Սկսվել էին աշնանային արձակուրդները: Դե ինչ, պահը բաց չթողնելով՝ ես արդեն Երևանում եմ: Քայլում եմ փողոցներով ու ուշադիր հետևում եմ մարդկանց: Յուրաքանչյուրը փորձում է ամեն գնով իր ապրուստի միջոցը վաստակել (այստեղ կապ չունի ո՛չ գյուղը, ո՛չ քաղաքը, միակ տարբերությունը աշխատանքի մեջ է): Նստում ես երթուղային, նայում ես ճանապարհի վրա գտնվող մարդկանց, ծառերին, տարբեր երևույթների: Երեկոյան ավելի շատ են մարդիկ, չէ, էս էն դեպքը չի, որ դուրս են եկել զբոսնելու, մաքուր օդ շնչելու, բոլորը հոգնած սպասում են իրենց երթուղայինին, որ աշխատանքից վերադառնան տուն: Տանը սպասում են իրենց, իսկ երթուղայինում հաճախ անգամ կանգնելու տեղ չի լինում: Ու թվում է, թե՝ հա, դե, ինչ արած, դու ո՛չ աշխատում ես, ո՛չ հոգնում ես: Մեկ շաբաթ է, կհանգստանաս, կքայլես, կզբաղվես, հետ կվերադառնաս քո տուն: Բայց ինձ միշտ հետաքրքրել են ուրիշների պատմությունները, միշտ նկատել եմ, հասկացել եմ յուրաքանչյուրի դեմքի արտահայտությունը, երբ նրանց մեջ ուժ չկա խոսելու:

Վե՜րջ, քաղաքը ակտիվ է, ուրեմն քաղաքն ի՞մն է, չէ՞ որ ես սիրում եմ ակտիվ միջավայրը: Ո՛չ, ես սիրում եմ իմ գյուղը, իմ մշակույթը, իմ Դսեղում ապրող ժողովրդին, Երևանը իմը չէ, իմ ընկերոջինն է, այդքան հարազատ չէ ինձ: Ուրիշ է իմ համայնքի բառն ու բարբառը, իմ հարազատների զրույցի թեման, նրանց ապրուստ վաստակելու միջոցը: Ոգևորված Անուշ Մկրտչյանի խոսքերից՝ բոլոր ճանապարհները տանում են դեպի դբա լավը, այսինքն՝ Դսեղ:

Արդեն երեք ժամ է, ինչ համացանցում նայում եմ շիզոֆրենիայով և անձի բազմակիությամբ տառապող մարդկանց հետ հարցազրույցները: Կմտածեք՝ այնքան պարապ եմ, որ էլ չգիտեմ ինչով զբաղվել: Իրականում անգլերենով պետք է ներկայացնեմ ինձ տրված ոլորտներից մի որևէ երևույթ, և ինչպես միշտ՝ ընտրեցի գիտական և բժշկական տերմիններով թեմա, որի տակից չգիտեմ, թե ոնց եմ դուրս գալու:

Ինչևէ, համացանցում նյութ չմնաց, որ նայած չլինեմ՝ սկսած կարճ հարցազրույցներից և վերջացրած փաստագրական ֆիլմերով: Հիվանդներն այնքան համոզիչ էին նկարագրում և այնպես էին հավատում իրենց աչքին երևացող հալյուցինացիաներին և լսվող ձայներին, որ ակամա սկսում էի կասկածել՝ գուցե իրականում հալյուցինացիա տեսնե՞լն է ճիշտ, և մե՞նք ենք հիվանդ, այլ ոչ թե նրանք: Գուցե նրանք տարբերվում են մեծամասնությունից, դրա համար էլ նրա՞նց են խելագար համարում, այլ ոչ թե մեզ:

Իսկ ամենից շատն ինձ զարմացրին անձի բազմակիությամբ տառապողները: Երևի լսել եք Բիլի Միլիգանի մասին, որի մեջ «ապրում» էին 24 «ալտեր էգո», այսինքն՝ այլընտրանքային անձ, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր առանձնահատուկ խոսելաձևը, պահվածքը, բարբառը և նույնիսկ հիվանդությունները: Ամեն մեկն ուներ իր դերը, և յուրաքանչյուրը կարող էր արթնանալ Բիլիի ուղեղում տարբեր ժամանակ: Նրանցից մեկը՝ Արթուրը, միակն էր, ով ծխում էր և հետևաբար ուներ թոքերի հիվանդություն: Մեկ ուրիշը` Ռեյջենը, դալտոնիկ էր: Այստեղ ես մի պահ քարացա: Այսինքն՝ հենց որ Բիլին դառնում էր Ռեյջեն, դառնում էր դալտոնիկ, հենց փոխվում էր և դառնում Արթուր, թոքերի վիճակը վատանում էր: Ինչպիսի հզորություն և իշխանություն ունի մեր ուղեղը մեզ վրա: Չէ՞ որ այս բոլոր դեպքերում հենց ուղեղն է ստեղծում այդ ուրիշ անձանց, ստիպում հավատալ տեսիլքներին: Ուրեմն ուղեղն է նաև հիվանդի մեջ ապրող անձանց հիվանդությունները կառավարում, հետևաբար այն կարող է մեզ արդեն ծանոթ Արթուրի ի հայտ գալու ժամանակ թոքերի աշխատանքը վատացնել, և հետո՝ առողջ կերպարի ժամանակ, այդ հիվանդությունը չեզոքացնել: Եվ իսկապես, մարդու ուղեղն այնքան քիչ է ուսումնասիրված, որ ոչ ոք վստահորեն չի կարող սահմանափակել նրա կարողությունները: Հիշեցի մի գիտնական կնոջ դասախոսություն, որտեղ նա ասում էր, որ դա դեռ հարց է՝ ուղեղն է մերը, թե մենք՝ նրանը:

Նկատեցի՞ք՝ արդեն ուղեղին «նա» եմ ասում, իբր թե մարդ է: Բոլորս լավ հասկանում ենք, որ այն չի կարող ուղղակի ինքնուրույն գոյություն ունենալ առանց մարդու: Օրինակ՝ ուղեղս իմ տեղը չի կարող դաշնամուրս բացել ու Ռախմանինով նվագել, կամ հաշվապահության բոլոր տոմսերը սովորել: Չնայած՝ շատ ուրախ կլինեի, որ այդպես լիներ:

Ճիշտն ասած` Երևան ասելիս ո՛չ ծնկներս են ծալվում, ո՛չ էլ շրթունքս է ճաքում: Չգիտեմ` ինչու է այդպես, բայց ես սիրում եմ Երևանը: Իսկ ամենից շատ` Պուշկինի փողոցը: Այնտեղ շենքերը մթոտ են ու համեստ կռացած` երևի քաղաքի մյուս հատվածների աժդահա կառույցների ճնշմանը չդիմանալով: Մի օր, երբ իմ տունն ունենամ, ուզում եմ հենց այդ փողոցում լինի. շատ է հարմար:

Ես սիրում եմ Ազատության հրապարակը, իսկ ավելի կոնկրետ` Օպերայի «հետևը». ոնց որ երկրորդ տուն լինի, սիրում եմ Սպենդարյանի արձանը` Թումանյանինից ավելի, որովհետև առաջինի մոտ քիչ մարդ է լինում, և կեսօրվա արևին տաքոտ ստվեր կա միշտ` իսկը կարդալու համար:
Երևանը սիրում եմ Չարենցի փողոցի` ԵՊՀ-ին մոտ թերթի կրպակի համար, որի վաճառողուհին ամեն առավոտ ժպիտը դեմքին ողջունում ու հարցնում է` էլի «Հրապարա՞կ»: Երևանը սիրում եմ Մարի և Սարգիս Իզմիրլյանների անվան գրադարանի նիհարիկ կատվի, այդ կատվին սիրող ու կերակրող մարդկանց համար:
Երևանը մարդիկ են. ասենք` Գոհարիկը, ում հետ պատրաստ եմ առավոտից իրիկուն ոտատակ անել «Երրորդ մաս»-ն ու նամակ բաժանել, Հայաստանի դրոշով գլխարկով Սասուն պապիկը, մի ոտքով, հենակներով ցուցարարը, բայց ո՛չ նրան հարվածող ոստիկանը: Երևանը Շահենն է, ամեն օր նույն տեղում նստած մրգավաճառ տատիկը, Երևանը Միքայելն է, «Թիթեռը», գետնանցումում հինգ հարյուր դրամով գիրք վաճառողը, Երևանը Սուսաննան է` եկեղեցու վերջին նստարանին նստած:
Այս` համարյա 2800-ամյա քաղաքը սերերի քաղաք է` ամեն քայլափոխիդ, և այդ սերերին հաճախ խեթ-խեթ նայող տատիկների, այս քաղաքը մայթերին թողած համբույրների, դառը սուրճի ու թունդ ծխախոտի քաղաք է: Երևանը Բաղրամյան, Խորենացի փողոցների սերունդների, տասը տարի առաջ գարնանը կտրված կյանքերի քաղաք է, և ես, մեկ է, սիրում եմ այն:
Երևանը` ծանր ճոխություն, անիմաստ շենքեր, բայց Ռադիոտան մոտ ` քաղցր երաժշտություն, բայց Աբովյան փողոցում` ծաղկած ինչ-որ ծառ ու նստարանին` ճերմակած մի զույգ: Հուսահատության գազելներն էլ են Երևան, ինքնասիրությունը գրպաններում պահած, էդ գազելները մի կերպ խցկվող, խցկված` երկիրը երկիր չի ասող մարդիկ էլ են Երևան: Բայց ես է’դ քաղաքը չեմ ուզում, ես է’դ հայրենիքը չեմ ուզում, և գիտեմ, որ մի օր, երբ պետությունը պետություն կլինի, երբ հուսահատության գազելներ, մահվան վերելակներ, մշակութային քանդվող արժեքներ չեն լինի, պետության ու քաղաքացու հանդեպ գործած սեփական մեղքերը քավելու համար վրա-վրա եկեղեցիներ չեն կառուցվի «փորավորների» կողմից, երբ կլինի արժեքների’ հեղափոխություն, այ ա’յդ ժամանակ չեն լինի «երկիրը երկիր չի» ասողներ, ու Երևանը սիրելը կդառնա անհրաժեշտություն: Եվ, ինչքան էլ որ Անին չսիրի այդ բառը, բայց Երևանը պոեզիա է և զիլ արձակ, բայց, ճիշտ եմ ասում, ո՛չ պաթոս:

Հրաժեշտի պահին ամենաճիշտ բանը գնալն է, և նա գնաց՝ կրծքի տակ սեղմելով հուզմունքից բարձրացող փոթորիկը: Ծանր, մշուշապատ հորիզոնում բարձրահարկ շենքերը վեր էին խոյանում՝ իրենց կողքին շեշտելու իմ նվաստությունը. ժամանակից արագ սլացող գնացքով ես մեկնել էի օտար երկիր: Ողջ երկրագունդը ջերմացնող արևն այնտեղ գորշ էր, սառը, մառախուղի թաց կաթիլները նստում էին թարթիչներիս վրա և խոնարհում հայացքս, ցուրտը սառեցնում էր ոսկորներս, ոտքերիս տակ գետինն էր երերում. հայրենական հողս չէր: Շուրջս վխտում էին թաց գետնի պես գորշ վերարկուները, որոնց մեջ մարդիկ չկային, ճերմակ օձի պես մարմնիս էր փաթաթվում արհամարհանքի ալիքը՝ իր լպրծուն սառնությամբ սեղմելով հոգիս. ես զատված էի գորշ վերարկուների այդ հասարակությունից:

Կյանքում առաջին անգամ ինձ որբ զգացի. մինչ ոտքերս ծակծկվում էին օտար հողի անբարյացակամությունից, մտքիս մեջ ավելի ու ավելի թանձր մշուշով էր սքողվում հեռվում, ինչ-որ տեղ ծվարած հայրենիքիս կնճռոտված հայացքը, խոնավությունից թրջված ձեռքերիս մեջ զգացի այդ հայրենիքիս հողից մի բուռ և խոնավ հաճույքով մատներս խրեցի նրա մեջ, հողը բուրեց մանկությանս երազների քնքշությամբ: Արցունքներով թրջեցի ափիս հայրենիքը և համբուրեցի սիրածին վայելող սիրահարից ավելի կրքոտ ու մայրական համբույրից ավելի ջերմ: Հողն աղահամ էր. այն հեռավոր երկրում անցյալի բերրի հողերի այժմյան աղիությունն էր դա, իսկ նրա զավակները ցրվել էին աշխարհի այն հողերի վրա, որոնք ծակծկում էին իրենց ոտքերը: Ես հայր չունեի, հայրենիք չունեի. նրանք հավերժորեն հեռու էին: Արյունը, ցամաքող աղբյուրի նման, լցվում էր սրտիս մեջ և լճանում, սրտիս սափորում նվաղուն թպրտում էր նշույլ մի, որ հրաժարվեց չար Պանդորայի ձեռքով դուրս թռչել կաշկանդիչ պատերից, հույսի փշուր մի. հազար տարի հետո ես պիտի տեսնեի հորս, և գրկիս մեջ նրանից առնեի հայրենյաց հողի բույրը: Հազար տարին ոչինչ է Բուդդայի համար, որ կարող է միևնույն դիրքով նստած փակել հավերժությունից ծանրացած կոպերն ու վայելել հազար տարիների հանգիստը: Դառնալ Սֆինքս և նայել Սահարայի ավազե ժամացույցին. ես տեսնելու էի հորս… Մերկ օվկիանոսի ծոցում դատարկ նավակով օրորվող աղետյալ էի՝ կես բուռ ջրի կարոտով տոչորվող: Ես փակում էի աչքերս և զգում կենարար հեղուկի շփումը ճաքճքած շրթունքներիս, ջուրն այնպե՜ս քաղցր էր. ես ըմպում էի սեփական արյունս:

Օտարություն էր, հայրենիք չկար, ես որբ էի, որ ինչ-որ տեղ հայր ուներ, ես ողջ ուժով ձայնում էի նրան, բայց այդ ճիչը ասեղի նման խրվում էր կոկորդիս մեջ, խտացված լռությունն էր ճեղքում անտարբեր երկնքի կուրծքը: Հայրս բռիս մեջ մնացած հողի փշրանքն էր, այնտեղ, որտեղ դրանից շատ կար, կարող էի այդ քարախառն հողը քրտինքով ջրելով՝ արևահամ խաղող ստանալ, բայց եկա այս անսիրտ ափերում այն արցունքով ջրելու: Նույն աղն ու ջուրն է, օտար մշուշում ես անպտուղ էի, ես հայր չունեի, հայրենիք չունեի:

Մենակ էի, մրսում էի, մարմնիս բյուրեղներով էի զգում վրաս հառված ֆոսֆորափայլ կայծկլտացող աչքերի բազմաթիվ զույգեր: Ես օտար էի, և շուրջս մեղմորեն սեղմվում էր բազմաթիվ գայլերի օղակը, իմ էությունը պիտի հոշոտվեր, հողը հոսում էր ոտքերիս տակից. ես հայր չունեի, չունեի հայրենիք:

Տուն էր, խոնավ երեկոներին վառարանի բոցավառ կրակի մոտ ննջում էի հորս գրկի մեջ, և հեռավոր արևելքի զրնգուն դափերի ու սուլթանների հեքիաթային հարստությունների մասին պատմությունները, նրա՝ հողի նման հանդարտ ձայնով օրորում էին իմ երազները: Կորել էին արևելքն ու դափերը, սուլթաններն ու գանձերը չքացել էին, հայրենիքը միֆ էր, հայրը չկար, և օտարության դալուկ մշուշը պարուրում էր ինձ:

Ես ձուլվում էի այդ մշուշին ու վերանում. ես փոշի էի:

-Մայիսի 6-ի առավոտն էր: Դիրքեր գնալու համար Բաբայանի հրամանով շարվեցինք: 20 հոգի կամավոր էր պետք երրորդ՝ ամենավտանգավոր դիրքի համար: Ոչ ոք կամավոր դուրս չեկավ շարքից: «Ես գնամ, ինձ բան չի պատահի: Արդեն փորձ ունեմ, կարողանում եմ զգայարանների միջոցով կողմնորոշվել (ըստ ձայնի), թե որտեղ կընկնի սնարյադը»,- մտածեցի ես ու դուրս եկա շարքից:

-Քյավառ,- ասաց Բաբայանը,- քեզ ուրիշ դիրք կուղարկենք, շարք կանգնիր:

Հարցը կրկնեց երեք անգամ: Երբ նորից շարքից դուրս եկա, մի քանի տղաներ ևս իմ օրինակով դուրս եկան շարքից: Ինձ թույլ տրվեց երրորդ դիրք գնալ: Ճանապարհին մեքենան փչացավ, ճանապարհը շարունակեցինք ոտքով:

Գիշերը խաղաղ անցավ: Ազգությամբ եզդի Թամոյան Մաջիթը, վրանում նստած, հետաքրքրաշարժ պատմություններ էր պատմում: Մենք էլ, նրա շուրջը նստած, կլանված լսում էինք:

03 պոստում պետք է փոխարինեի Մարատ Մխիթարյանին: Մարատը դիրք գնալուց առաջ խնդրել էր ինքնաձիգս, քանի որ նրանը «SFD սնայպեր» էր ու գիշերով պետք չէր գա՝ մեջն էլեմենտ չկար նշանառության համար: Տվեցի, որ երբ գնամ փոխարինելու, հետ վերցնեմ: Մարատն ու արտաշատցի Արմենը գնացին դիրքեր:

Լուսադեմին կրակոցներ լսվեցին, ապա զանգ ստացանք: Արմենն էր: Հակառակորդն անցել էր հարձակման, Մարատին էլ խփել էին: Օմարի բարձունքում, երբ արևի շողերն ընկնում են ձյան վրա, այդ անդրադարձումից մարդու աչքերը կարծես կուրանում են, և ոչինչ չի երևում: Դրանից պաշտպանվելու համար դահուկորդի ակնոցներ էինք կրում:

Մարատն ակնոցով էր, արևից փայլել էր ապակին, հակառակորդի դիպուկահարն էլ, դա նկատելով, խփել էր նրա աչքին: Մարատը գալարվում էր ցավից, ոտքով խփում, քանդում էր դիրքը: Վիրավորվել էր Էլոյան Խաչիկը աջ կոնքից: Իր ցավի մասին մոռացած՝ դառնացած հայացքով նայում էր տանջվող ընկերոջը: Հանկարծ դժվարությամբ վեր կացավ.

-Չեմ կարող տեսնել նրա տանջանքը,- ասաց նա՝ վերցնելով ինքնաձիգը,- վերջ դնեմ տանջանքին:

Խիղճս տանջեց, թույլ չտվեցի.

-Թուրքի ձեռքով եղել է, բայց թող մեր ձեռքով չլինի: Ավելի լավ կլինի՝ վրան գնաս:

-Պա՛պ, մի քիչ դադար տուր,- ճնշված խնդրում եմ ես,- ծանր են դեպքերը, խիղճս չի մարսում:

Գնում, շրջում եմ տան մեջ այս անկյունից այն անկյունը, զայրանում, էլ ավելի թշնամանքով լցվում դեպի թշնամին, ապա մի բաժակ ջրով վերադառնում եմ, թե՝ էլի պատմիր: Հայրս շարունակում է սառը ժպիտով.

-Էլոյանը վրան գնաց: Ես վերցրի ինքնաձիգս ու սկսեցի կրակել հակառակորդի կողմը՝ մտքումս անիծելով հայի բախտը: Դիրքում նստում էինք ծալապատիկ, որ բեկորներից ոտքներս չկտրվեն: Թշնամու գնդակից մեր գնդացիրի փողը կտրվել ու կեռվել էր: Չէր աշխատում:

Դիրքում էինք ես, Թամոյան Մաջիթը, շամշադինցի Թումոն: Ժամը 11-ի կողմերն էր: Փամփուշտները վերջացան: Յուրաքանչյուր ինքնաձիգում մնաց երեք փամփուշտ, որոնք պահել էինք, որ գերի ընկնելու դեպքում ինքնասպան լինենք: Զանգեցի 26-րդ դիրք՝ Բաբայան Էդիկին, ու օգնություն խնդրեցի: Ոգեշնչեց ու կոչ արեց դիմանալ, մինչև օգնությունը կհասնի: Թշնամին մոտ էր:

-Փրկեք ինձ,- լացակումած աղերսում էր Թումոն:

-Որ կարողանանք, ինքներս մեզ կփրկենք,- ճարահատյալ պատասխանում էինք մենք:

Դժվար էր դիմանալը: Թումոն լքեց դիրքն ու փախավ: Ի՞նչ անել: Կամ ելք գտնել, կամ զոհվել:

Զանգեցի 9-րդ դիրք ու խնդրեցի, որ կրակեն սարն ի վեր դեպի մեզ բարձրացող թշնամու վրա:

Լսելով օգնության կանչի մասին՝ մեզ մոտ էր եկել Ռաֆիկ Ավետիսյանը: 26-րդ դիրքից օգնության եկավ նաև վարձկան կազակ զինվոր Տամերլանը: Վերջինս արագ գործի անցավ: Չէի հասցնում լիցքավորել նրա ինքնաձիգի փամփշտակալները: Կրակում էր երկու ինքնաձիգով միաժամանակ ու աներևակայելի արագությամբ: Նռնակները նետում էր Արմենը, ով վիրավորվելով՝ վերադարձավ վրան: Դիրքում մնացինք ես, Տամերլանը, Մաջիթը, Ռաֆիկը և էլի մի զինվոր, ում անունը չեմ կարողանում մտաբերել:

-Հակո՛բ, վեր կաց, գնանք,- ասաց Ռաֆիկը,- առավոտից այստեղ ես՝ սոված ու հոգնած: Մեզ փոխարինող կուղարկենք:

-Դե, լավ, մնանք, մեկ է՝ ճանապարհին կխփեն: Եթե ուզում ես, դու գնա:

Ի վերջո, համոզեց ինձ: Թեքվել էի նրա կողմը: Երբ շրջվեցի, որ վերցնեմ ինքնաձիգս, ականանետը խփեց մեզնից քսան մետր հեռավորության վրա գտնվող ժայռին, բեկորները պոկվեցին, մի բեկոր խփեց բերանիս, մյուսը՝ գլխիս: Հակառակորդի դիպուկահարն այդ պահին խփեց Տամերլանին: Տամերլանը զոհվեց՝ ընկնելով Մաջիթի վրա, ես էլ, հարված ստանալով գլխիս, ուշագնաց ընկա Տամերլանի վրա:

Այդ ընթացքում վիրավորվել էր Ռաֆիկը: Բեկորը կտրել էր նրա ոտքը, վիրավորվել էր նաև Մաջիթը՝ գլխի աջ կողմից: Ես ուշագնաց ընկել էի, բայց գիտակցությունս տեղն էր, լսում էի ձայները, փորձում էի բարձրանալ, բայց չէր ստացվում: Կարծում էի՝ մահացել եմ, ու այսպես են մեռնում: Վճռեցի շարժել ձեռքս, եթե կարողանամ՝ ուրեմն ողջ եմ: Զգացի, որ շարժում եմ մատներս, ճիգեր գործադրելով մի կերպ նստեցի, աչքերիս առաջ սպիտակ էր, մշուշոտ, ոչինչ չէր երևում: Լսում էի միայն Ռաֆիկի ձայնը, ով գոռում էր.

-Տոնոյա՛ն, փախի՛ր, թուրքերը հասան: Նա սողալով հասել էր սարի գագաթ ու տեսնում էր իմ ու թշնամու հեռավորությունը: Ես գոռացի, որ նա գնա, ես չեմ կարող փախչել: Այս սարսափելի տեսարանից, թե ինչքան ժամանակ էր անցել, չգիտեմ, երբ նորից վերականգնվեց տեսողությունս: Չկորցնելով ինձ՝ սկսեցի նռնակներով ու գնդացիրով կրակել թշնամուն, որն ինձնից յոթ մետր էր հեռու: Վիրավոր Մաջիթը գոռում էր. «Тамерлан, вставай!»: Ես ասացի՝ նա զոհվել է՝ իր մարմնով պաշտպանելով քեզ: Ռացիայով օգնություն կանչեցինք: Հակառակորդը նահանջեց:

Մեկ օր հաց չէինք կերել, վրանից հանեցի սնունդը, հացի վրա կարագ քսեցի ու բաժանեցի վիրավորներին: Ոչ ոք չէր ուզում ուտել: Ինքս ինձ մտածում էի՝ գոնե թող կուշտ մեռնեն: Ինքս էլ ուտել չէի կարողանում բերանիս վնասվածքի պատճառով: Այն ժամանակ գլխիս վնասվածքը իրեն զգացնել չէր տալիս, բայց հետևանքներն ակնհայտ են այսօր, երբ տեսողությունս վատթար վիճակում է: Վիրավորվելուց հետո շարունակեցի ծառայությունս մինչև 1994թ. դեկտեմբերի զորացրում:

Սրանք հորս մարտական գործողությունների պատմությունից շատ փոքր կտորներ էին միայն, բայց թե ինչեր են կատարվել այսքանից բացի՝ գերադասում եմ թողնել վարագույրից այն կողմ՝ ընթերցողի մեջ ևս սառնասրտություն ու ատելություն չառաջացնելու նպատակով:

Անկախ նրանից, թե օրական քանի անգամ կզանգես ու կգրես ընտանիքիդ, երբ նրանից հեռու ես, միշտ կլինեն փոփոխություններ ու նորություններ, որոնց մասին տեղյակ չես լինի:

Երկու ամիս առաջ զանգեցի ընտանիքիս: Սովորականի նման խոսում էինք, երբ քույրս իր լայն, անկեղծ ժպիտով  դեմքը մոտեցրեց էկրանին: Մի պահ ուշադիր նայեցի դեմքին, ինձ թվաց, թե մի բան փոխվել էր: Մի քանի վայրկյան տևեց, մինչև հասկացա, որ ատամներից երկուսը չկան: Երևի նկատեց տարօրինակ, զննող հայացքս ու հայտնեց նորությունը:

-Եվչկա, ատամներս ընկե՜լ են:

Երևի թե քրոջս՝ ատամները կորցնելու փաստն էդքան էլ ազդեցիկ չլիներ, եթե ես էլ մասնակցեի էդ իրադարձությանը: Ընտանիքի երեխայի առաջին քայլերը, առաջին ատամների ընկնելը, առաջին բառերը մեծանալու նշաններն են, ու եթե դու էդ բնականոն ընթացքին անձամբ չես հետևում, քեզ թվում է, թե անսպասելի արագ մեծացավ: Մտածում էի էդ մասին, երբ երկրորդ հոգեբանական հարվածը հասցվեց:

-Եվչկա, մաման հատուկ մանկական «պամադա» ա տվել, որ շրթունքներս պաշտպանված լինեն:

Նախ, ո՞ր օրվանից գիտի, թե «պամադա» ասվածն իրենից ինչ է ներկայացնում: Երկրորդ՝ «պաշտպանվա՞ծ»… Երբվանի՞ց է սկսել օգտագործել էդ բառն ու գիտակցել դրա իմաստը:

Անսպասելի հոգեբանական հարված համար երեք.

-Եվուլ, գիտես, չէ՞, արդեն պարի ու վոկալի եմ գնում:

Մաման երգ է միացնում, քույրս դիրքավորվում է սենյակի կենտրոնում ու սկսում պարը:

Իսկ ես… Ես փորձում եմ համակերպվել քրոջս մեծանալու փաստի հետ:

Շաբաթ օրերը, երբ ընտանիքիս հետ այցելում եմ պապիկիս գերեզմանը, սիրում եմ թափառել մոռացված գերեզմանոցում: Հին գերեզմանաքարեր՝ խունացած նկարներով, ջնջված տապանագրեր, սևազգեստ մարդիկ, խնկի ծուխ… Հասկանում եմ, որ մարդն անցնում է, կորչում հավերժության մեջ: Մնում է միայն մի տապանաքար՝ քանդակազարդ կամ հասարակ, նոր կամ խունացած ու մոռացված: Դա, սակայն, էական չէ: Անշուշտ, տապանաքարի մեծությունը կամ ճոխությունը չի կարող մոռացության տալ հանցագործության ժամանակ դժբախտ պատահարից մահացած մարդու արարքները, այնինչ երբեմն նման ճոխ տապանաքարերի կողքին, մի հասարակ քարի տակ հանգչում է մեկը՝ ընկած ռազմի դաշտում՝ կույր փամփուշտի զարկից: Գուցե ես դա անարդար եմ համարում, բայց հողն ընդունում է անտարբերությամբ: Շրջելով գերեզմանոցում՝ հիշում եմ դրվագներ հորս պատմություններից, երբ զոհվելու հավանականությունն ու ապրելու ցանկությունն ու հույսը մեծ են եղել, բայց, այնուամենայնիվ, դեպքերի մեծամասնությամբ կյանքը հաղթել է մահին:

-Հունվարի 20-ի գիշերը՝ մոտ ժամը տասին, նահանջելով հասանք Սետլար,- մտապահել եմ նրա խոսքերը,- շատ վիրավորներ ու զոհեր ունեինք: Ցրտահարվել էին Ստեփանյան Ալբերտի, Թուխոյան Արմենի վերջույթները: Տղաները հոգնել էին կյանքի ու մահու կռիվ տալուց, քայլում էին՝ մի կերպ ոտքերը քարշ տալով: Սոված, անքուն քայլեցինք մինչև լուսաբաց: Սետլարում մնացինք երեք օր:

Էդիկ Բաբայանը երրորդ օրը բոլորիս հավաքեց մի տան մեջ.

-Երեք օր է՝ հաց չենք կերել: Ով գնա ու Վալերի (Քեռու) սննդի մեքենայից ուտելիք բերի, կստանա կրկնակին: Հը՞, ո՞վ կգնա:

Լռություն էր: Ճանապարհը վտանգավոր էր: Մեզնից յուրաքանչյուրն ուզում էր ապրել, բայց ապրելու համար անհրաժեշտ էր նաև սնվել: Հակոբյան Վահանը, աբովյանցի Սամվելը, Ալիկը և ես գնացինք սննդի հետևից: Հասանք տեղ, սննդի կեսը լցրինք ուսապարկերի մեջ, կեսը՝ ծածկոցի ու փրկվելով թշնամու անընդհատ տեղացող կրակոցներից՝ հասցրինք մարտական ընկերներին:

Մի ուրիշ անգամ հայրս պատմում էր.

-Օմարում էինք: Ցուրտ էր, մշտական մառախուղի մեջ էինք, ու շատ հազվադեպ էր օրը պարզանում: Վազելիս դժվարանում էինք օդի սակավության պատճառով (Օմարի բարձրությունը 3480 մետր է): Պառկում էինք ձյան մեջ, քամին ձյան շերտը լցնում էր մեզ վրա, ձյունը կպչում էր համազգեստին՝ ավելի ծանրացնելով այն: Երբ դիրքը փոխելուց հետո վրաններ էինք գնում, վառարանի մոտ էինք նստում, ձյունը հալվում էր, ու կրկին թրջվում էինք: Չէինք հասցնում չորանալ, երբ կրկին դիրք էինք գնում: Շատերը ցրտահարվում էին, փախչում, ոմանք էլ տաքանալու համար թաց շորերով վառարանին էին նստում, բայց վառում էին իրենց խոնավ համազգեստները: Ավելի դժվար էր ցրտին դիմանալը, քան թշնամու դեմ կռվելը:

Ապրիլի 8-ին երրորդ պոստում էինք՝ 03 դիրքում: Ես ու ընկերս՝ Տերենտը, դեշեկա պոստ գնացինք՝ անփորձ նորակոչիկներին բացատրելու, թե ինչ պետք է անեն: Տերենտը գնաց վրան, և մինչ ես էլ վրան կվերադառնայի, հանկարծ մառախուղը քաշվեց, հակառակորդը նկատեց ինձ ու սկսեց կրակել իմ ուղղությամբ: Դիրքից մինչև վրան հասնելը մեկ վազելով, մեկ պառկելով փորձում էի մոլորեցնել թշնամուն:

-Կրակե՛ք հակառակորդի կողմը, որ կարողանամ վրան հասնել,- ամբողջ ձայնով գոռում էի ես նորակոչիկ դիրքապահներին, երբ արդեն սկսեցին կրակել գնդացիրով:

Վերջիններս, անփորձ լինելով, խուճապահար այս ու այն կողմ էին վազում, բայց չէին կրակում: Այդ ժամանակ չորրորդ պոստից Էդիկ Կարապետյանը նռնականետով խփեց հակառակորդի Կիսալուսին կոչվող դիրքին, ու կրակոցները դադարեցին: Ինքնաձիգս ձեռքումս՝ վազեցի, որքան ոտքերումս ուժ կար, որպեսզի հասնեի վրանին: Հանկարծ ևս մի սնայպերի կրակոց, և ինքնաձիգիս ցեվիոնը փշուր-փշուր եղավ ձեռքերիս մեջ: Աստված այս անգամ էլ փրկեց թշնամու գնդակից:

«Քելե՛, լաո, քելե՜ էրթանք մըր էրգիր…»:

Լուռ վայելում էր՝ աչքերը փակած, աշխարհից կտրված, մեր պապերի հայրենիք հասած… Բայց լռությունն էլ խոսուն է, ավելի խոսուն, քան այս բառերը, որոնցով փորձում եմ նկարագրել այն:

Պապս նրան պատմել էր մեր արմատների, մեր ազգի պատմության, մեր պապերի առօրյայի ու Իգդիրից նրանց գաղթի մասին, իսկ այժմ հերթը իրենն էր, ինքն էլ պիտի մեր պատմությունն ինձ փոխանցեր, բայց ոչ միայն պատմությունը, այլև հայրենասեր ոգին: Իսկ հայրենասիրության գերագույն չափանիշը կյանքը հայրենիքին նվիրաբերելու պատրաստակամությունն է, որը նա ցուցաբերել է տարիներ առաջ:

-Յանշակում էինք,- պատմում էր հայրս,- ամեն օր ռմբակոծություններ ու չդադարող մարտեր: Երեկոյան ժամերին մեր հրամանատարներից Գլոբա Վովան գնում էր հետախուզության:

-Թույլ տվեք ձեզ հետ գալ,- խնդրում էի ես:

Վերջինս, թե՝ ցուրտ է, մնա վաշտում (որպես վաշտ մի փոքր տնակ էինք վերցրել): Բայց ինչպե՞ս: Արյունս եռում էր, այլևս մահից չէի վախենում: Վովայի գնալուց հետո, տեսնելով, որ Էդիկ Բաբայանը գումարտակին ուղարկում է մեր կացարանից ձախ գտնվող սարի լանջին դիրքավորվելու՝ ես նրան դիմեցի ու տղաների հետ գնացի դիրքեր: Ի՞նչ արած, մի քիչ անհնազանդ էի: Դիրքավորվեցինք սարի լանջին՝ ամբողջ երկայնքով, իրարից տասը մետր հեռավորության վրա ու սպասում էինք թշնամու մեծամասշտաբ հարձակմանը: Իմ մի կողմում Մուսոյան Խաչիկի դիրքն էր, ով գալիս էր ինձ մոտ: Ծածկոցը գլխներիս գցած (որպեսզի աննկատ մնանք թշնամու համար) ծխում էինք, շշուկով զրուցում, ու նա իր դիրքն էր վերադառնում: Լուսացավ: Հարձակում չեղավ, ու ցած իջանք սարից:

Վովան վերադարձել էր հետախուզությունից: Զայրացավ, որ լքել եմ տունը ու գնացել դիրքեր:

-Ես ուզում եմ քեզ ողջ-առողջ տուն հասցնել, իսկ դու դիրքեր ես փախչում:

-Գուցե ես մեռնե՞լ եմ ուզում,- կատակում էի ես:

Հիմա մտաբերում եմ այն ամենը, ինչ իմ գլխով անցել է, ու հասկանում, որ դրանք կյանքիս լավագույն տարիներն են եղել, եթե հաշվի չառնենք զոհերն ու վատ դրությունը հայրենիքում: Խաղաղ ժամանակ, հաճախ՝ նաև մարտի ընթացքում, ամեն բան արկածախնդիր էր ու փոքր-ինչ երգիծական:

Հիշում եմ՝ քարայրում էինք, ու հանկարծ գիշերային հերթապահներից մեկը՝ Գևորգը (Միչուրինը), դրսից վախեցած ներս ընկավ ու հայտարարեց, որ թուրք է տեսել: Ես ու մի զինվոր դուրս եկանք, գնացինք Գևորգի մատնանշած վայրը:

-Ո՞ւր է թուրքը,- հարցնում եմ:

Ծառի կողմն է ցույց տալիս: Նայեմ, տեսնեմ՝ ոչ մի թուրք էլ չկա: Իր ստվերից էր վախեցել: Կատակելով հետ եկանք քարայր:

Երբ ամեն վայրկյան հարձակումը սպասելի է, հասարակ իրերն ու երևույթները սարսափելի են թվում: Պատերազմն էլ նման բան է, միշտ պետք է զգոն լինել:

Ես գիտեմ, որ վաղն առավոտյան քայլելով կգնամ ինձ ամենամոտ կանգառը, կփոխեմ երկու երթուղային, կհասնեմ ու կգրկեմ մարդու, ում տեսնելը ընդամենը այդ երեք գործողությունն է: Կարճ, կոնկրետ: Անհնար՝ ոչինչ: Ես նաև գիտեմ, որ մեր սպասվելիք հանդիպումներն արդեն կարող եմ հաշվել մատներիս վրա ու գիտակցում եմ, որ վերջին մատները էդպես էլ չծալված կմնան: Ես լաց եմ լինում: Մեկ-մեկ արցունքներով, իսկ ավելի հաճախ՝ մտքում. էդպես էլ է լինում:

Քանի օր է՝ ասում եմ, կրկնում եմ մտքումս, գրում եմ ինչ-որ տեղ, սկսում եմ «թույլ տուր չսիրել քեզ» տողը՝ դիմելով երկրին, որտեղ ապրում եմ: Չեմ շարունակում:

***

-Թույլ տուր՝ երբ ապտակում ես ինձ, ուժ գտնեմ մյուս այտս պարզելու,- ասում եմ ես հերթական անգամ՝ մայրաքաղաքիդ ամենահերթական փողոցներից մեկն անցնելիս, երբ մարմնիս մի ծայրից մյուսը կոտրված եմ, երբ ամբողջ ձայնով ինչ-որ բան եմ գոռացել ականջիդ, բայց չես լսել, չլսելու ես տվել:

Բայց էսօր էլ չեմ կարող, լուրջ եմ ասում: Էսօր քայլում էի Կոմիտասի պողոտայով ու լաց լինում, մտքումս ինչ ասես ասում էի քեզ, շրթունքներս թեթև շարժվում էին՝ «չեմ սիրում քեզ»-ն արագ ու համարյա անձայն արտասանելով:

«Ինչո՞ւ»,- զարմացած կնայեիր դեմքիս, եթե մարմին լինեիր ու թաշկինակ կառաջարկեիր:

Ես մաքրում եմ աջ աչքս, ձեռքով ուղղում եմ ունքերս՝ ըստ սովորության, արցունքները, մեկ է, գնում են աչքերիցս, էլի ըստ սովորության.

-Մոտ ընկերս լքում է քեզ: Չնայած լքել բառում էնքան անհուսություն կա: Կարելի է ասել՝ նա թողնում է քեզ, հեռանում է քեզնից, վեր է կենում ու գնում, որոշել է մեկնել: Իսկ լքում է ինձ: Դրա համար առանց քո թույլտվության ես «չ» եմ ավելացնում զգացմունքիս առաջ:

***

Թույլ տուր լինել ու մնալ: Հենման կետ տուր ինձ: Քեզնից գնացել ու գնում են նրանք, ովքեր կիսում են բոլոր հիշողություններս: Քեզնից գնում են էստեղ-էնտեղ, բայց ինձ են թողնում: Քեզ հավերժ հրաժեշտ են տալիս՝ օդանավակայաններում մի ծովաչափ լաց լինելով, իսկ մենք մի կարգին հրաժեշտ էդպես էլ չենք ունենում: Իրար գրկում ենք, ասում ենք՝ գնալուց առաջ նորից կհանդիպենք, ասում ենք՝ լաց չլինես: Լաց չլինես: Կարծես թե հեշտ է: Չենք գնում վերջին հանդիպումներին, որովհետև դա պիտի ծանրանա մեր ներսում, պիտի կուտակվի ու երբեք չկորչի:

Ընկերս գնում է: Ես իրեն չեմ մեղադրում, ես իրավունք չունեմ:

Դու ինձ մի մեղադրիր: Դու իրավունք չունես ինձնից սեր պահանջելու:

***

Օդանավակայան: Հրաժեշտ: Ես այս ամենը լավ գիտակցում եմ: Վերջին գրկախառնություն: Վարագույր: Վարագույրի հետևից՝ լացի խզզոց: Փոխադարձ մեղադրանքներ: Ինքնաթիռները օդ են բարձրանում:

Սրբում եմ արցունքներս: Նայում մայրաքաղաքիդ իմ՝ 5-րդ հարկի պատուհանից:

Գլխով ես անում, ասում ես՝ կարող ես չսիրել: Ասում ես՝ ամեն օր թռչող ինքնաթիռներն իմ թույլտվությունն են:

Կարող եմ:

***

Երկուսս էլ չենք հավատում:

Օրեր առաջ Նունե տատիկն էր մահացել։ Այդքան էլ մեծ չէր, երևի 65 կլիներ կամ չէր լինի։ Խե՜ղճ կին, քաղցկեղն իրենն ասաց ու մեկին էլ տարավ։ Տարիներ շարունակ որդին Ռուսաստանում էր, հետո հարսն ու թոռները գնացին, հետո՝ ինքը, բայց շուտով վերադարձավ, որովհետև կարոտում էր: Կարոտում էր թաղն ու հարևաններին, բայց այստեղ էլ ընտանիքին էր կարոտում։ Ու երկու կարոտների արանքում տարիներ շարունակ ապրում էր:

Մահվանից օրեր առաջ էի տեսել նրան. հյուծված քայլում էր դեպի տուն, իսկ ես շտապում էի հասնել խաչմերուկ, որ հասցնեի երթուղայինին։ Բարևեցի։ Բարևեց, երևի ճանաչեց, իսկ ես միայն բարևից ճանաչեցի, որովհետև արտաքնապես ընդհանրապես նման չէր ինքն իրեն։

Մահանալու հաջորդ օրը ամբողջ փողոցը ծածկված էր մեքենաներով և սևազգեստ մարդկանցով։ Եվ ահա երեկո եկավ, որին հաջորդեց միօրինակ գիշերը և 23։16-ը (համենայնդեպս, հեռախոսս այդ ժամն էր ցույց տալիս): Հրավառություն էր։ Փորձեցի խուսափել մեկնաբանելուց, որովհետև տրամադրություն չունեի, իսկ այնտեղ՝ վերևում, երևի մեկը երեխա էր ունեցել։ Ինչ հետաքրքիր բան է կյանքը. երկու տուն ներքև որդին մայր կորցրեց, իսկ երկու տուն վերև մեկը որդի ունեցավ։

Չորս օր չլողացա, որովհետև ոչ թե ջուր, գազ կամ լույս չունեինք, այլ որովհետև ես սնահավատ տատիկ ունեմ, որը հավատում է, որ եթե մարդ է մահանում, ջուրը նրանն է (անկեղծ՝ ես էլ չհասկացա, բայց համարձակությունս չհերիքեց չենթարկվել)։

Թաղմանը չեմ մասնակցել, բայց մերոնք գնացել էին։ Սովորաբար թաղման ժամանակ մարդու տարիքն իմանալուց հետո ինչ-որ մեկը գտնվում է, ով ասում է՝ ջահել էր, էլի: Մի օր, երբ իննսունն անց կին էր մահացել գյուղում, հեռավոր ազգականներից մեկն ինքնաբերաբար, մի փոքր լացակումած ասաց. «Իր չապրած տարիները տա իր ծոռներին»: Ներկաների դեմքին ժպիտ հայտնվեց, երբ հիշեցին կնոջ տարիքը (կարծեմ 93 տարեկան էր)։

Հիմա դրսում դադարել է անձրևը, Նունե տատիկը վաղուց հանգչում է հողի տակ, արևը մայր է մտնում: Իսկ դու շարունակում ես ապրել երկու կարոտների մեջտեղում։