Բարև ձեզ: Երկարատև բացակայությունից հետո՝ ես վերջապես եկա: Չէ, չեմ զլացել գրել, ուղղակի ուսանող եմ, քիչ է՝ դրան էլ գումարած ուզում են բանակ տանել: Դե, բնականաբար, զինկոմիսարիատ, հիվանդանոց, ստուգումներ և վերջնական նշանակված օր: Վերջին ստուգումների օրն էլ անցա: Մտա գեներալի մոտ, դեռ չէի հասցրել բարևել, երբ նա ասաց.

-Առաքելյան, բարի ծառայություն, տղա ջան, անփորձանք:

Ասաց և ձեռքը պարզեց: Ես էլ, բնականաբար, սեղմեցի և ասացի.

-Շնորհակալություն, պարոն գեներալ:

Դուրս գալուն պես ինչ նպատակներ ունեի՝ թողեցի բանակից հետո, իսկ ինչը կհասցնեմ անել, սկսեցի երկու ամսվա մեջ տեղավորել: Հասցնելու գործերից մեկն էլ էս պահն է՝ նյութ գրելը: Չնայած ծանրաբեռնված դասերիս ու գերհոգնած աչքերիս՝ ինքս ինձ ասացի.
-Այ մարդ, քնելը կա ու կա: Մի քիչ ուշ կքնեմ: Փոխարենը՝ նյութ կգրեմ:
Լավ գիտակցում եմ, որ գալու է պահ, երբ ասելու եմ՝ բա սենյակումս չլինեի՞, մի հատ նյութ գրեի:
Վերջը գցեցի, բռնեցի, հետաքրքիր ու մի քիչ դժվար պատմության մասին սկսեցի գրել՝ գյուղի լոգարանների կամ «բաղնիք վառելու» օրվա մասին:
…Գիտե՞ք, որ Հայաստանի գյուղերում լոգարանները խիստ տարբերվում են քաղաքի լոգարաններից: Ասեմ՝ ինչի: Դե, քաղաքում, բնականաբար, մարդիկ բնակվում են շենքերում, իրենց բնակարաններում ունեն սեփական լոգարանը: Բայց գյուղերում մարդկանց 80 տոկոսը լոգանք է ընդունում տնից որոշակի հեռավորության վրա գտնվող, առանձին մի փոքրիկ շինությունում: Ներսից այն չի տարբերվում քաղաքի լոգարաններից, ուղղակի հին նախագիծ է: Լավ, գնալով զարգացան, նոր տներ սարքեցին, նախօրոք մտածեցին և լոգարանը կառուցեցին այնպես, որ մուտքը տան միջից լինի: Բայց, կա մի «բայց»: Գյուղի տներում ջեռուցման համակարգեր կան միայն հաշված տներում: «Բաղնիք վառելու օր» լինում է այն տներում, որտեղ ջեռուցման համակարգ չկա: Եթե չկա էլեկտրական տարբերակ՝ տաք ջուր օգտագործելու, ապա դիմում են այս քայլին: Պատրաստում են հատուկ վառարաններ: Վառարան, որի շնորհիվ ջուրը սկսում է մոտ մեկ ժամ հետո եռալ: Ահա և վերջ. բաղնիքը վառված է: Բայց միայն հո վառելով չի, վառելուց հետո պետք է այնպես անել, որ ջուրը պահպանի իր նորմալ ջերմաստիճանը, որպեսզի լողանալու ընթացքում չսառի: Հետաքրքիր է, անգամ, երբ ասում են. «Հազիվ գնում ես, էս երկու փետը հետդ տար, ձեռի հետ կգցես, որ ջուրը չսառի»: Ամեն օր չէ, որ այսպես է: Դժվար է ամեն օր վառարանի չափսերով փայտ կոտրել, ժամերով տանջվել, վառել, և անուշադրության պատճառով մեկ էլ տեսնում ես՝ կրակը հանգել է: Դե, արի ու նորից վառի բաղնիքը: Մի քիչ անսովոր է, բայց կա էսպիսի մի բան. մարդիկ հիմնականում լողանում են կիրակի օրերը: Չզարմանաք, բայց հատուկ ընտրում են կիրակին, որ շաբաթվա գործերն ավարտեն ու կիրակի բաղնիքը վառեն: Հարմար պահ է՝ երեխաները կլողանան, կգնան դպրոց երկուշաբթի: Մարդիկ երբեմն նաև լոգանք են ընդունում բարեկամների լոգարաններում: Պատճառը երևի պարզ է. չկա մշտական տաք ջուր: Քաղաքներում լողանալը ընդամենը մեկ գործողություն է՝ պտուտակը՝ աջ, պտուտակը՝ ձախ: Ձմռանը գյուղում ավելի է դժվարանում բաղնիքի գործը: Քաղաքներում, լոգանքից հետո, մարդիկ լոգարանից քայլում են դեպի իրենց սենյակ, իսկ գյուղերում սառը եղանակին սրբիչի մեջ փաթաթված վազում են դեպի տուն և մոտենում վառարանին, որ տաքանան: Դե, հիմա էլ գնա՝ վառարանի համար փայտ բեր, որ նոր եկողները չմրսեն հանկարծ: Հուսանք՝ այս տարբերակով տաք ջուր ստանալու երևույթը շուտով կվերանա, և լոգանքը այդքան թանկ չի նստի գյուղացիների վրա:

Նրա անունը Ինգա է, 15 տարեկան է, սովորում է 6-րդ դասարանում: Այն նույն դպրոցում, որտեղ սովորում եմ նաև ես: Նա ունի 3 քույր և 1 եղբայր: Քույրերից մեկը կաղում է: Նրա ընտանիքը սոցիալապես անապահով է: Մինչև վերջերս ապրում էին ավտոտնակում՝ համարյա անասունների հետ կողք կողքի: Եղբայրն ու հայրը զբաղվում են անասնապահությամբ: Նրա ընտանիքին օգնում է World Vision կազմակերպությունը: Եղբայրս նույնպես Ինգայի դասարանից է, բայց խուսափում է նրա մասին խոսելուց:

Ինգան հաճախ դասերին չի ներկայանում, որովհետև նրա ծնողները թույլ չեն տալիս: Տան աշխատանքը երբեմն ավելի կարևոր է, քան երեխայի ուսումը: Երբեմն էլ չի հաճախում, որովհետև չունի հագուստ, կամ էլ իրեն մեկուսացած է զգում: Բայց երբ Ինգան օրերից մի օր գալիս է դասի, դասընկերներն անտեսում են նրան, հետը չեն շփվում, սկսում են ծաղրել: Վատն այն է, որ մյուս դասարանի աշակերտներն էլ չեն շփվում նրա հետ: Ինգան ինքն էլ իրեն հեռու է պահում մյուսներից: Դասընկերները նրան ասում են, որ հեռու մնա: Երբ հարցրի, թե ինչու չեն ուզում շփվել Ինգայի հետ, ինչու են հեռու պահում իրենց, ակնկալում էի լսել գոնե մեկ պատասխան, բայց ոչ ոք ոչինչ չպատասխանեց: Երբ դուրս եկա դասարանից, Ինգայի դասընկերներից մեկն ասաց, որ նրա հետ շփվելու պատճառ չունի: Մի աղջիկ էլ ասաց, որ ինքը չի շփվում «ծույլիկ» մարդկանց հետ: Երբ դպրոցում տեսնում եմ Ինգային, նա միշտ իր քույրիկի հետ է, այլ ոչ թե դասընկերների: Իսկ ես նրա հետ շփվում եմ այնպես, ինչպես իր մյուս դասընկերների: Կարող եմ ասել, որ նա շատ բարի է ու հոգատար իր քույրերի հանդեպ: Ուսուցիչներն էլ են նրան վատ վերաբերվում, սկսում են փնովել նրան, վիրավորել դասընկերների մոտ, քանի որ նա դասերին անպատրաստ է ներկայանում:
Եղբայրս ասում է, որ դասընկերներից ոչ մեկը չի ցանկանում դասի ժամին նստել նրա կողքին: Նրա ձեռքից ոչ մեկը ոչինչ չի վերցնում՝ պատճառաբանելով, որ փնթի է: Չնայած դրան՝ նա շատ գեղեցիկ է նկարում և ունի գեղեցիկ ձեռագիր: Հուսով եմ, որ օրերից մի օր Ինգայի բոլոր լավ կողմերն ու տաղանդները կբացահայտվեն:

Երբեմն ուզում եմ գտնել ինձ տարիների մեջ, ուզում եմ մոտենալ ու շշնջալ ականջիս, որ այնտեղ ես ես եմ ավելի, քան հիմա, որ այն, ինչ իմն էր մի ժամանակ, իմն էր առավել, հետո հեռախոսս զնգում է հաղորդագրության ձայնից, ու ես վերադառնում եմ իրականություն…

Դավոն է գրել… Դավոն իմ դպրոցական տարիների ընկերն է, ով հիմա ծառայում է Արցախում:

-Ո՞նց ես,- հարցնում է՝ ինձ հերթ չտալով:

Առաջ էլ էր այսպիսին. կնստեր կողքիս ու ամբողջ դասին կխոսեր, դասից հետո էլ կզանգեր՝ տնայիններն իմանալու, ու հինգ րոպեն կդառնար տասը, տասը՝ տասնհինգ, տասնհինգը…

Երբ սա կարդա, կժպտա, գիտեմ ու գիտեմ նաև, որ չի համաձայնի իր նույնը մնալու մտքիս.

-Ախր, փոխվել եմ, հին Դավոն էլ չկա:

Ես կասեմ՝ հին Դավոն կա ու կլինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ կան այն ճմռթված թղթերը, որոնցում դասերին գրված մեր զրույցներն են, քանի դեռ կա վերջին զանգի իր նամակը, որն առանց ծիծաղի կարդալն անհնար է, կամ էլ թե՝ այն միտքը, որ նա միակն է, ով ժամանակի ու տարածության մեջ այդպես էլ չկորավ:

Հին Դավոն կա ու եկել է՝ խնդրելու, որ իրեն նկարներ ուղարկեմ այն տարիներից, ուր ամեն ինչ պարզ էր ու մաքուր, ինչպես ոչինչ ու ոչ մի տեղ, ու գուցե մենք էլ պարզ էինք նույնքան…

Երևի կարոտել է, բայց դեռ ինքն էլ չգիտի այդ մասին կամ էլ թե՝ կուզեի, որ կարոտեր, որովհետև կարոտները մեզ վերադարձնում են դեպի մեզ, մեր ակունքներին:

«Դավոն իմ վերադարձի կետն էլ է», – մտածում եմ՝ նկարները փնտրելով: Ինքն ուզում է հիշել, ուզում է իր հեռուներում՝ սառնության ու դժվարության մեջ, չմոռանալ ապրածը, բայց արդյո՞ք այստեղ լինելով՝ մենք էլ չենք մոռանում, արդյո՞ք հիշում ենք նրանց, ում հետ կիսել ենք նույն ժամանակի նույն հոգսերն ու ուրախությունները: Մոռանում ենք, չէ՞:

Նկարները գտնում եմ, ուղարկում: Նայում է, երևի տխրում կամ ուրախանում, ժպտում կամ էլ…

-Ում էլ որ տեսնես, կասես՝ Դավոն բարևում էր:

Բայց ես ոչ մեկին գրեթե չեմ տեսնում արդեն… Դավոյին այս մասին չեմ ասում ոչինչ, փոխարենը սա թողնում եմ այստեղ, որ մի օր գան, կարդան, որ իմանան՝ Դավոն իրենց հիշում է, բարևում, իսկ եթե հարցնեն, թե ինքը ոնց է.

-Ես լավ եմ, ինձ ի՞նչ ա եղել որ:

Դավոն միշտ է լավ: Երևի բանակում «ձևն» էդպես է:

Երևի:

Առաջին սերիալները՝ որպես շարունակվող պատմությունների շարք, եղել են տպագիր, նախ՝ պարբերականների համարներում, ապա՝ առանձին գրքերում, որոնք, ինչպես մեր օրերի սերիալները՝ ավարտվում էին ամենահետաքրքիր հատվածներում՝ ընթերցողին ստիպելով անհամբերությամբ սպասել հաջորդ մասին: Տպագիր ամենահայտնի սերիալներից են Ալ․ Դյումա հոր գրքերը։ Սերիալային «օրինաչափությամբ» են գրվել և գրվում գրեթե բոլոր դետեկտիվ գրքերը։ Ռադիոհաղորդումներում ևս օգտագործել են այս սկզբունքը։

Հենց այս՝ շարունակ որևէ հետաքրքիր, անսպասելի հատվածում ավարտվելու հատկությունն էլ ռուս հայտնի սցենարիստ Ալեքսանդր Մոլչանովը համարում է առաջնայիններից սերիալների արտադրության մեջ: Ըստ նրա՝ «իսկ ի՞նչ է լինելու հետո» հարցն է, որ հեռուստադիտողին պահում է էկրանների մոտ: Նա ասում է, որ ցանկացած սերիալի սցենար պետք է գրվի այնպես, որ այս հարցը դիտողի մոտ առաջանա յուրաքանչյուր սերիայի վերջում։ Սա է հեռուստադիտողին ստիպում ամեն օր նույն ժամին միացնել հեռուստացույցը և սպասել սերիալին։
Սերիալների՝ օճառային օպերա անվանումը, ևս բավական հետաքրքիր, նաև հակասական պատմություն ունի: Դրանցից մեկն էլ այն է, որ առաջին հեռուստատեսային սերիալի հովանավորը եղել է օճառ արտադրող մի ընկերություն, որի գովազդով էլ պարբերաբար ընդհատվել է սերիալը: Սրանից հետո է, որ մարդիկ սերիալն անվանել են օճառային օպերա:
Սակայն, ինչպիսին էլ լինի օճառային օպերաների ստեղծման ու տարածման պատճառը, թեկուզև նմանն ընդհանրապես չլինի՝ փաստ է, որ այն այսօր մեր կյանքի անբաժան մասն է: Եվ, անկախ ցանակացած քննադատության՝ սերիալները նույնիսկ ինչ-որ չափով անփոխարինելի են թե՛ հայկական, թե՛ համաշխարհային հեռուստաեթերում։ Սերիալները, իրենց՝ եթերում հայտնվելու առաջին իսկ պահից, մեծ լսարան գրավելու ամենահաջողված միջոցներից  են:

Լուսանկարը՝ Անի Ավետիսյանի

Այս օրերին Հայաստանում էր դրամատուրգ, սցենարիստ Ալեքսանդր Մոլչանովը, ում հետ վարպետության դասի շրջանակներում հանդիպում ունեցանք Մեդիա նախաձեռնությունների կենտրոնում:
Ռուսական դետեկտիվ ժանրի սերիալների սցենարիստը սեփական փորձի և համաշխարհային սերիալարտադրության աչքի ընկնող օրինակների հիման վրա ներկայացրեց սերիալ նկարահանելու հիմնական սկզբունքները, հաջողված արտադրանք ունենալու համար անհրաժեշտ ռեսուրսները և այլն:
Ըստ նրա՝ ամենակարևորը հերոսի ընտրությունն է, և, ոչ միայն սերիալում։ Սցենարիստն ասում է, որ մինչ օրս անվերապահորեն ընդունվող կարծիքը, թե հեռուստադիտողը պետք է իրեն կարողանա նույնականացնել հերոսի հետ կամ փոխարինել նրան՝ այնքան էլ կարևոր չէ։ Հաջողված սերիալի հերոսը պետք է լինի մեկը, ում հեռուստադիտողը կցանկանա, կձգտի նմանվել։

Ալեքսանդր Մոլչանովը լավատեսությամբ էր նայում նաև հայկական սերիալների ապագային: Նա կարծում է, որ այն մեծածավալ, թեկուզ ոչ այնքան որակով աշխատանքները, որ տարվում են ոլորտում՝ անպայման կունենան իրենց արդյունքը, և մի օր հայկական սերիալները ևս կցուցադրվեն միջազգային հեռուստաալիքներով:

Երբևէ  մտածե՞լ եք, թե ինչպես կապրեիք մենակ, առանց ծնողների։ Երևի շատերդ մտածեցիք․

-Ու՜խ, ինչ լավ է։

Ինչ ուզենք՝ կանենք, ոնց ուզենք՝ կապրենք: Դե հա, ինչ խոսք, դուք ճիշտ եք։ Բայց դա տևում է մի քանի օր, երբ արդեն սպառվում են քո մաքուր շորերը, և թափրտվում է դարակդ, ու այստեղ դու հասկանում ես, որ տուն ես ուզում։  Չէ, բայց միայն հագուստից ու թափրտված դարակից  դու դա չես հասկանում, մի քանի ուրիշ փաստեր էլ կան․ օրինակ, երբ հոգնած  ու սոված գալիս ես տուն և ստիպված լինում պատրաստել ինչ- որ բան, որ սովից  չմեռնես։ Ճիշտն ասած, մեկ-մեկ սկսում եմ լուրջ ու ավանդական ուտեստներ պատրաստել, ու դրանք ինձ հիշեցնում են մեր տունը,  որովհետև տատիկիս կամ մայրիկիս բաղադրատոմսով են արված։ Գիտեք, մեկ էլ, որ պահին ես դու երջանիկ, երբ «տուլիկ» ես ստանում։ Նյութս լրիվ նմանվեց Պատկանյանի «Փորսուղին Ավագը» պատմվածքին, ինչ ասացի՝ ուտելու հետ էր կապված։

Երբեմն մտածում եմ՝ ինչպիսի՞ն կլիներ իմ ուսանողական կյանքը, եթե ես չգայի Երևանում սովորելու, ու հարցս մնոմ է անպատասխան։ Պատճառը ակնհայտ է: Ես ուղղակի չէի սովորի, քանի որ իմ ծնդավայրում՝ Դարբասում, համալսարան չկա։ Ա՜խր, ինչո՞ւ են բոլոր համալսարանները կենտրոնացված Երևանում: Չէ՞ր կարող, օրինակ, բժշկական համալսարանը լիներ Իջևանում, իսկ ԵՊՀ-ն՝ Կապանում։ Դա  ինչ որ չափով կկասեցներ ներքին միգրացիան դեպի Երևան և խթան կհանդիսանար այդ քաղաքների զարգացմանը։

Խոսքս, իհարկե, համալսարանների մասնաճյուղերի մասին չէ, այլ հենց բուն համալսարանի։

Երևանը կարծես քաղցկեղ լինի՝ օր օրի աճում է և խանգարում մնացած մարզերի զարգացմանը։ Երևի վերջում Երևանը այնքան է մեծանալու, որ ամբողջ Հայաստանը Երևան է դառնալու։

Արդեն մոտենում է ձմեռը, ու ես  կարոտում եմ մեր վառարանի  կողքին հատակին փռված գորգը,  որի  վրա անցնում էին իմ ձմեռները, թեյնիկի թշթշոցը, որի մեջ պատրաստվում էր իմ ուրցով թեյը, տատիկիս պատրաստած թթուները ու մեծ կաթսան, որի մեջ միշտ շատ տաք ջուր կար, բայց չգիտեմ՝ ինչի համար։

-Տատ, ինձ թթու կուղարկե՞ս:

-Ախր, ո՞նց ուղարկեմ, այ բալամ, կյալինց  կոտես:

-Տատ, բայց ոչի՞նչ, որ Նոր տարուն եմ գալու…

Ինչո՞ւ ենք մենք դուռը ոտքով բացում ու գոռում՝ մա՛մ, ուտելու ի՞նչ կա, սեղան դիր: Քայլելիս մեկն ուսով հարվածում է մեզ, ու մենք, փոխանակ՝ կներեք կամ ոչինչ, ամեն ինչ կարգին ա ասելուն, բղավում ենք՝ դեմդ նայի, արա՛:

Արթնանում ենք ու հասարակ բարի լույսը չենք ասում մեր տան անդամներին: «Դուք»-ով չենք խոսում անծանոթների հետ, էլ ուր մնաց՝ հարազատների: Մենք նույնիսկ իրար չենք հարգում. չէ՞ որ մեզ սովորեցրել են, որ «դուք»-ը հարգանքն է:

Ասում ենք՝ զարգանում ենք, բայց նախնի վայրենին գնալով ավելի ու ավելի է արթնանում մեր մեջ:

Նախկին՝ «կներեք, դուրս եմ գալիս, ձեր թույլտվությամբ»-ի փոխարեն ասում ենք՝ դե՛, ես հելա: Մեր ներսի օրիորդները, տիկիններն ու պարոնները դառնում են «քուրըս»-ներ, «ջահել»-ներ ու «ապեր»-ներ: Գեղեցիկ բովանդակությամբ ու թանաքին լիքը սեր ավելացրած թղթե նամակներն ու ամիսներով սպասումները դարձել են «barev gexeckuhi»-ներ: Սերենադները դարձել են նիվաներ ու «քեզ խնդրում եմ մի գնա»-ներ, սիրային բանաստեղծությունները՝ աջ ու ձախ անարժեք շպրտված «ես քեզ սիրում եմ»-ներ:

Չենք զարգանում:

***

Երբևէ հարց տվե՞լ ես քեզ, թե ո՞ւմ կամ ինչի՞ համար ես ապրում դու։ Դո՛ւ, որ չես դադարում աչքի ծայրով նայել մարդկանց կյանքին ու հաճախ էլ ամբողջ քթով ներխուժում ես ներս։

Ես անցնում եմ քո կողքով, բայց դու, փոխանակ քո ճանապարհին նայելուն ու փոսերի մեջ չընկնելուն, մինչև փողոցի վերջը հայացքով ուղեկցում ես ինձ, որ քննարկես հագուստս, քայլվածքս, հոգիս, որ երբեք չես ճանաչել։

Բայց փորձե՞լ ես մի անգամ քո ներսը հայացք գցել. միգուցե դու քո պատկերացրած իդեալականը չե՞ս: Իսկ եթե դուրս գաս ուրիշի կյանքից, ի վերջո ներս մտնես քո կյանք ու տեսնես դռան դիմաց ընկած իրերը, պահարանի փոշին, խառնաշփոթը, ամեն ինչ դասավորես, քո կյանքը մաքրես, հնարավոր է՝ քեզ չհետաքրքրի իմը։ Հնարավոր է՝ դու էլ գտնես քո երջանկությունը՝ իմը քննարկելու փոխարեն։

Դո՛ւ ես կաղապարողը, քո անմտածված խոսքերով շատերին կարծրատիպերի մեջ փակողը։ Նա միգուցե ռոք է ուզում լսել, բայց դու միշտ խոսում ես, նա անդադար ականջ է դնում։ Այստեղ ես կիսում եմ քո չակերտավոր մեղքն ու բաժանում երկու մասի, մեկը՝ խոսողին՝ քեզ, մյուսը՝ լսողին՝ նրան։ Նրան, ով նախընտրում է իր սեփական ճիշտը փոխարինել քո սխալով։ Քո՝ ուրիշի արարքները չքննարկել չկարողանալու հետևանքով ինչ-որ մեկը կորցնում է իր ես-ը, որովհետև չի մտածում իր կյանքի դուռը քո առաջ փակելու մասին։

Միգուցե այս ամենը քեզ կցավեցնի, երևի կցավեցնի նաև իմ՝ քո կարծիքին չհետևելը, բայց ինձ իմ սեփական կյանքի խառնաշփոթն էլ է հերիք, թափթփվածությունն էլ, հարմարավետությունն էլ՝ առանց քո խորհուրդների:

-Աստղի’կ, էս գրքերդ թախտի վրիցը վեր կալ, կարող ա՝ մինն ուզըմ ա նստի:

-Ամայ, մթամ տանը մարդ կա…

-Է~, դյուզ ա, չարդ տանեմ…

Իհարկե «դյուզ ա». յոթհոգանոց ընտանիքը սովորական մեծ ընտանիք է, բայց մեր տասնհինգը… Մերն իսկական գերդաստան էր: Էր…

Իմ ապրած տասնութ տարիների ընթացքում մենք ամբողջ ընտանիքով մի սեղանի շուրջ նստել ենք Նոր տարուց Նոր տարի, Զատիկից Զատիկ ու Վարդավառից Վարդավառ: Բայց մի սեղանի շուրջ ասելն էլ սխալ է, որովհետև իրականում երկու սեղան էր իրար միացրած: Իսկ այսօր լավ է, մի սեղանը բավական է յոթիս:

Նախկինում երբեք չէի տեսել, որ մերոնք փոքր կաթսայով բորշչ եփեն, իսկ այսօրվանից երևի չեմ տեսնի մեր մեծ կաթսաները: Չնայած լավ է. սոված երկար չեմ սպասի եփվելուն:

Առաջ չէի էլ պատկերացնի, որ երբևէ համակարգիչը գոնե հինգ րոպե կհանգստանա: Ամբողջ օրը հորեղբայրս` Վովա պապան, նորություններ էր կարդում, պատմական ֆիլմեր նայում: Համակարգչին նույնիսկ «կախվելը» չէր փրկում, մեկ է, եղբայրս սարքում էր, ծրագիրը փոխում, բայց էլի դիմացն էր հայտնվում Վովա պապան: Չեմ էլ խոսում, թե ինչ տանջանքով էի համոզում, որ վեր կենա, նյութերս ուղարկեմ կամ դաս անեմ: Հիմա լավ է. օրերով համակարգչին մոտեցող չի լինում: Չգիտեմ` Վովա պապան ինչ է անում Ռուսաստանում առանց համակարգչի, բայց հաստատ գիտեմ, որ մեր արհամարհված համակարգիչը կարոտում է իրեն:

Այլևս չեմ լսի Անո մամայի` «Ժամը վեցի դեղը տար տու Վովա պապային» հրամանը: Ախր, ես դեղերը ոչ թե ժամերով, այլ անուններով գիտեի: Մեղավորը երևի ես էի. երեք-չորս տարվա մեջ չկարողացա սովորել, թե ժամը մեկի, վեցի ու իննի դեղերը որոնք են:

-Նա~նո, Նու~շո, Մա~միկ, Ա~ստղիկ…

Այսպես էր լինում, երբ յոթ թոռնատեր ամայս (տատիկ) ուզում էր մեկիս կանչել, բայց անունը չհիշելով` միանգամից բոլորիս անունն էր տալիս: Մենք էլ «ծլլաշար» գալիս, կանգնում էինք առաջին: Հիմա տանը երկու թոռս ենք, ամայն էլ միայն «Մամիկ, Աստղիկ» է կանչում:

Երևի հեշտ չէ յոթ թոռ պահելը, յոթին էլ հավասար սեր տալը: Բայց ամայը միշտ էլ աշխատել է հավասարությունը պահել: Երբ տանը մի կոնֆետ էր լինում, թոռներից մեկը դանակ ու տախտակ էր բերում, դնում ամայի գոգին, ամայն էլ յոթ հավասար մասի էր բաժանում, ու թեև ամենքիս մի փոքր կտոր էր բաժին հասնում, սակայն բոլորս էլ ուտում էինք: Հիմա ամայի գործը հեշտացել է. երկու մասի է բաժանում, մեր փայն էլ շատ է լինում: Լավ է:

Առաջ եղբայրներս բռնցքամարտի էին գնում, տանն էլ ինձ վրա էին պարապում: Հիմա, երբ բանակում են, էլ վնասվածքներ չեմ ստանում: Լավ է, չէ՞:

Ի՞նչն է լավ: Ոչ մի բանն էլ լավ չէ: Թո’ղ որ Նոր տարուց Նոր տարի սեղան նստենք, թո’ղ որ ճաշը մեծ կաթսայով ու ուշ եփվի, թող որ Վովա պապան ամբողջ օրը համակարգչի առաջ լինի, ու ես հիմա համոզեմ, որ վեր կենա, նյութս ուղարկեմ, թող կոնֆետից քիչ բաժին ունենամ, թող եղբայրներս ինձ վրա պարապեն, թող… Միայն թե բոլորը տանը լինեն, ու ամեն ինչ առաջվանը լինի: Այդ ժամանակ իրոք կասեմ` լավ է:

Երեկ երեկոյան վերջապես կնքվեց Եվրոպական Միության հետ այդքան սպասված պայմանագիրը, որին ես շատ էի սպասում։ Ճիշտ է այն քաղաքական պայամանագիր է, այլ ոչ թե տնտեսական, բայց այն մեկ քայլ առաջ է ԵՄ-ի հետ ասոցացման գործում։

Ես միշտ էլ ցանկացել եմ, որ Հայաստանը միանա ԵՄ-ին, դեռ մինչև Հայաստանի Եվրասիական Տնտեսական Միություն մտնելը։ Մենք մոտ չորս տարի բանակցել ենք ԵՄ-ի հետ նրա անդամը դառնալու համար։ 2013թ․ ամռանը բանակցությունները ավարտվեցին, և նոյեմբերին պետք է կնքվեր պայմանագիրը, բայց նույն թվականի սեպտեմբերի 3-ին Մոսկվա կատարած իր այցի ժամանակ, մեր նախագահը անակնկալ կերպով որոշեց, որ Հայաստանը պետք է անդամակցի ԵԱՏՄ-ին։ Այդ պայմանագրի ստորագրումից հետո ես հույսս կորցրել էի, որ Հայաստանը երբևէ կարող է անդամակցել ԵՄ-ին։ Բայց երեկվա ստորագրված պայմանագիրը վկայում է այն մասին, որ դեռ հնարավոր է, որ Հայաստանը մոտ ապագայում անդամակցի ԵՄ-ին։

Հիմա նշեմ մի քանի պատճառներ, թե ինչու եմ մտածում, որ Հայաստանը պետք է անդամակցի ԵՄ-ին, այլ ոչ թե ԵԱՏՄ-ին։ Այսպիսի տնտեսական միությունների նպատակը այն է, որ անդամ երկրները բարելավեն իրենց տնտեսությունը։ Բայց փաստերը ցույց են տալիս, որ Հայաստանի ԵԱՏՄ-ում երեք տարվա անդամակցության ընթացքում․

• Հայաստանի ՀՆԱ-ն նվազել է 8%-ով։ Սա նշանակում է, որ Հայաստանում հիմա շատ ավելի քիչ ապրանքներ և ծառայություններ են մատակարարվում, քան մինչև ԵԱՏՄ-ին անդամակցելը։ Կարծում եմ սա տեղի  է ունենում, քանի որ ԵԱՏՄ-ին մեր անդակցությունը խոչընդոտում է Հայաստանի և ոչ ԵԱՏՄ երկրների միջև առևտրային կապերի զարգացմանը։ Եթե ձեռնարկատերերը մինչ այս կարողանում էին արտահանել իրենց արտադրանքը ԵՄ երկրներ, հիմա դա գնալով բարդանում է, քանի որ հայտնվում են խոչընդոտներ։
• Գործազրկության մակարդակը աճել է 13%-ով։
• Մեր պետական պարտքը աճել է 10%-ով։

Այսինքն, մենք մտել ենք մի տնտեսական միություն, որը ոչ միայն չի բարելավում մեր տնտեսությունը, այլ նաև նպաստում է նրա վատթարացմանը։

Հայաստանը ավելի շատ առևտուր է անում Եվրոպական երկրների, քան թե Բելառուսի, Ղազախստանի ու Ղըրղզստանի հետ, որոնք նույնպես ԵԱՏՄ անդամ են։ Վերջիններս նույնիսկ չեն մտնում Հայաստանի առաջին 20 առևտրային գործընկերների մեջ։ Այս տնտեսական միությունը պետք էր միայն Ռուսաստանին, քանի որ նա առանձին-առանձին ունի տնտեսական, առևտրային կապեր ԵԱՏՄ բոլոր երկրների հետ։

Փաստերը ցույց են տալիս, որ Ռուսաստանը Հայաստանում ավելի շատ ներդրում էր կատարում, երբ որ մենք դեռ ԵԱՏՄ անդամ չէինք։ Տարեցտարի ներդրումների թիվը զգալի նվազում է։

Կարևոր է նաև նշել, որ ԵԱՏՄ-ն կազմում է համաշխարհային շուկայի ընդամենը 0․5%-ը, մինչդեռ ԵՄ-ն կազմում է 20%-ը։ Հետևաբար, շատ ավելի լավ կլիներ համագործակցել ԵՄ-ի հետ այդ հսկայական շուկա ապրանքներ արտահանելու ու ներկրելու համար, որը կնպաստեր մեր տնտեսության զարգացմանը։

Մեզ թվում է, թե մենք Ռուսաստանի բարեկամը լինելու պատճառով, բնական գազի սպառման համար վճարում ենք ավելի քիչ, քան մյուսները։ Դա ամենևին էլ այդպես չէ։ Բելառուսում, որը ԵԱՏՄ անդամ է, մարդիկ վճարում են 6 անգամ քիչ, քան մենք։ Ամենազարմանալին այն է, որ Ուկրաինան, որին կարելի է համարել Ռուսաստանի թշնամի, գազի գինը գրեթե նույնն է, ինչ Հայաստանում։

Շատերը ասում են, որ մենք այլ ելք չունենք, քան ԵԱՏՄ-ին անդամակցելը, քանի որ եթե Ռուսաստանը մեր կողքին չլինի, Ադրբեջանը կսկսի մարտական գործողություններ։ Բայց արդյո՞ք Ռուսաստանը մեզ օգնում է։ Ապրիլյան պատերազմը ապացույց էր, որ Ռուսաստանը մեզ համար ռազմական բարեկամ չի կարող լինել, քանի որ ոչնչով չօգնեց մեզ։ Ավելին, Ռուսաստանը շարունակում է ապահովել Ադրբեջանի զենքերի 85-%ը։ Մնացածի մի մասն էլ Բելառուսն է վաճառում։ Այսինքն, այս երկու երկրների համար բիզնեսը ավելի կարևոր է, քան մեր երկրի խաղաղ վիճակը։

Ես անձամբ նախընտրում եմ, որ մենք միանանք ԵՄ-ին, քանի որ նրա անդամ երկրները շատ ավելի զարգացած են ոչ միայն տնտեսական առումով, այլ բնակչության կրթական ցենզի, քան ԵԱՏՄ երկրների բնակչությունը։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ մենք ԵՄ անդամ չենք, այն շատ բարձր մակարդակի կրթական և ոչ կրթական ծրագրեր է իրականացնում Հայաստանում, որից մեկը հենց «Երիտասարդների արտահայտման ազատության խթանումը քաղաքացիական լրագրության միջոցով» ծրագիրն է, որը իրականացվում է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ, և որի շնորհիվ մենք հոդվածներ ենք կարողանում գրել «17․am-ում»։

Մի խոսքով, շնորհավորում եմ բոլորիս այս պայմանագրի ստորագրման      կապակցությամբ։ Սա մի նոր հույսի դուռ է Հայաստանի և հայերի համար։

-Թռիչքը 3-ի՞ն ա։

-Չէ, հետաձգվեց։

-Ինչի՞ եք տխուր։

Չպատասխանեցի։

-Ոչինչ, նորից կհանդիպեք։

Մեքենայում ինչ-որ հայկական ռաբիզ էր հնչում։ Վարորդը երևի կարդաց մտքերս ու հասկացավ, որ դուր չի գալիս։ Սկավառակը փոխվեց։ Հիմա ինչ-որ ֆրանսիական երաժշտություն էր հնչում։ Երևի կարդաց մտքերս ու հասկացավ, որ սա էր հիմա պակասում ինձ։ Պակասում էր՝ ինձ իսկական ֆիլմի հերոսուհի պատկերացնելու համար։ Երևի կարդաց ու երևի հասկացավ։ Երևի։ Հերոսուհի, ով նոր էր բաժանվել հարազատից ու հիմա ատում էր ամբողջ աշխարհը։ Մի պահ ատում էր։ Մի պահ միայն։ Իսկ հաջորդ պահին նորից շարունակելու էր ապրել՝ կարծես ոչինչ էլ չէր եղել։ Կարծես հարազատից չէր բաժանվել։ Կարծես դեռ մի քանի ժամ առաջ հրաժեշտ չէր տվել։ Պիտի ձևացներ։ Հա դե, ամբողջ կյանքն է լի ձևականություններով։ Պիտի ժպտար։ Չպիտի լացեր մարդկանց ներկայությամբ։ Իսկ մարդիկ պիտի մտածեին, թե «անդարդ» ուղեղն անջատած ապրում է։

Պիտի շարունակեր կյանքին սիրահարված մնալ։ Ապագայի պլաններ կառուցել։ Բայց ներսում՝ բոլորին անտեսանելի մի տեղում, ինչ-որ բան պիտի կոտրվեր։ Ինչ-որ բան պիտի «այնպես» չլիներ։ Չեմ սիրում օդանավակայանները։ Դրանք միշտ հեռացնում են ամենահարազատներին։

Քեզ հետ եղե՞լ է, երբ կարճ ժամանակով հադիպում, բայց երկար (երբեմն նաև՝ անժամկետ) հրաժեշտ ես տալիս։ Այ, հենց էդ անժամկետությունն է ցավեցնում։

Հրաժեշտի պահին ասաց՝ լավ կսովորես, քեզ լավ կնայես, բայց չասաց, թե ինչպես արժանավայել կարոտեմ, տխրեմ։ Ու ես հիմա չգիտեմ՝ ինչպես արժանավայել վերապրեմ հերթական հրաժեշտը։