալիս, անսովոր աշխուժություն նկատեցինք մեր փողոցում: Բոլորը դրսում էին: Նրանք հարթեցնում էին իրենց բակի դիմացի ավազի կույտերը: Մենք շատ էինք ոգևորվել, և ես շատ ուրախացա, որ վերջապես գյուղում մի տեղաշարժ եղավ, թեկուզ և փոքր:

Կարծեցինք, թե վերջապես լուծվեց այդ խնդիրը: Այո, դա ինչ-որ չափով լուծվեց, բայց մի նոր խնդիր առաջացավ: Գրեթե անհնար էր ավազի վրայով քայլելը: Այնպիսի տպավորություն էր, որ քայլում, քայլում էինք, բայց այդպես էլ տեղ չէինք հասնում: Եվ ես հաճախ մտածում էի, որ գոնե մի քիչ շատ անձրև գար, որ ավազը իրեն ինչ-որ ձևով արդարացներ: Միևնույնն է, ավազը չի կարող փոխարինել ասֆալտին: Հուսով եմ մի օր դրա հերթն էլ կգա:

Եվ, ընդհանրապես, մենք միշտ բողոքելու մի առիթ գտնում ենք: Այդպիսին են մարդիկ, նրանք միշտ մի բանից դժգոհ են և անընդհատ ձգտում են ավելիին: Դա մի կողմից լավ է, մյուս կողմից՝ վատ:

Ապրիլի  տասներկուսն էր, դասերս էի սովորում, շտապում էի. կես ժամից պարապմունքի էի: Հեռախոսիս զանգ եկավ, Կենտրոնական բանկից էին զանգահարում: Սկզբում չհասկացա` ի՞նչ գործ կարող եմ ես ունենալ բանկերի հետ, իսկ երբ ասացին, որ «Իմ ֆինանսների ամիս 2016» միջոցառման շրջանակում անցկացվող պատմվածքի մրցույթում հատուկ մրցանակի եմ արժանացել ֆինանսական համակարգի հաշտարարի գրասենյակի կողմից, արդեն յոթերորդ երկնքում էի: Ուրախությունից էլ չէի լսում, թե ինչ են ասում ինձ: Ի դեպ, ասեմ, որ արդեն երրորդ տարին է` Կենտրոնական բանկը ապրիլ ամիսը հայտարարում է ֆինանսների ամիս, և այդ ամսվա ընթացքում այլ միջոցառումների հետ մեկտեղ անցկացվում է նաև պատմվածքի մրցույթ: Այս տարի էլ «Իմ ֆինանսական պատմությունը» թեմայով պատմվածքի մրցույթում հատուկ մրցանակի արժանացա: Ահա և իմ պատմությունը.               

Դեղին ոսկին սև օրվա համար է

Աշոտն ու Վահեն մանկության ընկերներ են: Նույն գյուղից են, սովորել են նույն դասարանում: Երկուսն էլ գերազանց առաջադիմությամբ են սովորել, ու չնայած մոտ ընկերներ էին, մշտապես մրցակցության մեջ էին ուսման բնագավառում: Երկուսն էլ սիրում էին կարդալ, ֆուտբոլի մեծ երկրպագուներ էին, բայց բազում նմանություններով հանդերձ, ունեին մի մեծ տարբերություն, որն ազդեց իրենց հետագա ամբողջ կյանքի վրա: Ներկայացնեմ նրանց պատմություններն առանձին-առանձին:

Աշոտ

Աշոտի ընտանիքը մեծ չէր. ինքն էր, ծնողները և քույրը: Հայրը փոքր խանութ ուներ (որը, ի դեպ, գյուղի միակ խանութն էր) և այդ խանութից ստացվող եկամուտով էլ պահում էր ընտանիքը, դե չհաշված այն աշխատանքները, որ անում է յուրաքանչյուր գյուղացի` հողագործություն, անասնապահություն… Սիրում էր գրքեր գնել, իսկ երեխաները մեծ հափշտակությամբ կարդում էին հոր գնած յուրաքանչյուր նոր գիրքը: Աշոտի հայրը այն համոզմանն էր, որ իր երեխաները պետք է ոչ մեկից պակաս չլինեն, և օրնիբուն աշխատում էր նրանց բոլոր պահանջները բավարարելու համար:

Այդ տարի Աշոտը սովորում էր վերջին դասարանում: Բոլոր գնահատականները գերազանց էին, մասնակցել էր բազում մրցույթների, պատվավոր տեղեր զբաղեցրել, որոշները` հաղթել: Դպրոցում բոլորը նրան սիրում էին, հավատում էին նրա ուժերին, և ինքն էլ համոզված էր, որ կընդունվի իր նախընտրած բաժինը, իսկ ծնողները ամեն ինչով կօժանդակեն իր ուսմանը:

Այո, նա քննությունները լավ հանձնեց և ընդունվեց համալսարան: Քույրը երրորդ կուրսում էր սովորում, ինքը` առաջին: Քույրը մինչ այդ ընկերուհիներից մեկի տանն էր ապրում, որը Երևանից էր, իսկ հիմա, երբ եղբայրն էլ քաղաք եկավ, ծնողները արդեն ստիպված էին տուն վարձել: Դրան գումարվում էին կոմունալ վճարումները, ուսման վարձերը ու բազում այլ առօրյա ծախսեր: Աշոտի հայրը որքան էլ աշխատում էր, չէր կարողանում այս բոլոր ծախսերը հոգալ: Հորը օգնելու համար Աշոտը սկսեց աշխատանք փնտրել: Ընդունվեց աշխատանքի որպես առաքիչ: Աշխատավարձը բարձր չէր, բայց, ինչևէ, ամբողջ տարին աշխատելով կկարողանար գոնե ուսման վարձը վճարել:

Այսպես անցավ մի շաբաթ, երկու շաբաթ… Նախկինում դասերին միշտ պատրաստ Աշոտը մնացել էր անցյալում: Հաճախ դասի չէր գնում, իսկ գնացած ժամանակ այնքան հոգնած էր լինում, որ հազիվ էր դասը մինչև վերջ լսում: Մոտեցան քննությունները: Արդյունքը անսպասելի էր. Աշոտը հազիվ դրական գնահատականներ ստացավ, իսկ մի քանի ամիս անց դուրս մնաց համալսարանից:

Վահե

Վահեենց ընտանիքում երեխաները շատ են, ի տարբերություն Աշոտենց ընտանիքի: Վահեն ունի մի եղբայր և երկու քույր: Ծնողները շատ էին աշխատում, բայց չէին կարողանում հոգալ մեծացող երեխաների անընդհատ աճող պահանջները: Երևի հենց սա է պատճառը (գուցե նաև Վահեի հոր ընտրած դաստիարակության եղանակը), որ դեռ փոքր հասակից Վահեն սովորել էր գանձանակ պահել, իր ծախսերը պլանավորել ու նաև աշխատել: Ապրելով անտառին մոտ գյուղում` նրանք առատորեն օգտվում էին բնության բարիքներից: Գարնանը և ամռանը անտառից հատապտուղներ, վայրի մրգեր էին հավաքում, վաճառում, իսկ ստացված գումարը համալրում էր երեխաների «պահուստային բյուջեն»: Վահեն նույնիսկ մի տետր ուներ, որի մեջ գրում էր այն բոլոր ծախսերը, որ կատարվում էին իր սեփական  բյուջեից: Տարվա վերջում ամփոփում էր ծախսերը, եկամուտները, իսկ մի որոշ գումար էլ պահում էր, ինչպես ինքն էր ասում, «հետոյի համար»:

Վահեն նույնպես դպրոցում լավ էր սովորում, սիրում էր կարդալ, բայց ցավոք այդքան ժամանակ չէր ունենում, որ իր բոլոր նախընտրած գրքերը կարդա: Ինչևէ, նա ևս քննություններից բարձր միավորներ հավաքեց և ընդունվեց: Հայրը կարողանում էր հոգալ բոլոր ծախսերը, բայց երբ հերթը հասնում էր բուհում սովորող երեք երեխաների ուսման վարձերին, խնդիրը բարդանում էր: Եվ հենց այդ ժամանակ էին օգնության հասնում երեխաների «հետոյի համար» հավաքած գումարները:

Չեմ կարող ասել, թե երեխաներից որի հայրն էր ճիշտ վարվում, Աշոտի՞նը, որ փորձում էր ամեն ինչով ապահովել երեխաներին և նրանց չծանրաբեռնել աշխատանքով, թե՞ Վահեինը, որ փոքր հասակից սովորեցնում էր աշխատել, ոչինչ որ նրանք մի քանի գեղարվեստական գիրք պակաս կարդան: Կյանքում երեխաների համար ծնողները նման են հովանոցի, որ պաշտպանում է նրանց կյանքի փորձություններից, բայց այդ հովանոցը պետք է ժամանակ առ ժամանակ փակվի, որպեսզի երեխաները սովորեն իրենք իրենց պաշտպանել ու հանկարծակիի չգան կյանքի դժվարություններին միանգամից առերեսվելիս:

Մեր պատմության երկու հերոսի հայրերն էլ աշխատում էին իրենց երեխաների լավ ապագայի համար, բայց նրանց մոտեցումներն էին տարբեր, և արդյունքը եղավ այն, որ Աշոտը դուրս մնաց համալսարանից,  իսկ Վահեն, մանկուց սովորելով պլանավորել իր ծախսերը, կարողացավ օգնել ծնողներին ու ավարտել ուսումը: Չեմ քննադատում ոչ մեկին, և իրավունք էլ չունեմ, պարզապես պետք է հիշենք, որ ոչ մեկս չենք կարող ասել, թե վաղը ինչ կլինի, ու խնայողություններ միշտ էլ պետք է ունենալ: Ինչպես ժողովուրդն է ասում` «Դեղին ոսկին սև օրվա համար է»:

Ուզում եմ այլևս երբեք այդ բառը չլսել: Ուզում եմ, որ օրացույցից հանեն ապրիլը, այն ապրիլը, որը ոչ և ոչ մի ժամանակաշրջանում հայի համար երջանիկ չեղավ, այն ապրիլը, որ 101 տարի առաջ մեզնից խլեց միլիոն ու կես կյանք, իսկ հիմա՞, իսկ ա՞յս տարի, մեր ապրիլն այս տարի էլ արյունով ներկվեց: Այս տարի էլ ապրիլը մեզ համար լացի ամիս դարձավ, այս տարի էլ ապրիլին շատ ու շատ տների ճրագներ մարեցին:
Շատ երկրներում, այդ թվում՝ Հայաստանում, ապրիլի 1-ին նշվում է ուրախների, սրամիտների օրը: Բայց ի՞նչ ուրախության մասին է խոսքը: Չէ՞ որ մենք ընդամենը մի քանի օրում կորցրեցինք բազում լուսավոր հայորդիների… Բոլոր-բոլոր այն Տղաներին, ովքեր արիաբար պայքարեցին, սեփական կյանքն անգամ չխնայելով հանուն ինձ, հանուն քեզ, հանուն իմ ու քո հայրենիքի, հիմա երևի երկնքից մեզ են նայում: Ես ասել եմ, ու էլի եմ ասում, երկնքում կյանք կա… Հա՜, կա… Ու մեր Տղերքը ողջ են, ողջ են մնալու այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանց հիշում ենք: Իսկ մենք նրանց հավերժ ենք հիշելու: Նրանք դեռ կյանք չտեսած իրենց կյանքը տվեցին հանուն կյանքի: Սա այն դեպքն է, երբ ոչ մի խոսք չեմ կարողանում գտնել ցավս նկարագրելու համար: Սա ցավ է, որին դարման չկա:

Մեր պապերն ասում են. Կյանքի դրվածքն է. Աստված իր մոտ է տանում լավերին…
Կյանքում բոլորս էլ մեզ տանջող ու անպատասխան գեթ մի հարց ունենք: Իմ մտքում միշտ նույն հարցն է. ինչո՞ւ, ինչո՞ւ պետք է մայրը որդուն 18 տարի պահի, մեծացնի, իսկ հետո վահանը ձեռքին գալու փոխարեն, նրան վահանի վրա հանձնեն մորը: Հա, հասկանում եմ, հանուն հայրենիքի, հանուն վաղվա օրվա, բայց մի՞թե անհնար է այդ վաղվա օրվան հասնել առանց մարդկային կորուստների: Այս հարցն ինձ հետապնդում է ամենուրեք, ամեն պահ:
Ես միշտ էլ մեր բոլոր Զինվորներին իմ եղբայրն եմ համարել, ու հիմա էլ, նրանք բոլորն իմ եղբայրներն են, քանզի ես այն հայուհին եմ, ում մտքում ամեն պահ աղոթքն է, աղոթք հայ Զինվորի, հայ Սահմանապահի համար: Հպարտ եմ ձեզնով, իմ ծանոթ-անծանոթ եղբայրներ, հպարտ եմ… Աշխարհի ամենալավ բառերն անգամ քիչ են ձեր անգնահատելի ու անփոխարինելի գործը նկարագրելու համար: Միայն խնդրում եմ, հե՛տ եկեք, Տղերք, ձեզ մի ամբողջ ազգ է սպասում:
Ամեն անգամ սահմանից վատ լուր լսելով, դատարկություն, ցավ, թախիծ եմ զգում, հեռվից լացող մայրերի լացի ձայնն եմ լսում: Ուզում եմ հետ տալ ժամանակը: Ուզում եմ հետ գան Տղերքը: Ասում են, թե ժամանակը բուժում է բոլոր վերքերը, բայց չէ, ժամանակը հրաշագործ չէ, այն անզոր է մեր վերքերի դեմ: Ժամանակը ոչինչ մոռացնել չի տալիս, այս անգամ էլ այն չի կարող մոռացնել տալ ոչինչ ու ոչ ոքի: Չի կարող: Ժամանակը հրաշագործ չէ … Ժամանակը լոկ դեղամիջոց է, որն ունակ չէ ապաքինելու, միայն թմրեցնում է, ուրիշ ոչինչ:
Կանցնեն օրեր, նոր առավոտներ կբացվեն, բայց շատերի համար արդեն անիմաստ: Իսկ ես կշարունակեմ ամեն առավոտ արթնանալ ու առաջին հերթին ձեզ բարի լույս ասել, իսկ երեկոյան քնելուց առաջ ամեն օր բարի գիշեր մաղթել: Որպեսզի Ձեզ ոչ ոք երբեք բացակա չդնի:

Մարդիկ, ովքեր ինչ-որ բան անելուց առաջ ասում են. «Ես ինչի՞ պիտի ինչ-որ բան անեմ էս երկրի համար, ի՞նչ է արել էս երկիրն ինձ համար», թող հիշեն Տղերքին, որոնց համար էլ՝ էս երկիրը արած բան չուներ, բայց իրենք արեցին ամենակարևորը, տվեցին ամենաթանկը՝ երազանքներով ու նպատակներով լի իրենց կյանքը…