Մշակութային շոկին առնչվում է անհատը կամ անհատների խումբը այն ժամանակ, երբ հայտնվում է բոլորովին անծանոթ մի միջավայրում, որտեղ ամեն ինչ նոր է. թե՛ լեզուն, թե՛ մարդկանց վարվելաձևը, թե՛ կրոնը, թե՛ սովորույթներն ու ավանդույթները, և թե՛ ապրելակերպը, ընդհանուր առմամբ։

Երբեք չես կարող բացատրել, թե որտեղից է սկսվում մշակութային շոկն ու որտեղ է այն ավարտվում։ Սկսվո՞ւմ է արդյոք այն պահից, երբ մեկ տարվա բաժանումից հետո վերջապես ծնողներիդ կրծքիդ ես սեղմում, թե՞ սկսվում է այն պահից, երբ դեպի Չարենցավան տանող ճանապարհին զգում ես առաջին փոսն ու հանկարծ մտաբերում, որ ճանապարհների քանդվածությունը գնալով ավելի նկատելի է դառնալու։

Ինչ-որ տարօրինակ ներքին վստահությամբ ոտք եմ դնում Հայաստան՝ իմ հայրենիք, իմ տուն ու վայրկյանների ընթացքում հասկանում եմ, որ ամեն ինչ շատ ավելի բարդ է լինելու, քան ես պատկերացնում էի։

Երևան պիտի գնայի։ Նստեցի ավտոբուս ու զգացի, որ վախենում եմ։ Վախենում եմ, որովհետև էս ամենը խորթ ու անսովոր է թվում։ Զանգում եմ մամային։

-Մամ, Ռայկոմի ու Շրջանայինի տարբերությունը ո՞րն էր։

Մամայի բացատրությունն ինչ-որ տեղանունների ու փողոցների անվանումների շարան է, որոնցից ոչ մի գաղափար չունեմ։

-Մամ, տենց չեմ պատկերացնի։ Դու ինձ ասա՝ Շրջանայինը էն կլոր, ծաղկապատ տարա՞ծքն ա։

Մոտավորապես էս տեսակ հարցերի միջոցով փորձում եմ կողմնորոշվել տեղանքում ու իմ գտնվելու տեղը հասկանալ։ Կար ժամանակ, երբ Երևանի հետ մտքում խոսելու սովորություն ունեի։ Ես Երևանի սրտում էի, Երևանը՝ իմ։ Իսկ էս պահին սրտիս քաղաքի հետ բոլոր կապերը խզվել են, իսկ քաղաքի վարդագույնը՝ աչքերումս խավարել։ Հիմա աջ ու ձախ ազատ քայլելու փոխարեն Գուգլի օգնությանն եմ դիմում, ու ամեն անգամ ուղղություն ցույց տվող ծանուցումը լսելիս սրտումս ինչ-որ բան աղմուկով փշրվում է։

Երիտասարդականի աստիճաններն եմ իջնում՝ դեռ մոլորվելու վախից քարտեզին նայելով։ Ու էդ պահին մետրոյի հոտը, որ կյանքիս լիքը անհասկանալի իրավիճակներում եկել ու մտքերիս սթափ ընթացք է տվել, մի սառը ապտակով հարվածում է դեմքիս՝ հիշեցնելով էն բոլոր չգրված կանոնների մասին, որոնցով պետք է ուղղորդվել Երևանում։ Երևանը պետք է շնչել ու արտաշնչել, Երևանում պետք է կորել ու գտնվել, ուշանալ, մոռանալ, հիշել, խոսել ու լսել։ Պետք է կանգնել, որ դիմացիդ տատիկը վերջապես նստի ու ձեռքի բեռը վար դնելով թեթևացած շունչ քաշի։ Պետք է գլուխը բարձր պահել՝ ճիշտ համարի գազելը բաց չթողելու համար։ Պետք է փողոցային շնիկին ժպտալ, որ ինքն էլ առիթավորվի ու սկսի քեզ հետևել։ Պետք է ջուրը ոչ թե ձեռքիդ շշի մեջ պտտացնել ամենուր, այլ մոտակա ցայտաղբյուրի անդադար ու նյարդային փնտրտուքի մեջ լինել։ Պետք է Երևանի կիզիչ շոգից հալվել ու մյուս հալվողների բողոքները համբերատար կերպով լսել։ Պետք է զինվել անցումով առանց կողքերը նայելու անցնելու վճռականությամբ ու դեռ մեկ քայլ չարած կանգ առնել՝ ջղային վարորդի անհանդուրժողականության զոհը չդառնալու համար։ Պետք է ճանապարհի հակառակ կողմից նստել գազել, կես ժամ քո կանգառին սպասելուց հետո վերջապես հարցնել վարորդին, թե ուր է գնում, ու զարմանքով լսել իր անհեթեթ պատասխանը.

-Յա, այ բալա, թարս ես նստել, լրիվ սխալ տեղ ես գնում։

Պետք է կայծակնային արագությամբ դուրս թռչել էդ սխալ գազելից ու վազել ճանապարհի հակառակ կողմ՝ ճիշտ համարը կանգնեցնել հասցնելու համար։

Ու էս ամենն անելու համար պետք չեն ո՛չ ուղեցույցներ, ո՛չ էլ քարտեզներ, հակառակ դեպքում, կխախտես քաղաքի չգրված օրենքներն ու կխզես իր հետ ունեցած քո վարդագույն մտերմությունը։

Վերջերս կարդում էի «451 աստիճան ըստ ֆարենհայթի» գիրքը և ընթացքում զուգահեռներ անցկացնում այն` հեռավոր 1949 թվականին նկարագրված և մեր` ժամանակակից, զարգացող, արագ, «հուսալի», «անվտանգ» ու «հանդուրժողական» աշխարհների միջև: Եվ եթե կարդացած լինեք այն, երևի կհամաձայնեք, որ դրանք շատ քիչ են տարբերվում:

Եվ հիմա մենք ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ կյանքն առանց նորագույն տեխնոլոգիաների պատկերացնելը կարելի է ասել անհնար է, և այս միտքը հաստատում է Սիլիկոնյան հովտի հսկայի` Apple-ի գովազդային հոլովակը, երբ աշխատակիցը անզգուշաբար անջատում է Apple-ի սերվերները և կարճ ժամանակում մենք ականատես ենք լինում պոստապոկալիպսիստական աշխարհի առաջացմանը: Առաջխաղացումը գիտության ոլորտում պարտադիր կանոն է, սակայն դրա հետ մեկտեղ մենք դանդաղ կորցնում ենք մարդկային դեմքը: Ավելի ու ավելի շատ ժամանակ անցկացնում համացանցում, ժամերով նայում «ծիծաղաշարժ» տեսանյութեր, ուղարկում ծիծաղող գիֆ անիմացիա, բայց իրականում մեր դեմքի սառը արտահայտությունը չի էլ փոխվել:

Այլ խնդիր է ինֆորմացիայի` հատկապես անձնականի, արտահոսքը: ՏՏ ոլորտի հսկաները գրեթե ամեն ինչ գիտեն մեր մասին` որտեղ ենք հաճախ լինում, ում հետ ենք առավել հաճախ շփվում, ինչ նախասիրություններ ունենք, երբ ենք քնում, երբ զարթնում: Չեմ զարմանա, եթե մոտ ապագայում մարդու հետ շփվելիս անընդհատ հարցեր տալու անհրաժեշտություն չի լինի, պարզապես կուսումնասիրենք նրա էջը և վերջ (իրականում ես արդեն որոշ դեպքերում օտագործում եմ այս «հրաշալի տակտիկան»):

Մի օրինակ ևս. ընկերս Սիրիի օգնությամբ որոնել էր իրավաբանական ծառայությունները, և մեկ օր անց նրա ֆեյսբուքյան էջում ակտիվորեն սկսեցին վերը նշված ծառայության գովազդներ հայտնվել: Զուգադիպությո՞ւն: Փորձեցինք հեռախոսի օգտագործման կանոները այս անգամ մանրակրկիտ ուսումնասիրել, և պարզվեց որ ամեն ինչ նորմալ է. նա համաձայնություն էր տվել նաև նրան, որ Սիրին օգտագործելիս հեռախոսը կարող է հրահանգները ձայնագրել և ուղարկել Apple-ի բազա:

Իսկ զավեշտալին այն է, որ, երբ մենք նոր սարքից կամ ծրագրից ենք օգտվում, մեզ միանգամից խնդրում են ծանոթանալ օգտագործման կանոններին: Սակայն մենք ժամանակ չունենք, քլիք, և վերջ` մենք ծանոթ ենք, առանց կարդալու համաձայն ենք…

Հաջորդ քսանմեկերորդդարյան խնդիրը մտածելն է: Այո, մի’ զարմացեք, մտածելը: Մարդիկ հասարակ խնդիրների պատասխանները փնտրում են համացանցում` առանց մեկ վայրկյան իսկ լուրջ մտածելու: Մի դեպք եմ հիշում, երբ չորս տարեկան երեխան կոտրել էր թևը, նրա մայրը երեք ժամ համացանցում փնտրել էր, թե ինչ պետք է անել կոտրվածքի ժամանակ, իսկ այդ ընթացքում երեխան տառապել է ցավից…

Հրաշալի հայտնագործություն էր վիրտուալ իրականությունը (VR): Այն մարդկանց հնարավորություն է տալիս տեսնել անհասանելին, ստեղծել սեփական աշխարհը, անել այն, ինչ իրականում պարզապես ի վիճակի չես: Վիրտուալ իրականությունը ամեն օր կատարելագործվում է և ավելի ու ավելի շատ մարդկանց «հրավիրում» իր աշխարհ: Հիմա վիրտուալի և իրականի բաժանարար սահմանները, կարելի է ասել, որ տարբերակված են: Սակայն մոտ ապագայում…

Նորարարությունները հեշտացնում են մեր կյանքը, ավելի հարմարավետ ու հաճելի դարձնում այն, սակայն այս առիթով Կառլ Մարքսը հրաշալի է ասել. «Ավելի շատ օգտակար իրերի արտադրությունը հանգեցնում է ավելի շատ անպիտան մարդկանց առաջացմանը»…

Բոլոր ժամանակներում էլ եղել են հարցեր, որոնք մտահոգել են հասարակությանը: Այդ հարցերից շատերը բարձրաձայնվել և ստացել են իրենց լուծումները, իսկ մի շարք հարցեր էլ ուղղակի չեն բարձրաձայնվել:
Ինձ ամենից շատ հետաքրքրում են երիտասարդները, ուստի որոշեցի անդրադառնալ նրանց հուզող հարցերին, խնդիրներին և մտահոգություններին:
Մի քանի հարց ու պատասխանի արդյունքում պարզ դարձավ, որ խնդիրների շարքում են դասվում կրթական համակարգի բացթողումները:

Ինչպես իրենցից մեկը շեշտեց. «Ավագ դպրոցում ու քոլեջներում ուսուցման ուրիշ ձև պիտի լինի»:

Որոշները դժգոհում են ավագ դպրոցների ուսուցման մակարդակից: Ասում են. «Անիմաստ է 12 տարի դպրոց գնալը: Մակերեսորեն կրկնում ենք անցած տարիների սովորածը, ուսուցիչներն ու աշակերտները մատների արանքով են նայում դասերին: Ավելորդ գումարներ ենք վատնում, գնում մեկ այլ տեղ պարապում ենք ընդունելության քննությունների համար, բայց դրա փոխարեն կարող ենք դպրոցում կենտրոնանալ այդ առարկաների վրա: Անգամ ուսուցիչները չեն ցանկանում մանրակրկիտ սովորեցնել: Չհաշված տղաների բանակ գնալը. որոշները դեռ դպրոցի քննություններից աչք չբացած՝ բանակ են գնում»:
Դպրոցական համակարգի հետ կապված, մեկ ուրիշն էլ ավելացրեց. «Իմ ասածը ավելի շատ ֆինանսավորման հետ կապ ունի։ Օրինակ, մարզային դպրոցներում ջեռուցման ապահովումը, լավ պայմանների ստեղծումը և այլն։ Ու դա էլ կապ ունի արտագաղթի հետ՝ ըստ իս: Օրինակ, մեր դպրոցում մենք ձմեռը չէինք կարողանում առանց բաճկոն միջանցքում ման գալ։ Ճիշտ է, հետո պատուհանների փոխելը օգնեց, մի քիչ դպրոցը տաքացավ, բայց դե մեկ է։ Ջեռուցում պիտի ապահովված լինի, որ վերջապես հիվանդությունների քանակն էլ նվազի: Հա ու չեմ կարող չանդրադառնալ կոռուպցիային: Էն, որ սկսել են վերջերս պայքարել կոռուպցիայի դեմ ու դրա համար արգելել են դրամահավաքները դպրոցներում (օրինակ, արգելել են դպրոցական համազգեստ կարել՝ վերջին զանգի համար, էքսկուրսիաների համար գումար հավաքել): Բայց ինչո՞ւ: Ոչ պետությունն է ֆինանսավորում, ոչ էլ հիմա թույլ են տալիս դրամահավաք անել։ Բա հետաքրքիր է, ժողովուրդը ինչպե՞ս պիտի ապահովի իրենց երեխաների կյանքը դպրոցներում: Չեմ ասում՝ ամեն ինչը վատ է: Մի կողմից՝ ես կողմ եմ էդ կանոններին ու օրենքներին, որովհետև եղել են դեպքեր, երբ օրինակ, փող է հավաքվել դասարանի համար, բայց չգիտես որտեղից, տնօրենի սեղանի վրա համակարգիչ է հայտնվել, էն էլ լավ մոդելի (էս ես ընդհանուր եմ ասում, կոնկրետ իմ դպրոցի մասին չէ)»:

Մեկ ուրիշն այսպիսի մտահոգություն ուներ. «Մարդկանց մեջ տարբերություն են դնում: Օրինակ, խմբերով են շփվում։ Մեկը մյուսին ակնարկում է, որ իբր իրենց խմբի նման չի ու չի կարող իրենց հետ շփվել»:

Հաջորդ մտահոգությունը կապված էր կարծիքի արտահայտման հետ: Երիտասարդներից մեկն ասաց. «Շատ ժամանակ մարդու կարծիքը հաշվի չեն առնում. թե՛ մեծ, թե՛ փոքր, թե՛ հարուստ, թե՛ աղքատ… Ամեն ոք իր կարծիքը պարտավոր է արտահայտել՝ առանց նայելու ուրիշի հարմարությանն ու ցանկությանը: Բայց մարդիկ իրենց կարծիքը չեն արտահայտում զուտ նրա համար, որ կարող է դիմացինի դուրը չգալ»:

Երիտասարդությանը հուզում է նաև առողջապահության հարցը: Նրանցից մեկն ասաց. «Առողջապահության մեջ լիքը խնդիր կա։ Ճիշտ է, ես այդ ոլորտի հետ ընդհանրապես կապ չունեմ, բայց ակնհայտ երևում է մի քանի հարց։ Ինչո՞ւ է հիվանդ մարդը գնում բժշկի, որից հետո էլ ավելի վատացած փնտրում ուրիշի։ Ինչո՞ւ են շատ բժիշկներ առաջին հերթին դրամը տեսնում, հետո նոր՝ հիվանդին: Չեմ ասում բոլորն այդպիսին են, բայց ավելի շատ է այդ վիճակը: Դրա համար շատերը չեն գնում բժշկի, միայն երբ դանակը ոսկորին է հասնում։ Իմ կարծիքով խնդիրը ոչ թե հայի մտածելակերպի մեջ է, այլ հայի առողջապահական ոլորտի…»:

Ճիշտ է, հարցեր միշտ կլինեն և երբեք չեն վերջանա, սակայն գոնե խնդիրներին լուծումներ են հարկավոր: Չնայած հուզող հարցերն էլ ի վերջո խնդիրների են վերածվում, ուստի պետք չէ աչքաթող անել ոչ մի հուզող հարց և խնդիր:

Սա Արարատյան դաշտի առավոտների հետ ոչ մի կապ չունի։ Սա սովորական առավոտ է ու բոլորովին էլ լուսապայծառ չէ։

Այստեղ ծաղիկներն արդեն այրվել են, բայց այս անգամ հաստատ լուսապայծառ արևից։

Այստեղ ջրի առատությունը  հակադարձ համեմատական է արևի ուժգնությանը, կամ, գուցե նոր սպասարկող ընկերության «բարեխիղճ» գործունեությանը։

Բայց այստեղ ամենակարևորը առավոտները չեն, ու ոչ էլ երեկոները։ Այստեղ օրերի հերթափոխն ընդհանրապես էական էլ չէ։

Այստեղ ավելի կարևոր է մեր` այդ ժամանակներից ու տարածությունից դուրս լինելը, կամ` դուրս մնալը։ Իսկ դա էլ` երբ քեզ համար ցանկացած ժամանակից ավելի անհրաժեշտ կամ գուցե ոչ  անհրաժեշտ, բայց կարևոր մի բան կա։ Հոգ չէ, թե մի օր hետ կնայես ու աշխարհում դրանից անկարևոր բան  եղած էլ չի լինի։

Հետո գալիս է դատարկությունը։ Ու դատարկությունը լցնել փորձում ես հնարավոր ամեն ինչով` գիրք, երգ, աշխատանք։ Միայն թե` ազատ ժամանակ չլինի։ Միայն թե` ազատ ժամանակներդ չծախես մարդկանց համար, ովքեր, հաստատ գիտես` ոչինչ չունեն քեզ համար, և դու էլ` նրանց։ Միայն թե` ժամանակդ չծախսես նրանց համար, ովքեր, իրականում ավելի կարևոր են, քան ցանկացած ժամանակ ու ցանկացած չափման միավոր, որ հաշվում է այդ ժամանակը։

Այստեղ` ժամանակներից ու տարածությունից դուրս մենք մտածելու ավելի շատ բաներ ունենք։

Բացում եմ աչքերս` ուղիղ մեկ ամիս ժամանակ ունեմ` վեր ամեն տեսակ ժամանակային կապանքներից։ Մեկ ամսում անգիր հիշում եմ միայն  տասը օրեր, իրենց հատուկ ժամերով։ Այդ մեկ ամսում հասցնում եմ լինել Երկրում, բայց դրանից դուրս։ Լինել աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձությունների կենտրոնում, բայց չհասկանալ` ինչ եղավ կամ ինչպես։ Ու ոչ էլ հետաքրքրվել` ինչու։ Զարմանալ կարելի է, չէ՞։ Բայց տարվա մեջ մի քանի անգամ թույլատրվում է, հատկապես, երբ ուսանող ես, հատկապես, երբ քեզ համար մեկ ամիս ժամանակ կա` աշխարհի կենտրոնում ու նրանից մի քանի լուսնային տարի հեռու լինելու համար։

Հետո սկսվում է ամառային զորակոչ կոչվածը։ Եվ դու հիշում ես, որ եթե մինչ այս այդ զորակոչը քեզ բաժանում էր քեզանից մի քանի տարի մեծ եղբայրներիցդ, հիմա ինքդ ես  զորակոչային տարիքում։ Ոչինչ, որ աղջիկ ես։ Ոչինչ։ Որովհետև հիմա բանակ գնում են քո տարիքի տղաները, ու հիմա զգացողություններդ լրիվ ուրիշ են։  Որովհետև դասընկերներիդ երևի առաջին անգամ  տեսնում ես արդեն կարճ, շատ կարճ մազերով, և  մինչ երկու տարվա ամրությամբ գրկելն ու հրաժեշտը՝ ամբողջ երկու րոպե  ունես` հասկանալու, որ մեծացել ես։  Որ քեզ հետ դասից փախչող, քեզ հետ տան ամենահամով պահածոները բերող ու «քեֆ անող» երեխեքը գնում են բանակ։ Ուրեմն` դու էլ ես մեծացել։ Կամ, գոնե ինչ-որ բան նույնը չի էլ։

Որ նույնը չի լինի։

Որ էդ պահին բանակի, զինվորի մասին հումորները նույնքան ծիծաղելի չեն, որ արդեն ամեն անգամ էդ բառի հետ իրենցից մեկի ձայնը դողում է, ու քոնն էլ։ Որ Նարեկն արդեն «Ես Եղնիկներ եմ գնալու»-ն նույն ձևով չի ասում, ու ընդհանրապես, շատ քիչ է ասում։

Ու, ընդհանրապես,  շատ քիչ ենք խոսում։

Վարդավառ, բանակի քեֆ, երգ, պար և ուրախություն: Պարում էի մորաքրոջս երեխաների հետ, ու մեկ էլ մայրս անհանգիստ ձայնով ինձ կանչեց և ասաց.

-Ան, քո դասարանի Արմինեի համարը տուր:
Անկեղծ, մտահոգվեցի ու մտածեցի, թե ինչո՞ւ է մայրս ուզում Արմինեի համարը: Պարզվեց, որ կորել էր քավորիս երկամյա տղան: Սկսեցի իրար խառնվել, արագ զանգեցի նրան, բայց ոչ մի նորություն չուներ: Զանգեցի այն ծանոթներիս, ովքեր ապրում էին նրանց հարևանությամբ, և ոչ ոք ոչ մի նորություն չուներ երեխայից, փոքրիկ Նվերիկը չկա ու չկա: Անհանգիստ սպասում էի մի նորության, սպասում էի, թե ով կզանգի ու մի լուր կհայտնի: Աղոթում էի, որ երեխային ինչ-որ տեղ քնած գտնեն, որ ոչ մի բան պատահած չլինի: Էլ աչքիս չէր երևում ոչ՛պարը, ոչ՛երգը, ոչ մեկ: Մեկ էլ մայրս եկավ ու ասաց, որ երեխային գտել են: Անկեղծ շատ ուրախացա, բայց երբ ասաց շարունակությունը, որ մահացած են գտել, մի պահ տեղումս սառեցի ու աչքերիցս արցունքներ հոսեցին:

Մայրս ասաց, որ երեխային գտել էին առվակի միջից: Ընկել է ջուրը խեղդվել ու հասել բաղնիքի դուռը: Չհավատացի: Ինչպե՞ս կարող է երկու տարեկան երեխան ընկնել առվի մեջ ու գյուղի սկզբից հասնել գյուղի վերջը:

Հաջորդ օրը մերոնք բարեկամներով գնացին քավորի տուն՝ ցավակցելու: Նրանց տնից վերադառնալուց հետո բոլորն սկսեցին պատմել, որ երեխային վրաերթի են ենթարկել, հետո դրել առվի մեջ և հեռացել:
Մեր գյուղը սարսափից սառել է: Ինչպե՞ս կարող էին… Խիղճ չե՞ն ունեցել: Գոնե առաջին օգնություն ցույց տային… Չգիտեմ՝ ինչպե՞ս կարող է մարդն այդքան դաժան լինել, ինչպե՞ս է հիմա գլուխը հանգիստ դնում բարձին, նա իր հանգիստը չի՞ կորցրել:

Գիտեք, մտածում եմ նաև, որ այդ մարդը կարող է նաև մեր գյուղից լինել…

Ամբողջ օրը տառապում եմ: Փոքրիկ Նվերիկ, դու մեզ նվեր էիր ուղարկված, բայց մենք արժանի չեղանք…

Ես արդեն հոգնել էի, բայց շարունակում էի վազել, քանի որ գիտեի, թե ինչ կլինի ինձ հետ, եթե կանգ առնեմ: Ուժերս ամբողջովին սպառվել էին, իսկ նրանք չէին հոգնում: Ոտքս սայթաքեց, ես ընկա և գիտակցությունս կորցրեցի:

Հեռախոսիս զանգը լսեցի.

-Ալո:

-Չե՞ս իջնում:

-Հա, Դավ ջան, նոր զարթնեցի: Մի տաս րոպեից դուրսն եմ:

Մահճակալս հավաքեցի, լվացվեցի, հագնվեցի, բրդուճ կերա և դուրս եկա:

-Ի՞նչ կա:

Պաչիկ, պաչիկ:

-Երրորդը ո՞ւր ա:

- Հասնում ա:

Բակում երեխաների ձայները գնալով շատանում էին, հետևաբար՝սկսվեց:

-Երեխեք, եկեք ներքևի բակ, ստեղի պուլպուլակի ջուրը կամաց ա:

-Չէ, էլի, երեխեք, մամաս չի թողնում մեր բակից դուրս գամ:

Ես լսում էի երեխաների խոսակցությունը, հիշելով իմ մանկությունը, մեկ էլ զգացի, որ կողքից սառը ջրով մի փոքրիկ աղջիկ ջրում է ինձ, իսկ նրա տատիկը նկարում է այդ ամենը իր «տելեվիզրի» չափ հեռախոսով: Եվ հենց այդ պահին հինգերորդ հարկից մի կին ջուր լցրեց մեր և երեխաների վրա:

-Է՞ս ով էր: Անշնորհքի մեկը, չես տեսնո՞ւմ հեռախոսը:

-Հա, լավ, հատուկ չարեց մարդը, մի վիրավորեք,- ասացի ես, փորձելով հանգստացնել այդ կնոջը:

-Արի, բալես, էսի զիբիլանոց ա, հայաթ չի:

Վերջապես եկավ մեր երրորդ ընկերը, ով արդեն որոշ չափով թրջված էր:

Այս անգամ մենք որոշել էինք առանց դույլերի, առանց ուրիշ ջրող միջոցների գնալ քաղաք:

Կարապի լճի ջուրը շատ կեղտոտ էր, որոշեցինք գնալ Հրապարակի շատրվաններ:

Համարյա հասել էինք տեղ, երբ ականատես եղանք հետևյալ տեսարանին:

Մի տղա, մոտավորապես իմ տարիքի, արագ հեծանիվ էր քշում, որպեսզի իրեն չջրեն, իսկ մյուս տղան կանգնել էր հեծանվորդի դիմաց, որպեսզի ջրեր նրան: Հեծանվորդը չէր հասցրել կանգնեցնել հեծանիվը, և հարվածի հետևանքով ջրողը դեմքն էր վնասել (բայց լուրջ բան չէր եղել), իսկ հեծանվորդը ընկել էր հեծանիվի հետ: Քառասունից հիսուն տարեկան մի տղամարդ, ով իմ կարծիքով, ջրող տղայի հայրն էր կամ ինչ որ ուրիշ բարեկամ, ապտակում է հեծանվորդին, և նույն տարիքի մի այլ տղամարդ նույնպես ապտակում է այդ տղային: Ապտակներից հետո սկսվեցին հայհոյանքները հեծանվորդի ուղղությամբ, իսկ հեծանվորդը լուռ բարձրացավ գետնից, նստեց իր հեծանիվն ու գնաց: Մենք չհասցրեցինք այդ ամենը կանխել, միայն հասցրեցինք ապտակողների վրա գոռգռալ, բայց դա հեծանվորդին արդեն չէր օգնի:

Զայրացած և ապշած մենք քայլեցինք դեպի շատրվանները և միանգամից տեսանք հետևյալը.

-Էտ ո՞նց ես ջրում ինձ, տեղը չե՞ս բերում ինձ:

Պարապած մարմնով մի տղա այս խոսքերն ասելով հրեց իրենից տարիքով փոքր տղայի, այնուհետև շպրտեց այդ տղայի դույլը և գնաց: Այս անգամ ես չցանկացա խառնվել: Չէ, ես չվախեցա այդ տղայի պարապած մարմնից, ուղղակի հասկացա, որ այսօր այսպիսի տեսարաններ շատ եմ տեսնելու, և ամեն մեկին խառնվելով, խնդիրների մեջ կգցեմ համ ինձ, համ ընկերներիս:

Համենայն դեպս մեր օրը լավ անցավ: Լավ ջրվեցինք, լավ ջրեցինք:

Տուն գալուց ես հիշեցի ուսուցիչներիցս մեկի խոսքերը, որոնք լսելուց հետո միշտ ասում էի, որ սխալվում է.

«Հեղափոխությունը փոխեց երկիրը, բայց մարդիկ մնացին նույնը»:

Լինում են, չէ՞, դեպքեր, երբ մի բան շատ ես ուզում, հետո գալիս է էն պահը, որ գրեթե ուզածդ լինելու է, ու դու էն կարգի չես ուրախանում, ոնց որ էն ժամանակ, երբ իրականանալուն շատ կար:

Մայրս, ում գրեթե երկու տարի չէի տեսել, մեկ էլ՝ հոպ, ասում է՝ գալիս եմ: Դա իմանալիս ուզում ես պարել, երգել, թռվռալ, ուզում ես՝ օրդ շուտ անցնի, որ գա էն օրը, երբ մամայիդ ես տեսնելու: Ու ամենավատն էն էր, որ մաման հունիսի 7-ին ասում է, որ 10-ին գալիս է: Դե արի ու 3 օր դիմացիր: Ամսի 8-ն ու 9-ը բավականին արագ անցնան, չնայած այն բանին, որ ամսի 9-ին ժամը 3-ին քնեցինք երեխաներով, որովհետև մտածում էինք, թե ինչ ենք անելու վաղը, չէ՞ որ մաման է գալիս: Ինչևէ: Ամսի 10-ին որոշեցի մամայի համար թխվածք պատրաստել: Ամբողջ օրը ինչ ասես չէինք անում, որ շուտ անցներ ժամանակը, բայց այն կարծես կանգնած լիներ: Կարճ կապեմ: Մաման եկավ մեր բարեկամներից մեկի հետ: Եղբայրս վազեց դեպի մեքենան, ու մեքենայում մի քանի րոպե գրկել էին իրար: Երբ դուրս եկան, հերթը հասավ ինձ, իսկ փոքր քույրս պարի էր գնացել: Մայրս անընդհատ ասում էր, որ բոյովացել ենք, չաղացել ենք:

Հաջորդը օրը գնացինք անձնագիր հանելու: Էն որ սկզբից ասում էի՝ է՜, այ հիմա բացատրեմ: Երբ հունվար ամիսն էր, արդեն որոշված էր, որ ամառը գնալու ենք պապայենց մոտ: Շատ էինք ուրախացել ու անհամբեր սպասում էինք ամառվան: Եկավ մաման, որ մեզ տանի: Չէի ուզում գնալ, բայց կարոտել էի պապային: Երկու տարին էդքան քիչ չի: Ու կամուկաց լինելով եկա: Էստեղ էդքան էլ հետաքրքիր չի, ու ես զարմանում եմ, թե ոնց են մարդիկ գալիս ու էստեղ մշտական բնակություն հաստատում: Լեզու չգիտեմ, իմ տարիքի պատանիներ չկան, տեսարժան վայրեր չկան, եթե կան էլ՝ շատ հեռու են, անտանելի շոգ է ու ձանձրալի: Այստեղ գրեթե չեն գործում օրենքներ: Բնակիչները հարգալից վերաբերմունք են ցուցաբերում բոլորի հանդեպ, հատկապես՝ հայերի: Բնությունն է հիանալի: Չկա այնպիսի տեղ, որը ծառերով շրջապատված չլինի: Այնուամենայնիվ, Հայաստանը մնում է աշխարհի ամենագեղեցիկ երկրներից մեկը:

Ի դեպ, իմ պատրաստած թխվածքի մասին մոռացել էինք: 5 օր հետո միայն որոշեցինք փորձել:

Հ. Գ․ Երկրի անունը նշել չեմ ուզում:

-Նայե՛ք, տղերք, էլի էն դոձիկն ա անցնում։

-Ի՜նքը, իրա ակնո՜ցը… Մոդայի վերջին ճիչն ա։

-«Ռոսիա» տոնավաճառի աշուն-ձմեռ նոր հավաքածուից ա վերցրել։

Չորս տարի առաջ էր, անցնում էի հարևան փողոցի բակային տաղավարներից մեկի կողքով, երբ լսեցի նստարանին կքանստած խմբված տղաների խոսակցությունը։ Ականջակալներով ու օպտիկական ակնոցով մի տղայի մասին էր, ով վերջերս էր տեղափոխվել մեր թաղամաս և հայտնի դարձել գերազանցիկ ու աշխատասեր տղայի «վատ» համբավով։ Արևադարձային փողոցի այդ տաղավարն ինձ համար խիստ ցամաքային գոտու էր նմանվել, ուր խաղաքարտերի ու զառի աշխատասիրությունից անգործության էին մատնվել ուղեղները, ցմահ արձակուրդ վերցրել մարդիկ, ու հիասթափությունից հրաժարվել էր փթթել տաղավարին կից միակ ծիրանենին։

-Որտե՞ղ ես այսպես լավ անգլերեն սովորել։

-Մեր գյուղում։ Դպրոցում ընտիր բացատրում էին քերականությունը, խոսակցականն էլ ինքս ինձնով եմ սովորել։

-Բա մաթե՞մ։

-Դպրոցիցս եմ շնորհակալ։

Ինձնից մեկ տարով փոքր էր Դավիթը, թեև գիտելիքները, թեմաներն ու զրույցները հասունությամբ ու հետաքրքրությամբ մեծ էին երկուսիցս էլ։ Մտքերով գյուղից թարմություն ու անկեղծություն էր բերել քաղաքի քաղքենի փողոցին, մեկ էլ թառի աշխույժ հնչյուններ՝ քնած ուղեղներն արթնացնելու։ Բողոքում էր, որ իր նոր աշխարհում ընկերներ չի կարողանում գտնել, ունեցած-չունեցածն իրենից մեկ տարով մեծ ոչ արյունակից քույրիկն է, որի հետ նույնիսկ բռնցքամարտել չի կարող։

-Վա՜յ, չէի պատկերացնում, որ սպորտ էլ ես սիրում։

-Ակնոցի՞ցս ենթադրեցիր։

-Դե…

Ամաչելով ասածիս անմտությունից՝ մի պահ ինձ տաղավարում զգացի, չորացած ծիրանենու կողքին։ Զգացի, որ Դավիթը ականջակալների պատնեշի արանքից հասցրել էր որսալ թղթախաղային բամբասանքներն ու իրեն վերագրված էժանագին պիտակավորումները։ Մի ակնթարթ ամաչելուց ու տխրելուց հետո Դավիթի թառի հնչյուններով մի թարմ ու արթնացնող միտք այցելեց ինձ. «Փաստորեն լսել է, գուցե մի քիչ սրտնեղել է, բայց չի կոտրվել»։

-Մի՜լ, իսկ դու հերոս ունե՞ս։

-Սիրելի գրքի՞։

-Չէ՜, իրական ոգեշնչման։

-Հըմ… Անկեղծ ասած՝ ոչ։ Դու ունե՞ս։

-Էմիկ Ավագյանը՝ հաշմանդամների սայլակի գյուտարարը։ Պապիկս միշտ ասում էր, որ ամեն մարդ պետք է իր հերոսն ունենա՝ հասկանալու համար՝ ում է ուզում նմանվել, ի՞նչ հիմնաքարով է ուզում կյանքը կառուցել։ Ես էլ հիմա լավ եմ սովորում, որ Էմիկ Ավագյանի պես պիտանի լինեմ մարդկանց, համ էլ՝ կյանքս իմաստավորեմ։

«Փաստորեն Լևոնենք հերոս չունեն»,- վազող տողի պես աչքիս առջևով անցան տաղավարը, զառերն ու ամեն օրը գլորել-տրորելով անցկացնող մարդիկ։ «Հիմնաքար չունեն, եղածը ամայի դաշտ է, ավազ ու հող, որ նվեր են ստացել ու չգիտեն՝ ինչպես օգտագործել»։

Հինգ օր առաջ կրկին անցա բակային տաղավարի կողքով, որտեղ արդեն խաղամոլներից շատերի երեխաները հայրերի կողքին նստած զառ էին գլորում ու նարդի խաղում՝ պատուհանից ընթրիքի կանչող երիտասարդ, բայց ընտանիքի «հացը» վաստակող, ապա հաց սարքող մայրերին արհամարհելով, նյարդերի տեղի տալուն պես էլ՝ մոր վրա բղավելով։ «Սխալ հերոսների են ընտրել»,- մտածեցի ու անցա՝ խղճալով կիսախարխուլ մնացած ու անհիմնաքար շինվածքներին։

«Թափանցելի» ականջակալներով ու ակնոցով տղան էլ, միջազգային մրցույթում ամիսներ առաջ հաղթելով, Ֆրանսիայում կրթվելու հնարավորություն էր ստացել ու մեկնել Դիժոն՝ կիրառական մաթեմատիկա առարկան խորությամբ ուսումնասիրելու՝ ապագայում մեծ մաթեմատիկոս, գիտնական ու պիտանի գյուտարար դառնալու անկոտրում հույսով ու ակնկալիքով։ Բակի տատիկներն էլ ասես գտել են իրենց հերոսին՝ սուրճի սեղանի շուրջ քննարկելու, հպարտանալու ու ծիրանենին մի օր կրկին ծաղկած տեսնելու խանդավառությամբ։

Հիմա գրեթե բոլորը խոսում են Ամուլսարի մասին, ու եթե դեռ երեկ, հասարակության մեծ մասին նույնիսկ չէր էլ հետաքրքրում այդ հարցը,ապա հիմա դա արդեն մտահոգում է բոլորին:

Այդ հարցը ի սկզբանե հետաքրքրել է ինձ ու իմ համաքաղաքացիներին, քանի որ մենք բնակվում ենք Ջերմուկում, իսկ ինչպես գիտենք, հենց առաջին վտանգը մեր քաղաքին ու մեզ է սպառնում:

Երբ դեռ նոր էին որոշում կայացրել հանքի բացման մասին, կային ակտիվիստներ, որոնք արդյունքի չհասան: Հետո Գնդեվազ գյուղի բնակիչները իրենց կամքով վաճառեցին իրենց հողատարածքները, ու ինչպես իմ ծանոթներն են ասում` Գնդեվազը դարձավ «Լաս Վեգաս» կամ «Լոս Անջելես»: Հողերը վաճառելու ու գյուղը բարենորոգելու ժամանակ ոչ մի գյուղացի ձայն չէր հանում, ոչ ոք չէր գնում ու բողոքում, ոչ ոք այդ ժամանակ «չէր հասկանում», որ հողերը վաճառելով օգնում է հանքի բացման գործընթացին:Կային մարդիկ, ովքեր գիտեին, զգում էին ու արտահայտում էին իրենց մտքերը հանքի մասին իրենց ընկերական շրջապատում: Դե այն ժամանակ հեղափոխությունը դեռ չէր եղել, ու մարդիկ վախեցած էին, կամ էլ մտածում էին ոչինչ չի ստացվի: Իսկ հիմա~… Հիմա ամեն ինչ փոխվել է, հիմա անհնարինը դառնում է հնարավոր, ու հիմա գյուղացիները, ու ոչ միայն գյուղացիները, ոտքի են կանգնել:

Ասում են, որ հանքի աշխատանքների կատարման ընթացքում երեք անգամ վնասվել են խմելու ջրի խողովակները: Լավ, մեկ անգամ, երկու, բայց երե՞ք: Ես անորոշության մեջ եմ, մի՞թե հանքում աշխատողները նույնիսկ երկրորդ անգամ խողովակը վնասելուց հետո չհասկացան, որ այդ հատվածում աշխատանքները վնաս են պատճառում ու ավելորդ ծախսեր առաջացնում կազմակերպության համար: Բնակիչները պատմում են, որ հանքում աշխատող մեքենաները ամբողջովին փոշով ծածկված գալիս են քաղաք, (այս տեղեկությունը միայն բնակիչներն են ասում, իսկ ես անձամբ չեմ նկատել) չնայած նրան, որ հանքում ավտոլվացման տեղ կա: Եթե այդպիսի բան կա, ապա դա իհարկե ճիշտ չէ, բայց արդյո՞ք ճիշտ է, որ այն գյուղացիները, ովքեր ոչ մի անգամ նույնիսկ չեն էլ մտածել հանքի ու գյուղի մասին, հիմա են հիշել ամեն ինչի մասին: Արդյո՞ք ճիշտ է, երբ մարդիկ գալիս և մասնակցում են ցույցերին միայն փիարի համար: Արդյո՞ք ճիշտ է, երբ կառավարությունը`ժողովրդավար վարչապետի գլխավորությամբ, մարդկանց հորդորում է բացել ճանապարհը դեպի հանք, և թույլ տալ հանքը հետազոտել, իսկ մարդիկ նորից իրենցն են շարունակում: Բոլորս էլ մտահոգված ենք մեր ապագայի համար, բայց չէ՞ որ այնպիսի հարցերը, որոնցում ոչ միայն Հայաստանն իր գործոնն ունի, պետք է լուծվեն այլ ճանապարհով:

Շատերը կան, որ հեղափոխության ընթացքում, և նույնիսկ վերջնամասում, այդպես էլ չէին միանում շարժմանը, իսկ հիմա հենց նրանք են առաջինը ոտքի կանգնել: Իսկ դա ինչի՞ց է:

Բոլորը մտածում են միայն հանքը փակելու մասին, սակայն ոչ ոք չի մտածում, որ նաև պետք է վստահի իր ընտրած վարչապետին: Ոչ ոք չի մտածում, որ եթե հանքը փակվի առանց հետազոտություններ կատարելու, կստացվի, որ մեր հանրապետության նոր կառավարությանը չի կարելի վստահել, իսկ այդ դեպքում նաև ներդրումներ չեն լինի: Ինչ-որ բան փոխելուց առաջ, և ընդհանրապես, որևէ քայլ անելուց առաջ պետք է մտածել բոլոր հնարավոր հետևանքների մասին, ինչպես շախմատում, իսկ եթե լավ շախմատ չգիտես, ուրեմն մի փորձիր քո գաղափարը պնդել ուրիշներին, և ասել, որ հետևանքները միայն լավն են լինելու: Եթե չես տեսնում ամբողջական պատկերը, ապա պետք է հնարավորություն տաս նրան, ով դա տեսնում է, և դու ինքդ էլ պետք է սովորես հեռուն տեսնել:

Ես գիտեմ, որ սա գրելուց հետո, որոշ մարդիկ կփորձեն ինձ փնովել, սակայն ես միևնույն է, կգրեմ: Ես դեմ եմ հանքի ցույցերին և վստահում եմ իմ վարչապետին: Ես համոզված եմ, որ չաշխատող հանքում ուսումնասիրությունները իրենց ամբողջական արդյունքը ցույց չեն տա: Պետք է շանս տալ նաև կառավարությանը:

Ի սկզբանե որոշել էի այլ բան գրել, բայց դեպքերն ու դեմքերը ինձ բոլորովին այլ բան հուշեցին: Պիտի ձեզ մտովի տեղափոխեմ 2008 թվականի մարտի 1-ի օրը: Տասը տարի առաջ ես 12 տարեկան էի: Այդքան էլ փոքր տարիք չէ հասկանալու համար, թե շուրջդ ինչ է կատարվում, բայց և մեծ էլ չէ, հասկանալու համար՝ ինչու: Մարտի 1-ին նախորդող գիշերը երբեք չեմ մոռանա: Տանը նստած էինք, երբ աղմուկ լսվեց, ու երբ մոտեցանք պատուհանին, տեսանք բավականին մեծ քանակությամբ տանկեր, զինվորական մեքենաներ: Թե ուր էին գնում՝ պարզ է: Առավոտյան արթնանալուն պես լուրերով հայտնեցին տասը զոհի, հարյուրավոր վիրավորների ու ձերբակալվածների մասին, որոնց մեջ կային նաև հարազատ մարդիկ: Երկար ժամանակ աչքիս առաջից չէին հեռանում այդ պատկերները: Ինձ մի հարց էր տանջում՝ ինչու: Ինչո՞ւ երկրի ղեկավարները չեն սիրում մեր հայրենիքն ու հայրենակիցներին: Ինչո՞ւ են հեռուստացույցով լուրերը հայտնելիս ստում: Ինչո՞ւ են դատապարտում մարդկանց, ովքեր ընդամենը պայքարում էին իրենց իրավունքների համար: Ե՞րբ է վերականգնվելու արդարությունը:

Եվ դրան հաջորդեց, երևի թե, երրորդ հանրապետության ամենադժվար ժամանակահատվածը: Երկիր, որտեղ կան բազմաթիվ քաղբանտարկյալներ, անմեղ դատապարտվածներ, որտեղ չկա ազատ, անկախ լրատվություն, ազատ խոսք, բայց կա համատարած վախի մթնոլորտ: Չկա ոչ մի հույս ապագայի հանդեպ: Բայց վերջինը կարճ տևեց: Պայքարը անցավ մի նոր փուլ, որին հաջորդեցին դատեր, քաղաքական զբոսանքներ, խաղաղ երթեր, հանրահավաքներ, որոնց ես մասնակից եմ եղել 12 տարեկանից: Ես մեծերի հետ հավասար մասնակցում էի այդ ամենին: Պայքարի գաղափարը արմատավորվեց հենց այդ ժամանակահատվածում: Իսկ արդեն տարիներ անց, երբ տեղի ունեցավ երկար սպասված համաներումը, հենց այն նույն պատուհանից, որտեղով անցել եին տանկերը, տեսա Նիկոլ Փաշինյանի ավտոշարասյունը՝ զարդարված եռագույնով, որ ուղեկցում էր իրեն բանտից դեպի տուն և ազդարարում պայքարի հաջորդ փուլը:

Երանի ոչ մի երեխա այդպիսի չափաբաժնով չբախվի անարդարությանը, քանի որ դրանից առհասարակ խուսափելը կյանքում անհնարին է: Երանելի է այս սերունդը, որ տեսնում է այնպիսի երկրի ղեկավարներ, ում համար քաղաքացու կյանքը, զինվորի մեկ կաթիլ թափած արյունը ավելի թանկ է, քան իր գրպանի պարունակությունը: Երկիր, որտեղ կա ազատ լրատվութուն ու ազատ խոսք: Տարիների դադարից հետո հիմա կարող եմ հեռուստացույց նայել: Որտեղ դասից չես ուշանա այն պատճառով, որ խցանման մեջ էիր, որովհետև երկրի նախագահը կամ երկրի ղեկին կանգնածներից ինչ-որ մեկը ինչ-որ տեղ է շտապում, և դրա համար բոլոր ճանապարհները պիտի փակվեն, մինչև նա կանցնի այդտեղով: Որտեղ բոլորը հավասար են օրենքի առաջ: Երբ չես մտածում երկիրը լքելիս ո՞ր երկրում արժե կյանքդ շարունակել: Որ կրթությունդ և գիտելքիներդ պետք կգան, նոր երկրի կառուցման գործում քո ներդրումը կունենաս: Մենք արդեն իսկ ապրում ենք այնպիսի երկրում, որտեղ ուժային կառույցները՝ Ոստիկանությունն ու ԱԱԾ-ն, զբաղվում են ոչ թե հանրահավաքներին մասնակցող մարդկանց ինքնությունը պարզելով և սպառնալով, այլ իրենց իրական գործառույթներով: Երկիր, որտեղ մեր իրավունքները պաշտպանված են:

Եվ սա այնքան էլ թավշյա հեղափոխություն չէր: Մենք շատ թանկ ենք վճարել այն թավշյա կոչելու համար: Տարիներ էին պետք թավշյա հեղափոխության գիտակցմանը գալու համար: Շատ ու շատ դեպքեր մեզ ստիպեցին հասկանալ ու տվեցին իմաստություն պայքարի այս ձևը ընտրելու համար:

Եվ ուրեմն, կեցցե՜ սիրո և համերաշխության հեղափոխությունը:

Կեցցե՜նք մենք, որ արդեն իսկ ապրում ենք ազատ, անկախ և արդար Հայաստանում: