Լուսանկարը՝ Մարինա Հարությունյանի

-Իմ պապան էլ ա փրկվել Եղեռնից,- լսեցի տատիկիս ձայնը, երբ մտա սենյակ,  որտեղ հեռուստացույցով մի հաղորդում էր, և խոսում էր Եղեռնից փրկված պապիկի թոռնուհին:- Դե իրան աղջկա շորերով են պահել, որ թուրքերը ձեռք չտան,- շարունակեց տատիկս:- Իրենց ընտանիքն ու հարևաններից մի քանիսը թաքնվել են իրենց նկուղում,  բայց  թուրքերը բացի տները, մտել են նաև նկուղները ու ստուգել:  Նրանց էլ գտել են, դուրս հանել:

-Իսկ հետո՞,- հարցրեցի ես, չնայած շատ էի լսել այդ պատմությունը:

-Նրա հոր ու եղբոր վիզն են կտրել իր աչքի առաջ,- շարունակեց պատմել տատիկս հուզվելով,- փոքր քրոջն էլ կապել են մոր մեջքից և դեպի Արաքս քշել` սպանելու: Պապաս միշտ ասում էր, որ այդ ժամանակ Արաքսը արյունից ամբողջովին կարմիր ա եղել: Հետո նրան ուժեղ խփել են: Նա հարվածից ընկել ա, և թուրքերը, կարծելով որ նա մահացել ա, այդպես էլ թողել են նրան: Հետո երբ վեր ա կացել, տեսել ա ռուսական զորքը գալիս ա, մտածել ա, թե թուրքերն են: Գնացել ա իրանց նկուղ, որտեղ ուրիշ մարդիկ են դեռ թաքնված եղել, ասել ա, թե թուրքերը կարմիր պոպոզավոր գլխարկներով գալիս են ձիերով: Էդ ժամանակ էլ մարդիկ ասել են, որ դրանք ռուսներն են, ու դուրս են եկել: Ռուսական զորքը փրկել ա նրանց, պապաս հայտնվել ա Ստեփանավանի որբանոցում,- ավարտեց պատմությունը տատիկս և աչքերը սրբեց անձեռոցիկով:

-Նա Մշից էր, չէ՞,- հարցրեցի ես:

-Հա, Մշից էր,- հաստատեց նա:

Մի քանի րոպե տիրած ծանր լռությունը խախտեց տատիկս.

-Պատկերացնու՞մ ես, մարդն իր ազգանունը չիմանա: Դե պապան փոքր ա եղել, իր ազգանունը չի իմացել, հետագայում չգիտեմ, թե ով է նրան ազգանուն տվել: Ես ու երկու քույրս էլ ենք էդ ազգանունով գրվում, բայց չգիտենք, թե մեր իսկական ազգանունն ինչ ա:

Մի քանի րոպե լռելուց հետո ասացի.

-Ամենավատն են ա, որ չենք կարող պարզել, թե ձեր իսկական ազգանունն ինչ պիտի լիներ: Հենց էդ էլ եղել ա թուրքերի նպատակներից մեկը` եթե չկարողանան բնաջնջել, գոնե պատմությունը ջնջեն:

-Ինչքան դաժանություն են տեսել հայերը…- տատիկիս միտքը կտրեց հեռախոսազանգը, և ես դուրս եկա սենյակից` հեռախոսը վերցնելու: Բայց  մտքերս դեռ 1915 թվականում էին, և ես պատկերացնում էի կարմիր Արաքսին նայող մանկահասակ Իլիաս պապիկին:

Լուսանկարը՝ Գեւորգ Պողոսյանի

Մոտենում է ապրիլի 24-ը, շատանում են ցեղասպանության մասին նյութերը, պատմությունները։ Կամա, թե ակամա ինքս դառնում եմ դրանց մասնակիցը։ Հետաքրքրվում եմ, թե ինքս որտեղից եմ, որտեղից են իմ արմատները։ Հարցնում եմ պապիկներիս, տատիկիս, լսում եմ նրանց պատմությունը, թե որտեղից են եկել նրանց ծնողները։ Ահա և ևս մի այդպիսի օր մոտեցա պապիկիս՝ մայրիկիս կողմից՝ Արտավազդ պապիկին։ Նա ծնվել է Երևանում, բայց գիտի իր ամբողջ ընտանիքի պատմությունը։ 

«Իմ պապան ծնվել ա 1916թ-ին, Էրզրում գավառի Սարիղամիշ գյուղում։ Սարիղամիշը շատ հայտնի գյուղ ա, այնտեղ շատ ճակատամարտեր են եղել, հարուստ պատմություն ունի։ Ցեղասպանությունը, դու շատ լավ գիտես, մի տարում, մի օրում չի եղել։ Այն շարունակվել է տարիներ։ Իմ պապայիս ընտանիքը Էրզրումից գաղթել է 1918 թ.-ին։ Գյուղում այդ տարիներին ինչ-որ երկաթուղի էին սարքում, որի շինարարությունը այդպես էլ անավարտ մնաց, որովհետև ռուսական զորքերը հանկարծակի հետ քաշվեցին։ Ամբողջ գյուղը մնաց անպաշտպան։ Բնակչությունը չէր կարող գնալ զորքերի հետ։ Դե ինքդ պատկերացրու։ Այդքան կին, երեխա, տարեց մարդիկ, եզներ, սայլեր։ Նրանք շատ դանդաղ կշարժվեին, զորքի հետ չէին հասցնի։ Բայց գյուղում մնալն էլ էր վտանգավոր։ Ու իմ պապիկը՝ Մինաս պապը, նրա եղբայրը ու եղբոր տղան հավաքում են իրենց ընտանիքներին ու ոչ միայն ընտանիքներին՝ հարևաններին, ու որոշում գնալ Արևելյան Հայաստան, Արաքսը անցնելու։ Շարժվում էին մոտավոր Ղարսի ուղղությամբ։ Նրանց համար Արաքսն անցնելը կյանքի տվյալ պահի միակ հույսն էր, կանցնեին Արաքսը` կլինեին խաղաղության մեջ։ 1918թ-ին Սարիղամիշ գյուղից մեծ թափոր գնում է Արաքսը անցելու, մարդիկ շարժվում էին շատ դանդաղ։ Դանդաղ գնալու պատճառներից մեկը իրենց հետ գնացող սայլերն էին ու կենդանիները, իսկ մյուսը՝ այն, որ նրանք շարժվում էին գիշերով, որ ոչ ոք նրանց չտեսնի։ Ու այդպիսի մի գիշեր, երբ թափորը շարժվում էր առաջ, զգացվեց ջրի պակաս։ Մինաս պապը ու Աղասար ամին՝ պապիս եղբայրը, գնում են ջուր բերելու։ Երևի գնում էին իրենց արդեն ծանոթ վայրերով, որովհետև գիշերը չէր լինի գնալ անհայտ ուղղությամբ ջուր բերելու։ Գնալուց մի քանի րոպե հետո լսվում է կրակոցի ձայն, ավելի ուշ Աղասար ամին է վերադառնում, առանց ջուր ու առանց Մինաս պապ։ Ամենայն հավանականությաբ թուրքերը նկատել էին իրենց ու կրակել, կրակել էին մոտիկից, ու երևի պապս միանգամից մահացել էր։ Չեմ կարծում, որ պապիս եղբայրը ուղղակի վնասված եղբորը կթողեր այնտեղ, թեկուզ քաշ տալով կբերեր, բայց երևի տեղում էր մահացել պապս։ Կրակոցից հետո երկամյա պապայիս, իր երկու մեծ քույրերին և մեկ եղբորը խնամում է Տիրուն տատը։ Ի դեպ, պապայիս եղբայրը այդպես էլ չտեսավ Մինաս պապին, քանի որ դեռ այդ տեղաշարժումների ժամանակ Տիրուն տատը նրանով հղի էր։ Այդ գիշեր եղավ միայն այդ կրակոցը, և հետո էլ մեծ հարձակումներ չեղան։ Մինչև սահմանն անցնելը թափորը հանդիպում է Անդրանիկի զորքին։ Նրանք Անդրանիկի զորքի հետ անցնում են սահմանը և գնում են Սյունիք։ Գնում են, որովհետև Անդրանիկի հետ իրենց պաշտպանված էին զգում, գիտեին, որ իրենց հետ ոչինչ չի լինի։ Անդրանիկը գնում է Սիսիան, իսկ դրանից հետո էլ որոշված էր գնալ Ղափան։ Բայց դե ոչ բոլոն էին ուզում գնալ ու այդտեղ արդեն թափորը մասնատվում է։ Ոմանք գնում են Անդրանիկի հետ, ոմանք մնում Սիսիանում, իսկ ոմանք էլ Սևանով դուրս են գալիս Դիլիջան, Ստեփանավան։ Բայց այդ ամենը մեկ ամսում չի լինում, լինում է մեկ տարում, երևի նույնիսկ ավել։ Ստեփանավանից էլ իմ պապայի ընտանիքը հաստատվում է Լենինականի Ղալիջա գյուղում։ Այնտեղ նրանց տալիս են տուն, ապաստան։ Ես այնտեղ եղել եմ, տեսել եմ իմ հոր տունը։ Այն հողի մեջ փորված փոքրիկ տնակ էր։ Բայց իմ տատը աշխատանք չուներ, փող չուներ, շատ հաճախ ուտելիք էլ չէր ունենում։ Եվ որոշվում է իմ երկու հորաքույրերին տանել մանկատուն, որ սովից չմահանան։ Մի մորաքրոջս անունը Աղուն էր, մյուսինը՝ Ֆլորա։ Մանկատնից հետո նրանց մասին այլևս ոչինչ չգիտենք։ Այդ ժամանակ տարածված էր տիֆ հիվանդությունը, միգուցե վարակվել էին և մահացել, միգուցե մյուս որբերի հետ տեղափոխվել Ամերիկա։ Համենայն դեպս, նրանցից էլ տեղեկություն  չունեցանք։ Ինչ վերաբերվում է հորեղբորս՝ Խաչիկին, նա անհայտ կորել է Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ։ Այսպես ասած «Սև թուղթ» չէր եկել, նրան համարել էին անհայտ կորած։ Իսկ պապաս՝ Հակոբը, մինչև Հայրենական Մեծ պատերազմը մասնակցել է Ֆիննական պատերազմին և վիրավորվել։ Ստացած վեքերի պատճառով նրան էլ բանակ չզորակոչեցին։ Նա վերադարձավ Հայաստան, կազմեց ընտանիք և կարծես վերսկսեց մեր ցեղը։ Իրենց ընտանիքից միայն ինքն էր ողջ մնացել։ Որպես նոր սկիզբ նա ունեցավ հինգ երեխա՝ Մինաս պապին, ինձ, Կարիկ պապին, Մայրանուշին և Սեդային։ Իսկ այ էս պատմությունը դու արդեն լավ գիտես, դրան ականատես ես, ինչպես և ես»։

Ահա և իմ ընտանիքի պատմությունը, ցեղասպանության ևս մի ապացույց։ Եղեռնը սկսվեց, որպեսզի ես հիմա չլինեմ, իսկ ես այժմ հայերեն տառերով գրում եմ ցեղասպանության մասին, թե ինչպես իմ ապուպապը ողջ մնաց, փրկվեց և շարունակեց  իր տոհմի գոյությունը։

Լուսանկարը՝ Սիրան Մանուկյանի

Վերջապես իր ջերմ դռները բացեց գարունը:  Մեր փոքրիկ գյուղում՝ Կալավանում, արդեն սկսվել են գյուղատնտեսական աշխատանքները: Բոլորը շտապում են այգի հող մշակելու, ծառ տնկելու և ուրիշ այլ աշխատանքներ կատարելու: Բայց հող մշակելը ծանր աշխատանք է, և տեխնիկայի պակասը էլ ավելի է դժվարեցնում գյուղացիների աշխատանքը: Բնակիչների մի մասը կարողանում է հողը փորել տրակտորի օգնությամբ, բայց ոչ բոլորը ունեն այդ հնարավորությունը: Շատ ցանքատարածություններ չեն մշակվում, հենց տեխնիկայի պակասի պատճառով: Գյուղացիները մշակում են միայն իրենց հարակից հողատարածքները: Չնայած այդ խնդրին՝ նրանք աշխատանքը կատարում են սիրով ու ջանասիրությամբ : Ու հույսով, որ մի օր կունենան գյուղատնտեսական տեխնիկա և դրանց օգնությամբ կկենդանացնեն շատ ու շատ հողատարածքներ: 

Լուսանկարը՝ Էլեոնորա Բալյանի

Մեր գյուղը՝ Կալավանը, շատ փոքր է, բայց դա չի խանգարում ունենալ խնդիր, որը լուծում է պահանջում:

Ճանապարհները դժվարանցանելի են և վտանգավոր՝ ձմռանը երթևեկելու համար: Բնակիչների համար դժվար է 7 կիլոմետր անցնել գյուղից դուրս գալու համար: Մոտ 6 տարի առաջ աշխատում էր ավտոբուս, և մարդիկ իրենց բերքն ու բարիքը տանում էին քաղաքում վաճառելու:

Հիմա ամեն ինչ փոխվել է, անցուդարձը պակասել է, գյուղը կամաց-կամաց մեկուսանում է՝ չունենալով ելքի և մուտքի ավելի լավ ճանապարհ: Իսկ ճանապարհների վիճակը օր օրի ավելի ու ավելի է վատանում ձնհալքների և անձրևների պատճառով:

Մի որոշ ժամանակ առաջ անընդհատ գալիս ու խոստանում էին վերանորոգել ճանապարհները: Բնակիչները սրտի տրոփով սպասում էին շինարարական աշխատանքներին, բայց դրանք այդպես էլ մնում էին թղթերի վրա և իրականություն չէին դառնում:

Ամեն ինչ փոխվել է, մարդիկ արդեն չեն հավատում սուտ ու փուչ խոսքերին, որոնք թղթից դուրս ընդամենը անձրևի կաթիլներ են, որ արևի ջերմությունից գոլորշիանում են:

Լուսանկարը՝ Նարե Խաչատրյանի

Երբ սկսեմ աշխատել, պատրաստվում եմ ֆինանսական աջակցություն ցույց տալ աղքատներին: Մի անգամ խանութում ականատես եմ եղել, թե ինչպես է վաճառողուհին կոպտել ֆինանսապես անապահով երեխային, շատ եմ ազդվել և որոշել եմ, որ առաջին կտավս վաճառելուց ստացված եկամուտով փակելու եմ այդ ընտանիքի պարտքերը և հոգալու եմ, որ այդ վաճառողուհին զրկվի իր աշխատանքից: Շատ եմ նյարդայնանում, որ մարդկանց հագուստով են գնահատում: Մտածում եմ, որ վատ հագնված մարդու հոգում ավելի շատ մարդկային հատկանիշներ կարող են լինել թաքնված, քան թանկարժեք հագուստների մեջ քողարկված ինչ-որ մեկի: Ինձ հուզում է իմ համայնքի գործազրկությունը, աշխատավարձերի չափը, անապահով ընտանիքների կեցության մակարդակը, մարդկանց անտարբերությունը:

Լուսանկարը՝ Արփինե Խոջայանի

Ես ապրում և սովորում եմ Գեղարքունիքի մարզի Կալավան գյուղում: Գյուղն ունի բազում խնդիրներ: Ամենացավալին այն է, որ չունենք արվեստի և արհեստագործական դպրոցներ: Մեր  դպրոցում կան շատ տաղանդավոր երեխաներ: Նրանք չունեն հնարավորություն ցույց տալու իրենց գիտելիքները և դրանք հարստացնելու: Այդ պատճառով նրանք լքում են գյուղը: Շատերը սովորելուց հետո աշխատանք են գտնում և այդպես էլ չեն վերադառնում: Ոչ բոլոր ընտանիքները հնարավորություն ունեն իրենց երեխայի ուսումը կազմակերպելու: Տաղանդավոր երեխաները մնում են աննկատ ու այդպես էլ չեն կարողանում դրսևորել իրենց տաղանդը: Ինչով են մեղավոր այդ երեխաները: 

Այնքան կուզեի, որ մեր գյուղն էլ երևար բարյացկամ և բարեգործ մարդկանց գործունեությունը ծավալող աշխարհագրական քարտեզում:

Ես ապրում եմ Թալին քաղաքում, որտեղ վեր է խոյանում մի հսկայական կոթող՝ Թալինի Կաթողիկե եկեղեցին: Այն VII դարի կոթող է և գտնվում է փլուզման եզրին: Ինքս մասնակից եմ եղել որոշ միջոցառումների, որոնք կազմակերպվել են օգնություն ցուցաբերելու համար, որպեսզի եկեղեցին հանենք այդ իրավիճակից: Բայց միայն մեր այդ միջոցառումները շատ քիչ են: Կցանկանայի, որ մեր ողջ ժողովուրդը մտածեր եկեղեցին փրկելու մասին: Այս տաճարը միայն թալինցիներինը չէ: Կաթողիկեն մեր ողջ ժողովրդի մշակութային արժեքն է, և հուսով եմ, որ  մի օր էլ կիրականացվի եկեղեցու լրիվ վերականգնումը: 

Լուսանկարը՝ Հռիփսիմե Եղիազարյանի

Ինձ շատ հարցեր են հուզում, հատկապես այն, որ քաղաքներում և գյուղերում նույն երկրի ժողովուրդը ապրում են շատ տարբեր պայմաններում: Օրինակ, եթե մայրաքաղաք Երևանում համեմատաբար ճանապարհները բարվոք վիճակում են, ապա հեռավոր գյուղերում ոչ միայն բարվոք չեն, այլ նաև անանցանելի են: Եթե քաղաքներում գոնե զբոսանքի համար նախատեսված վայրեր կան, ապա գյուղերում անգամ չգիտեն, թե դա ինչ է նշանակում: Եվ, ի վերջո, ինչու՞ պետք է փոքր երեխաներն իրենց ծնողների հետ գնան քաղաք, որպեսզի օգտվեն բոլորի համար նախատեսված բարիքներից: Եվ երբեմն հենց սա էլ պատճառ է դառնում, որ մեծամասամբ քաղաքի և գյուղի երեխաների միջև առաջանում են կոնֆլիկտային իրավիճակներ: Ասածս սխալ չհասկանաք. ոչ թե տուրուդմփոց է առաջանում, այլ գյուղի երեխաներն իրենց ավելի ցածր, ավելի նվազ են զգում քաղաքի երեխաների առաջ: Հենց սա է այն խնդիրը, որ ինձ շատ է հուզում:

Լուսանկարը՝ Անի Խուդավերդյանի

Ամեն օր լսում, կարդում կամ տեսնում եմ, որ այսինչը գնում է Բելգիա, այնինչը՝ Անգլիա, երրորդը՝ Բուլղարիա և այլ շատ երկրներ՝ սովորելու, կոնֆերանսների, թրեյնինգների մասնակցելու և այլն: Բայց այս ամենի մասին գիտեմ ես՝ այն քչերից մեկը, ով տեղյակ է այս ծրագրերի մասին, գիտի՝ ինչպես դիմել, ինչպես ֆինանսավորում հայթայթել և այլն: Ես գիտեմ այս ամենի մասին, որովհետև ինձ սկզբում պատմել է զարմուհիս՝ Երևանից: Ցավալի է, երբ քո հասակակիցներին կամ անգամ քեզանից մեծերին պատմում ես նման ծրագրերի մասին և տեսնում, որ նրանք գաղափար անգամ չունեն, թե ինչ ես դու խոսում: Մարզերում ապրող պատանիներն ու երիտասարդները տեղեկատվության պակաս ունեն ու դրանով նրանք կորցնում են իրենց համար լավ ապագա կառուցելու բազում հնարավորություններ: Մեր գյուղում մինչ հիմա շատերը չգիտեն, որ ինտերնետը նույն «օդնոկլասսնիկին» չէ, որ ինտերներտն ավելի լայն հարթակ է, որում դու կարող ես քեզ համար լիքը-լիքը օգտակար տեղեկատվություն գտնել: