-Ապեր, ինձ կթողնե՞ս Թումո գնամ:

-Գնաս՝ ի՞նչ անես, քույրիկս:

-Ախ, դե էնտեղ տարբեր բաներ են սովորեցնում: Դե, օրինակ՝ մուլտերի ստեղծում, անիմացիա, դե, մի խոսքով տենց բաներ: Ապեր, անվճար ա, ինձ ընդամենը ճանապարհածախս եք տալու ու վերջ:

-Քույրիկս, դու հլը պուճուր ես, գիտես լա՞վ ա հիմիկվանից քաղաք ընկնելը: Մենք էլ հեռու՝ միշտ մտածելու ենք՝ ոնց հասար, ոնց հետ եկար: Դպրոցդ կավարտես՝ որտեղ կուզես, էնտեղ էլ կսովորես: Դասերիդ մասին մտածի, խելոք գնա դպրոց, արի տուն:

-Թին, կուզե՞ս նկարչական գնաս: Ափսոս ա տաղանդդ կորի,-հարցնում է մայրս:

-Հա, մամ, ո՞նց չեմ ուզում:

-Դե էն ծանոթդ որտե՞ղ ա սովորում: Իմացի՝ դու էլ կգնաս:

-Մամ, Դավթաշենում ա:

-Դե Հայաստան հենց գանք՝ կտանեմ էդ դպրոց:

-Ապրես, մամ ջան:

Երկու ամիս հետո.

-Մամ, բա չե՞մ գնալու նկարչական:

-Աղջիկ ջան, ամբողջ օրը էդ հիմարություններն ես նկարում: Քեզ ո՞վ կընդունի էդ դպրոց: Ավելի լավ ա խոսամ՝ ջութակի գնա:

-Ես ոչ մի ջութակ էլ չեմ ուզում՝ նկարչական եմ ուզում:

-Դե չես ուզում՝ նստի տանը: Գումար չկա: Բացի վարձից հազար ու մի ծախս կա: Նկարչական նյութեր ա, ճանապարհածախս ա:

-Միշտ ամեն ինչ սենց եք անում:

-Ձենդ չբարձրացնես, դու ես իմ էրեխեն, ոչ թե՝ հակառակը:

-Մամ, էսօր կարա՞մ «Մանանա» գնամ:

-Չէ, աղջիկ ջան:

-Մամ, լավ էլի, թող գնամ: Տեղից էլ ոչ մի տեղ չեք թողնում:

-Դե եթե դա ավելի կարևոր ա, քան ես՝ գնա:

-Մամ, նկարչական չտարար, գոնե Թումո գնանք էլի, խնդրում եմ:

-Թումո գնաս՝ ի՞նչ անես, աղջիկ ջան:

-Էն, ինչ մնացածը՝ սովորեմ:

-Լավ, վաղը կգնանք:

-Մխիթարը կարո՞ղ ա ջղայնանա:

-Ես կխոսեմ ապերի հետ:

-Ապրես, մամ:

-Քուրիկս, բարև, ո՞նց ես: Էդ ի՞նչ Թումո ես ուզում գնաս:

-Բարև, Արթ: Դե, Թումո, էլի: Չգիտե՞ս էդ ինչ ա:

-Քուրիկս, էդ անկապ տեղ ա: Ով ասես՝ գնում ա:

-Անկապ տեղ չի: Ես էդ «ով ասես»-ի համար չեմ գնում: Գնում եմ՝ սովորեմ:

-Թին ջան, ապերները ասում են՝ պետք չի Թումոն: Թող դասերով զբաղվի:

-Կլինի՞ մի անգամ ես որոշեմ ինձ ինչ ա պետք, ինչ՝ չէ: Մի անգամ մի բան թող իմ ուզածով լիներ: Միշտ ձեր ասածով պիտի լինի՝ անկախ նրանից՝ ճիշտ եք, թե չէ: Ինձ համար ոչ մի բան չեք ուզում անել: Մամա, հետո չասեք, թե ինչի մարդկանց հետ չեմ շփվում, սենյակիցս դուրս չեմ գալիս: Դու եք ինձ փակում՝ թույլ չեք տալիս դուրս գալ, մարդկանց հետ շփվել, զարգանալ: Մենակ դպրոցի տվածը ինձ հերիք չի:

 

Գիտեմ, մամ, չեք կարդալու սա, ոնց մնացած նյութերս: Հենց էնպես, ոնց չեք լսում, էդպես էլ չեք կարդալու: Բայց ես կասեմ՝ շնորհակալ եմ, որ թույլ եք տալիս զարգանալ: Իմ սենյակում: Առանց ընկերներ: Առանց ընտանիքի անդամների: 

Ես չունեմ ոչ մի բանի իրավունք՝ հա դե ես աղջիկ եմ, չէ՞: Էդպես ո՞նց կլինի. ես 17 տարեկանից մենակ Երևան գնամ: Փոքր եմ, ախր: 

Իմ արտահայտվելու միակ միջոցը գրելն է: Հա դե, շատ-շատ փոքր տարիքից ինձ բարդույթներով են մեծացրել: Ներսս մտել է, որ իմ կարծիքը միշտ սխալ է՝ ես երեխա եմ ու չեմ հասկանում: Ինձ միշտ ասել են՝ երբ մեծերը խոսում են, դու սուս մնա: Ու ես սուս եմ մնացել: Մինչև օրս: Ու էդ բարդույթով ապրել եմ համարյա 17 տարի: 

Ոչ ոքի հուզելու մտադրություն չունեմ, ոչ էլ ուզում եմ խղճահարություն առաջացնել: Բարձրաձայնեցի, որովհետև կողքիս նման օրինակներ շատ ունեմ: Գիտեմ, որ ընտանիքս սա չի կարդալու, բայց գրում եմ, որ գոնե ինձ նման մի քանիսի ծնողները կարդան ու գիտակցեն, թե ինչպես են վարվում իրենց երեխայի ապագայի, ինչու չէ նաև հոգեբանության հետ: 

Եկավ առաջին ձյունը: Եթե կատակով, ապա դեռ ձյունը չեկած, մարդիկ արդեն սահնակ էին քշում: Տեսնում էին մի քանի փաթիլ ու ասում՝ վերջ, ձմեռ է, բայց կես ժամ տևած ձյունը արեգակը երկու րոպեում հալեցնում էր՝ դեռ ձմեռ չէ:

Օրը չորեքշաբթի էր, և մեծ մասը սպասողական վիճակում էր: Չէ որ Գագիկ Սուրենյանը ասել էր՝ ձյուն է գալու, և երիտասարդության մեծ մասը իրենց հեռախոսների մարտկոցները լիցքավորել էին և սպասում էին ձյան գալուն, որպեսզի ուղիղ եթեր մտնեն և կիսեն բնության երևույթի ուրախությունը ընկերների, բարեկամների, երկրորդ կեսի, կուրսեցիների և շատ մարդկանց հետ: Դրանից հետո կանեին ֆոտոներ և կտեղադրեին կայքերում:

Անկեղծ ասած, անգամ չեմ մոտեցել լուսամուտին, տեսնեմ՝ ինչքան է եկել կամ չի եկել: Եթե ինստագրամյան իմ էջում չմտնեի ընկերներիցս մեկի ուղիղ եթեր և չտեսնեի ձյան հաստությունը, այդպես էլ այնտեղյակ կքնեի՝ չիմանալով ճերմակ չորեքշաբթիի մասին: Առավոտյան տանից դուրս գալուն պես աչքերս մի պահ ճերմակությունից փակվեցին, հետո բացվեցին: Հանեցի հեռախոսս և միլիվայրկյաններ անց մի մեծ կաթիլ՝ ճլըպ, էկրանին: Արագ-արագ մաքրեցի և սկսեցի ֆոտո անել: Սկսեցի մեր շենքի խաղահրապարակի կարուսելից մինչև համալսարանի կտուրը, մետրոյի միջից՝ գնալու ժամանակ, այգիների մանր-մունր սառած գեղեցկությունը, հին մեքենաների գեղեցիկ սառած կադրերը և այլն:

Մարդիկ կան, չէ՞, որոնց թվում է, թե հենց ձյուն գա, ամեն ինչ կփոխվի: Ես էդպես չեմ մտածում: Եթե կար կասկած, դա էլ հիմա չկա, այսօր համոզվեցի: Հիմա կպատմեմ ամեն ինչ:

Այսօր քայլում էի Հյուսիսային պողոտայով: Արդեն սկսել են զարդարելը և շուտով կավարտեն: Բայց ո՞նց են սկսել: Ասե՞մ:

-Արա, խի՞ խճճեցիր լույսը…

-Արա Գագո, մարդ չդառար, էլի:

-Ապեր, հել, հա, պետք չի քո օգնելը…

Ափսոս, չեմ կարող նաև դեմքի էմոցիաները ցույց տալ, բայց արդեն երևի պարզ է: Նույնը Հանրապետության հրապարակում՝ տոնածառը զարդարելուց:

-Քեզ չասացի՞՝ էդ ճյուղը չբերես: Չես լսում, էլի, հո զոռով չի:

Ահա և մեր գեղեցիկ Երևանը: Շատ բան չի փոխվել, անգամ սուպերմարկետի մոտ կանգնող երիտասարդն է տեղում, ով ամեն առավոտ դասի գնալիս կանչում է.  «Թարմը սիգա~», կարծես հավատում է, որ պիտի մոտենամ, մի երկուսն առնեմ ու հետս համալսարան տանեմ: Ինքը նույնպես չի փոխվել՝ միայն գլխարկ էր դրել, բայց մեքենան նույնն էր, իսկ ձուկը էլի նույն սիգան: Հա, ձայնը նույնպես:

Երևի ձյունը մեկ ուրիշ կերպ է անդրադառնում սիրահարների վրա, որոնց համար կապ չունի՝ ցուրտ է թե տաք, սիրելիի հետ նստած են նստարանին և գնալու մտադրություն չունեն: Մեկ է՝ միասին ջերմ է:

Իսկ աղքատնե՞րը՝ աղքատները ի՞նչ անեն, որ ձյուն է գալիս: Ի՞նչ անեն, եթե չունեն անգամ տաք հագուստ: Ժպտա՞ն, որպեսզի չտարբերվեն և ցույց տան, թե ամեն ինչ նորմա՞լ է, ասեն. «Վայ~, ձյուն է, ինչ լավ է, վերջապես»… Ցրտին ժպտա՞ն, թե՞ սառած դեմքով մտածեն, թե ինչով և ինչպես են տունը տաքացնելու…

Բա, բա որ ասում եմ՝ ամեն ինչ նույնն է, ինչ անենք, որ սպիտակ է ամեն ինչ և գեղեցիկ: Շուտով սպիտակը կհալվի և կբացվի այն ամենը, ինչ եղել է միշտ:

Ու այդպես էլ եղավ՝ համեմատեցի սրճարանի ցանկապատը գալուց և գնալուց ու տեսա, որ սպիտակ ցանկապատը դարձել էր դարչնագույն: Այս ամենից ամենաանկեղծ ուրախացողները երեխաներն են, հա, անկեղծ: Դասի էի գնում և բնականաբար մենակ ես չեմ քաղաքում: Հետևիցս գալիս են մայր ու տղա: Տղան կլինի երևի վեց տարեկան: Անցանք մոտ հիսուն մետր, բայց երեխան խոսում էր դեռ ձյան մասին: Չկարողացա ծիծաղս զսպել, երբ ասաց.

-Մամ, մամ, նայիր, մեքենայի վրա էլ ձյուն կա:

Մի քանի օր առաջ տեղեկացրեցին, որ համալսարանական քննություններից հետո ներկայանամ զինկոմինսարիատ և ճշտեմ բանակ գնալուս օրը: Հետո սկսեցի հասկանալ, որ երկու ձմեռ էսպես ֆոտո չեմ անի և չեմ քայլի այս հատվածով: Ու այս տարբերվող ձմռան մասին գրելուց հետո, եթե ստացվի, կգրեմ նաև այն մյուս տարբերվող ձմռան մասին, որտեղ ձմեռը դիմավորում են զենքով, հայրենիքը պահելու պատվով և ինչու չէ, նաև հայ սահմանապահ զինվորի հպարտ հայացքով:

-Անցի՛ր, աղջիկ ջան, նրանք միայն ուզում են քեզ հետ խաղալ:

-Վա՜յ, ինչ խաղալ: Մի հատ բռնեք, ես անցնեմ, էլի:

-Բռնել եմ, անցի:

Գրողը տանի, երբ ամեն առավոտ պիտի գնամ դասի, անպայման փողոցի թափառական շները պատրաստ ինձ են սպասում: Եթե հիմա փորձեմ սուբյեկտիվորեն առաջ քաշել այն վարկածը, որ բոլոր շները պետք է այրվեն դժոխքի կրակներում, ապա շան հավատարիմ պաշտպանները կսկսեն ինձ համոզել, թե շունը մարդու բարեկամն է կամ շները երբեք չեն վնասում մարդկանց: Բան չունեմ ասելու, թող ես թվամ շատ չար մարդ, բայց, գրողը տանի, գոնե չնչին բան հարկավոր է ձեռնարկել դրանց դեմ:

Հենց հատեցի խաչմերուկը, հեռվում նկատեցի իմ կողմ սլացող մի ահռելի գազանի, մի հսկա չափերով հրեշի, մի շան, որը երախը բաց վազում էր իմ կողմ: Շտապեցի դեպի հարևան ամենամոտ տունը, սկսեցի ուժեղ թակել դարպասն ու խնդրել ներս թողնել ինձ: Ներսից մի փոքրիկ երեխա արձագանքեց.

-Ի՞նչ ես ուզում:

-Դուռը շուտ բացի, երկու րոպե ներս գամ ու կգնամ: Ուղղակի շնից եմ վախենում:

-Չեմ բացելու:

-Հո դու… Ը՜, դուռը բա՛ց:

-Մամաս ասել ա, որ անծանոթ մարդկանց առաջ դուռ չբացեմ, կարող է գող լինես:

-Հա, բայց ես գող չեմ: Ես ձեր հարևանն եմ, դուռը բա՛ց:

-Ես քեզ չեմ տեսել էսքան ժամանակ:

-Որովհետև ես առավոտյան դուրս եմ գալիս այն ժամանակ, երբ դու դեռ քնած ես, և վերադառնում եմ, երբ արդեն քնել ես:

-Ճիշտ գողերի պես:

-Չես բացո՞ւմ:

-Չէ:

Բանակցություններս ապարդյուն ավարտվեցին, փոքրիկը դուռ չբացեց իմ առջև, բայց հսկա գազանը թեքվեց դեպի կենտրոնական փողոց: Հա, երևի հասկացաք, որ տառապում եմ կինոֆոբիայով: Բայց, ինչպես հասարակ մահկանացու, ինձ հույս եմ տալիս, որ դա ոչինչ է: Չէ՞ որ Սերգեյ Եսենինը ուներ սիֆիլոֆոբիա (վախ ոստիկանությունից) կամ կոմպոզիտոր Ջակոմո Մեյերբերը, ռուս գրող Նիկոլայ Գոգոլը, Ամերիկայի առաջին նախագահ Ջորջ Վաշինգտոնը ունեին տաֆեֆոբիա (վախ կենդանի թաղվելուց): Թրիլլերի հանճար Ալֆրեդ Հիչկոկը տառապում էր օվոֆոբիայով՝ օվալ առարկաներից վախով, Իոսիֆ Ստալինը՝ տոկսիկոֆոբիայով (վախ թունավորումից), Պոլ Սեզանը՝ հապտոֆոբիայով (վախ դիպչելուց), իսկ Զիգմունդ Ֆրեյդը՝ ձարխոտերից:

Դե, հա էլի, վախն էլ չի խանգարել այս մեծություններին ապրել, բայց ավելի լավ է՝ հեռվից չգամ ու ասեմ, որ եթե ոչ մեկը քայլեր չի ձեռնարկելու թափառող շների դեմ, գոնե կարելի է ամեն 200 սմ-ը մեկ էդ մարդկանցից կանգնեցնել, որ ամեն անգամ պահեն այդ գազաններին՝ անպաշտպան մարդիկ անցնեն: Հա, չեմ ասում տանեն շներին այրեն դժոխքի կրակներում, այլ առաջարկում եմ գոյատևման համար տարածք հատկացնել, խնամակալության տակ առնել:

Իմ կյանքի ամենավատ դրվագները կապված են շների հետ: Երբեմն էլ փողոցում կարելի է հանդիպել գյուղացիների շներին, որոնք ազատ թափառում են: Թե ասա՝ շուն ունեք, ձեր տանը պահեք, էլի: Որ չեն թիթիզանո՜ւմ:

Պիտի ընդունենք, որ հոգեբանական վախերն ավելի ծանր են, քան ֆիզիկականները, սակայն դրանք ունեն մի ընդհանրություն: Բոլոր տեսակի վախերն էլ ստեղծում ենք մենք: Առաջ էլ է, չէ՞, այդպես եղել: Հեթանոսական ժամանակաշրջանում մարդիկ վախեցել են ամպրոպից, ստեղծել են ամպրոպի աստված: Ուղղակի չեմ հասկանում՝ ինչն է անհասկանալի շան մեջ, որ վախենում ենք: Ախր, բոլոր շներն էլ ունեն հասկանալի ատամներ, հասկանալի քամու արագություն և հասկանալի երախ:

Ոչինչ անհասկանալի չէ:

Վերջերս մասնակցեցի ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբի խորհրդի նախագահ Լևոն Բարսեղյանի տեղական ինքնակառավարման մասին դասընթացին և,  մտովի դասակարգելով ստացած գիտելիքներս, սկսեցի անհատական հետևություններ անել։ Զարմանում եմ, թե ինչքան  բան չգիտեի մինչ այդ, իսկ այժմ հարցնում եմ ձեզ՝
Իսկ դուք գիտեի՞ք, որ.

1. Հայաստանի 914 համայնքներում քաղաքացիները մեծամասնական ընտրակարգով ընտրում են ինքնակառավարման երկու մարմին՝ Ավագանի և համայնքապետ, բացառությամբ Երևանի, Գյումրու և Վանաձորի։ Այստեղ ընտրություններն անցկացվում են համամասնական ընտրակարգով, և ընտրվում է միայն Ավագանին, որն իր կազմից համայնքապետ է ընտրում։
Թյուրըմբռնում կա, որ մարզպետը, վարչապետը կամ պետական իշխանությունները համարվում են տեղական իշխանությունների վերադասը։ Ուշադրությու՛ն։ Համայնքապետը և Ավագանին չունեն վերադաս։

2. Հայաստանի բոլոր համայնքների բյուջեի հանրագումարը երկրի համախառն բյուջեում 2017թ.-ի դրությամբ եկամտային մասով կազմում է 10, 71%, որից 6,71%-ը բաժին է ընկնում Երևանին, իսկ 3,94%-ը բախշվում է մնացած համայնքներին։
Որպես մարզաբնակ քաղաքացի, ես կարծում եմ, որ չնայած այս դրույթն օրինական է, այնուամենայնիվ, թերություններ և վերանայման կարիք ունի, քանի որ իրենից ներկայացնում է խտրականություն մարզերի և մայրաքաղաքի միջև։ Այդ է պատճառը, որ մարզերում դիտվում են մի շարք համայնքային խնդիրներ, որոնք, սակայն, չեն հարթվում համայնքի բյուջեի սակավության պատճառով (ճանապարհների անմխիթար վիճակ, քաղաքի լուսավորության, աղբահանության խնդիրներ…):

3. Ի տարբերություն մյուս համայնքների, Երևանի, Գյումրու և Վանաձորի քաղաքապետները նաև ավագանու անդամ են, ինչը նշանակում է, որ նիստերի ժամանակ (նիստերն անցկացվում են բաց և միայն ներկաների 2\3-ի որոշումով է այն փակ գումարվում) որոշում ընդունելիս վերջիններիս քվեները հաշվի են առնվում։ Կայացրած որոշումները պարտադիր հրապարակվում են։

4. Ավագանու հերթական նիստերից առաջ՝  7 օր շարունակ, համայնքի ղեկավարությունը պարտավոր է իրազեկել հանրությանը համացանցում համայնքի պաշտոնական էջում հայտարարության, ցուցանակների, ավագանու նստավայրում փակցված ծանուցման միջոցով։

5. Ավագանու լիազորությունների մեջ մտնում է հանրային մասնակցության կարգեր հաստատելը, այսինքն՝ համայնքապետին կից խորհրդակցական մարմնի ստեղծում, հանրային լսումների անցկացման կարգի հաստատում և քաղաքացիների ստորագրությամբ ավագանու որոշումների նախագծերի ներմուծում՝ ավագանու օրակարգ (մինչև 1000 բնակչություն ունեցող համայնքներում բնակչության 4%-ի, 1001-10000 բնակչությամբ համայնքներում 2%-ի, իսկ 10001-ից ավելի բնակչությամբ համայնքներում բնակչության 1%-ի ստորագրություններով)։
Սա հնարավորություն է տալիս քաղաքացիներին անմիջական մասնակցություն ունենալ տեղական ինքնակառավարմանը՝ չմոռանալով, որ իշխանությունը Հայաստանում պատկանում է ժողովրդին։

Այժմ տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության մասին նոր տեղեկությունների ստացումով՝ կարող ենք և պետք է վերահսկենք նրանց աշխատանքը, մասնակցություն ունենանք տեղական ինքնակառավարմանը և պահանջատեր լինենք՝ մտապահելով այս եզրույթը. «Իշխանությունը սեփական միջոցներ չունի, իշխանությունը միշտ օգտագործում է մեր միջոցները»։

-29 տարի առաջ ուղիղ էս ժամին կողքի սենյակը փուլ եկավ…

Նայեց ժամին ու ասաց մայրս: Ժամը 11:41 է: Մայրս երկրաշարժի տարիներին սովորում էր Գյումրիում ու երկրաշարժի ժամանակ 4-րդ հարկում է եղել: Եվ 29-րդ տարում առաջին անգամ լացելով պատմեց կատարվածը: Ես չգիտեմ՝ իրենք ինչպես են դիմացել էսքան տարիներ նման հիշողություններով:

-Մինչև դուրս եկա, էլ աստիճանները չկային, ու ամեն ինչ փուլ էր եկել: Աստիճանների երկաթները կային, բռնվելով իջել եմ: Իջա, ընկերուհուս վրա պատ էր ընկած, բայց ուրիշ անցնելու հնար չկար… Հետո մեզ տարան Հոկտեմբերյան, իսկ մերոնք ընկած ինձ էին ման գալիս: Բոլորն ինձ էին սպասում: Ընկերուհուս 5-րդ օրը գտան, արդեն մահացած էր: Գնացի թաղմանը, մայրը ինձ գրկեց ու մեղադրեց. «Ինչի՞ թողեցիր, որ աղջիկս մեռնի»:

Մեր ընտանիքը մինչև հիմա կապ ունի մայրիկիս ընկերուհիների հետ, որովհետև նրանք միասին են անցել ամեն ինչի միջով: Եթե դժբախտությունը ավելի է ամրապնդում մարդկանց կապը, ուրեմն թող դա չլինի:

Էն, ինչը ես սարսափում եմ անգամ գրել, ծնողներս տեսել են: Ու ես էլի զարմանում եմ. ինչպես կարելի է 29 տարի ապրել նման հիշողություններով:

Մոտ 7 տարի ապրել ցրտի մեջ, դաստիարակել փոքր երեխաների առանց հացի, դաս սովորել մոմի լույսի տակ, ջուր կրել տանից շատ հեռու աղբյուրից…  Վանաձորցիները դեռ հիշում են այդ օրերը:

-Դպրոցում շատ ցուրտ էր, ամեն օր մի ծնող փետ էր տանում, որ դպրոցում վառեն: Երեխեքը տաք շոր չունեին ու մրսում էին: էդ վախտ Կիրովական նոր տրիկոներ էին ծախում, որ աշխատավարձս ստացա, մի հատ առա, որ երեխեն շատ չմրսի: Որ սկեսուրս տեսավ աշխատավարձս ինչի վրա եմ ծախսել` հետս կռվեց, բայց ավելի լավ է ես սոված մնայի, քան իմ երեխեն մրսեր:

-«Գլորիա» կարի ֆաբրիկայում էի աշխատում: Ամիսը 7000 դրամ էի ստանում ու ամբողջը հաց, ուղղակի ցամաք հաց առնելու վրա էի ծախսում:

-Տղես առանց ինձ դասերը չէր անում, սպասում էր գայի: Ես էլ աշխատանքից ուշ էի գալիս, ու ստիպված մոմի լույսի տակ էինք սովորում: Ջղայնանում էի վրան, որ առավոտը տատիկի հետ չի սովորում, բայց դե տատը չէր կարողանում օգնել, ի՞նչ աներ քյորփես:

-1998 թ-ն էր, արդեն լույս ունենում էինք: Լույսի մեծ պարտք էի կուտակել, բայց մեր թաղային էլեկտրիկը հասկանում էր վիճակս ու մեր լույսը չէր կտրում: Մի անգամ իմ նախկին ուսուցիչը խնդրեց, որ մշակույթի տանը լույս տամ: Ես էլ ասեցի, որ չեմ կարող, բայց վերջում տվեցի, որովհետև ուսուցիչս էր, ո՞նց չտայի: Էլեկտրիկը իմացավ ու ասեց, որ էլ չտամ, թե չէ իմն էլ կանջատի: Ես էլ ասեցի ուսուցչիս, որ էլ չմիացնի, բայց խաբեց ու հետո իմ լույսը առանց ինձ ասելու էլի օգտագործեց: Մեր լույսը անջատեցին: Այդ ձմեռ ո’չ լույս ունեցանք, ո’չ էլ գազ:

-1992-93 թ-ին խանութներում ընդհանրապես հաց չկար: 93-ին նոր սկսեցին կոմբիկորմից (համակցված կեր) հաց թխել: Էլ չէի կարող երեխաներիս սոված պահել, ստիպված մեկնեցի երկրից:

Տատիկս մի օր 90-ականները հիշելիս երանությամբ ասաց.

-Ի՜նչ լավ օրեր էին, է…

Ախր, չէ’, տատ, լավ օրեր չէին: Ու հաստատ գիտեմ, որ երբեք չէիր ուզենա հետ գնալ նորից այն օրերը, որովհետև իմ ծնվելուց դու էլ ես գնացել Հայաստանից: Չնայած նրան, որ այդ ժամանակ արդեն այդքան վատ չէր, բայց չեմ մեղադրում, ես էլ քեզ պես կգնայի:

Կգնայի, որովհետև երբ ինքս ինձ հարցնում եմ, թե քանի օր կկարողանայի դիմանալ ցրտին, պատասխանս միայն մեկն է լինում` ՈՉ ՄԻ, ԵՍ ՈՉ ՄԻ ՕՐ ՉԷԻ ԴԻՄԱՆԱ…

Օհ՜ո,  ի՞նչ է կատարվում… Գլուխս պտտվում է, ինձ է թվում, թե շոգից է: Հանկարծ լսեցի ուսուցչի ձայնը՝ երկրաշարժ… Խուճապ… Ճչոց… Բոլոր երեխաները վազում էին դեպի դուռը: Ես էլ չհասկացա՝ ինչպես դուրս եկա դպրոցից: Այնքան շատ էին դեպի դուռը վազող երեխաները, որ կարծես, ոտքերս օդի մեջ լինեին,- պատմում է մայրս՝ Վերժինե Պետրոսյանը: Այն ժամանակ նրանք ապրում էին Չարենցավան քաղաքում,- Չգիտեմ՝ ինչքան ժամանակ անցավ,  ու երբ արդեն ամեն ինչ պարզվեց, ամեն դասարանից  մի երեխա ուղարկեցին դեպի դասարանները, քանի որ մեր պայուսակները, գրքերը, վերարկուները ներսում էին մնացել, և մենք ցրտից  դողում էինք: Որոշ ժամանակ հետո բերեցին մեր իրերը, ու մեզ ուզում էին ճանհապարհել տուն, երբ հանկարծ ականջիս հասավ, որ «տասներեք»  հարկանին փլվել է… Ինձ համար դա ավելի մեծ խուճապ էր, քանի որ հիվանդության պատճառով քույրս տանն էր մնացել, իսկ հայրս ու մայրս աշխատանքի էին:

Չեմ էլ հիշում, թե ինչպես հասա մեր շենքի բակ: Հասել էի և, ասես, չէի կարողանում գլուխս վեր բարձրացնել և տեսնել, որ շենքին ոչինչ չէր պատահել, շենքի բակում հավաքված բազմության մեջ գտա մորս, հետո եղբորս գտանք, իսկ հայրս, շենքի բակում հայտնվելուն պես, բարձրացավ շենք, թեև չէր թույլատրվում: Երբ բարձրացել էր, տեսել էր, որ հարևանի աղջիկը նույնպես տանն է եղել ու քրոջս ցնցումներից առաջ տարել էր իրենց տուն:

Երբ հայրս բարձրացել էր շենք, նրանց ձայներից էր հասկացել քրոջս գտնվելու վայրը: Հայրս նրանց գտել էր տան մեջ իրար փաթաթված և վախից ճչալիս: Այդ և առաջիկա մի քանի օրը մեզ չէին թողնում բարձրանալ շենք, քանի որ այն բավականին վնասվել էր:

Հատուկ մեքենաներ տրամադրեցին մեզ՝ գիշերելու համար, բայց մենք ինչպե՞ս կարող էինք գոնե մի քանի րոպեով տուն չմտնել և չվերցնել առաջին անհրաժեշտության պարագաներ: Երբ մտանք տուն, առաջին հերթին հեռուստացույցը միացրեցինք, որպեսզի տեսնենք,  թե ինչ է կատարվում, սակայն ոչինչ չէր ասվում, բայց որոշ ժամանակ անց Հարությունյանը ելույթ ունեցավ և հասկացրեց, որ Լենինականը չկա: Խուճապը էլ ավելի շատացավ, քանի որ  մեր բարեկամների մեծ մասը այնտեղ էին գտնվում, այդ պատճառով ինձ, քրոջս, եղբորս տարան մեր բարեկամի տուն, իսկ հայրս ու մայրս մեկնեցին Լենինական…

Ցավոք այդ աղետը խլել էր մեր շատ հարազատների կյանքը…

Այս  ամենը ինձ պատմեց մայրս, ճիշտ է դժվար էր նրա համար վերհիշել այս ամենը, բայց ինչ արած, երբ կրկին այդ օրն է՝ դեկտեմբերի 7-ը:

Հիշողություն, որը ներկայացնում է մի ողջ ազգի զավակների կորուստ ու կսկիծ:

Չեմ ուզում առանձնացնել մեկի պատմությունը, քանի որ յուրաքանչյուր՝ 1988թ դեկտեմբերի 7-ին զոհված, արժանի է հիշվելու և հիշատակվելու: Ըստ տվյալների, Սպիտակի երկրաշարժը ընդգրկել էր Հայաստանի միլիոնավոր բնակչություն ունեցող տարածքի 40%-ը: Հանրապետության 514 հազար քաղաքացի, 15-20 աստիճան սառնամանիքի պայմաններում, մնացել էր առանց տանիքի: Ամբողջությամբ կամ նշանակալի մասով ավերվել էր 21 քաղաք և շրջկենտրուն, 324 գյուղ: Խորհրդային Միությունում 1988թ դեկտեմբերի 10-ին հայտարարվեց սուգ: Զոհվածների թիվը անթիվ և անսահման կարելի էր համարել: Երկրաշարժը ամենից առաջ մեծ վիշտ է՝ երեխաներ կորցրած հայրերի  ու մայրերի, ծնողներ կորցրած երեխաների համար, անսահման տառապանք:

Ընդամենը մի քանի տարի էր անցել այդ օրերից, երբ լույս տեսավ «Հիշողություն» շաբաթաթերթը: Մայրս պատմում է, որ սուրբ մասունքի պես շատերն էին թերթը գնում: Թերթում անուն առ անուն ներկայացված է պատմություններ զոհվածների մասին. ով որտեղ է եղել և ինչպես է մահկանացուն կնքել: Այդ շաբաթաթերթը այսօր նույնիսկ թերթելուց կսկիծ ես ապրում, յուրաքանչյուր էջի տեսնելով նկարները նրանց, ովքեր կարող էին ապրել և արարել: Ցավալի երկրաշարժից հետո ապրող մարդկանց հիշողությունն է: Այսօր նույնիսկ արդեն գյումրեցի դարձած լենինականցին ժամանակի միավոր դարձրած ասում է. «երկրաշարժից առաջ» և «երկրաշարժից հետո»: Ճիշտ է, գյումրեցին իր տոկունությամբ հաղթահարեց ցավը՝ միգուցե, բայց միևնույն է, յուրաքանչյուր դեկտեմբերի 7 չի կարող առանց Պատարագի ու աղոթքի բացվել, քանի որ հարկավոր է հարգանքի տուրք մատուցել զոհվածներին և այն սերնդին, ով կարողացավ ցավը հաղթահարել և առաջ նայել: Ու այսօր թող մի նոր «Հիշողության» շաբաթաթերթ ստեղծվի, որում տեղ կգտնեն թասիբով Գյումրու թասիբով ու հյուրասեր բնակչության նկարները և քաղաքիս արդեն կառուցված շենքերն ու փողոցները:

Այսօր ես ներկա էի «Գյումրին առանց տնակների» հիմնադրամի «հաշվետվությանը», որտեղ ներկայացված էր 2017թ.-ին կատարած իրենց աշխատանքը: Տեսա, որ 29 տարի է անցել, բայց դեռևս կան շատ անավարտ գործեր, ու թող այլևս չերկարի ու շուտափույթ լուծում ստանա անօթևան մնացած յուրաքանչյուր գյումրեցու երազանքը:

Իմ ընտանիքի հինգ անդամներից երեքը՝ հայրս, մայրս և տատս, այսօրվա պես են հիշում 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի չարաբաստիկ ու ահասարսուռ եղելությունը: Ապրում էին Վանաձորում: Նրանք դառնությամբ են պատմում այդ օրերի դեպքերը: Տատս ամենայն մանրամասնություններով է այն ներկայացնում ու բավարարում իմ հետաքրքրասիրությունը:

-Առավոտվա հանդարտ ժամերից էր: Կյանքում չէիր պատկերացնի, որ երկրաշարժը մարդկանց խաղաղ կյանքը կփչացներ: Լա՜վ եմ, է, հիշում. ժամը ուղիղ 11:45 էր: Ոտքերիս տակ սկսեց էնքան ուժեղ դղրդալ, որ քիչ էր մնում ընկնեի: Տանը երեքով էինք. ես ու հորաքույրներդ:  Իմ միակ խնդիրը նրանց արագ տնից հեռացնելն էր: Հանկարծ ահավոր ուժեղ շրմփոց եկավ: Հյուրասենյակում լատվիական կոմոդ ունեինք՝ մեծ ու ծանր: Ընկավ, ու ամեն ինչ փշուր-փշուր եղավ: Ես սարսափած էի: Արագ դուրս վազեցինք: Բակում արդեն լիքը ժողովուրդ էր հավաքվել՝ մեծ, փոքր, կին, երեխա: Լացի ու տագնապի ձայն էր չորս կողմը: Հարևանուհուս ամուսինը տանը քնած էր, իսկ ինքը չէր կարողանում արթնացնել : Շուրջը  քաոս էր: Ու հետո էլ չեմ հիշում՝ երբ ավարտվեց, ու երբ ամեն ինչ հանդարտվեց:

Ավելի տարբեր են հորս ու մորս պատմածները: Նրանք դեռ դպրոցական էին այդ տարիներին: Հայրս պատմում է.

-Յոթներորդ դասարան էինք: Հիշում եմ, որ կենսաբանության դասաժամ էր: Այդ ժամանակ դեռ շատ բան չգիտեինք երկրաշարժի մասին ու չէինք պատկերացնում, որ դա էդքան աղետալի կլինի: Դե, պաշտպանվելու մասին էլ չեմ ասում. Ի՜նչ ապաստարան, ի՜նչ բան… Մեր իմացածը մենակ սեղանի տակ մտնելն էր: Այն էլ՝ էդ նեղ պահին մենք միայն խուճապի մատնվեցինք: Մինչև մենք՝ երեխեքս, գլխի կընկնեինք, թե ինչ էր կատարվում, մի քանի վայրկյանում մեզ դուրս հանեցին:  Ահագին վնասվեց դպրոցի շենքն էդ մի քանի րոպեներին: Մինչև հիմա աչքիս առաջ են ողբալի էն դրվագները, երբ 10 տարեկան եղբայրը ամբողջ բակով քրոջն էր ման գալիս ու չէր գտնում: Դրանք դժոխային պահեր էին ողջ ժողովրդի համար:

Մայր պատմում է, որ պապիկս այդ ընթացքում գյուղում մենակ ապրելիս է եղել, ու որ նրանք ավելի շատ անհանգստացած էին պապիկի համար.

-Պարզվեց, որ գյուղում նրանց օգնություն էին ցուցաբերել սննդով ու հագուստով: Այդտեղ համարյա տուն չէր մնացել. ամեն տեղ ավերակներ էին: Սուր ցավով եմ հիշում մի դեպք, որ մինչև հիմա աչքերիս առջևից չի հեռանում: Գյուղացի ծերունի էր: Կորցրել էր թե՛ տունը, թե՛ ընտանիքի հինգ անդամներին: Նա կողք կողքի շարած՝ երգում ու պարում էր նրանց դիակների շուրջ: Խելագարվել էր…Այդ տեսարաններից հետո դժվար է պատկերացնել այդ մարդկանց վիճակն ու դրությունը: Հիշում եմ նաև, որ երկրաշարժին հաջորդող ամիսներին գյուղերում շատ կտեսնեիր կռնատ ու անոտ մարդկանց:

Վշտով ու դառնությամբ են նրանք հիշում քսանինը տարի առաջ կատարված այդ մղձավանջը, որն ավերեց Հայաստանի հյուսիսը: Տատս ամեն անգամ պատմածի վերջում ավելացնում է.

-Գնան ու էլ երբեք ետ չգան այդ օրերը, տղա ջան…