Հոկտեմբերը վերջանալու վրա էր: Տնից դուրս եկա ուղիղ ութն անց երեսուն րոպեին, երբ դասերը սկսվում են: Շնչակտուր քայլում էի, երբ նկատեցի հարևան Գևորգ պապին պատուհանի մոտ, մի ձեռքը՝ գլխի տակ, մյուսով չիբուխը բերանին մոտեցնելիս: Չմտածեք, թե միայնությունն էր ցանկանում խեղդել չիբուխից բարձրացող քուլաների մեջ, չնայած՝ անժառանգ պապի աչքերում հաճախ կարելի էր դա կարդալ, կամ էլ ներքին մի տխրություն էր, որն արտահայտվում էր «օջախի ծուխը շարունակող պիտի լինի» արտահայտության մեջ: Հիմա հաստատ Արուս տատը մի բան է սարքում ուտելու հին, սևացած սյուների վրա հենված հացատանը ու էլի պապի լռությունից նեղսրտած՝ քթի տակ ասում է. «Թող Սուրբ (եկեղեցի) գնա ու մոմ վառի, որ իմ նման կնկա է հանդիպել»:

Ժպտացի ու գլխով արեցի, նա էլ ինձ տեսնելով լայն ժպտաց ու գլխով արեց, ինչպես միշտ՝ ձեռքը հորիզոնական մի քանի անգամ թափահարեց, որ նշանակում էր կամ ո՞նց ես, կամ ինչի՞ ես ուշացել: Ես էլ դրան համարժեք վեր բարձրացրի ուսերս, նա ևս մեկ անգամ ժպտաց, ու ես շարունակեցի շնչակտուր քայլել:

Դեպի դպրոց տանող ճանապարհը դատարկ էր, բոլոր ուսումնատենչները վաղուց դպրոցում էին, իսկ ես արդեն 5 րոպե է, ինչ ուշացել եմ: Սկսեցի դանդաղ քայլել, միևնույնն է՝ ուշացումը նույն սարսափելի երևույթն է, կապ չունի՝ երեք, թե հինգ րոպե, դասղեկին էլ նույն բացատրությունն եմ տալու, լավ է՝ հանգիստ քայլերով հասեմ: Ամբողջ ճանապարհին մտածում էի Գևորգ պապի ու Արուս տատի մասին: Երկուսն էլ ութսունն անց են, բայց սերը չի թառամել, ինչպես թառամել են տատի սպիտակ ձեռքերը: Թեև պապը երբեմն, ինչպես ինքն էր ասում, հոգին դուրս եկած ժամանակ նախատում էր տատին ճաշը աղի անելու համար, այնուամենայնիվ, սիրում էր նրան ինչպես այն օրը, երբ հանդիպեց Գայանենց տնից ջուր բերելիս: Տատը, ուրախ ժպիտը դեմքին, հաճախ է պատմում այդ մասին՝ ձեռքերը հին միզարին (գոգնոցին) քսելով: Ասում է, թե էդ օրը պապը էնպես է տարվել իրենով, որ իր ձիերին թողած (այդ ժամանակ ձի է ունեցել)՝ Արուսենց կովերին է ջրել, որ մի քանի անգամ տեսնի Արուսին: Ասում է նաև, որ հայրը համաձայն չի եղել իրենց ամուսնությանը, բայց իրար հետ փախել են: Նա շատ բան է հիշում, և ուրախ աչքերը լցվում են միայն այն ժամանակ, երբ խոսում է զավակ չունենալու մասին: Ծեր կինը գոգնոցի փեշով թաքուն սրբում է աչքերը, որ պապը չտեսնի: Ասում է, որ պապն էլ լաց կլինի, ու հին վերքերը էլի կցավեցնեն նրա մի բուռ սիրտը: Չնայած դրան՝ նրանք երջանիկ են:

Գարնան հետ տատը իր սիրելի ծաղիկներն է ցանում ու վարունգի մարգեր անում, իսկ պապը միակ կովը դեմ արած տանում է գյուղի կողքի դաշտերը՝ նոր դուրս եկած անուշահոտ խոտ տալու: Ամառը նույնքան հետաքրքիր է անցնում: Տատը շուտ վեր է կենում, ուտելիք սարքում ու տալիս պապին, որ հետը տանի հանդ: Կեսօրին թաղի երեխեքից մեկին խնդրում է, որ իր սարքած նոր ուտելիքը հասցնեն պապին, չնայած պապը միշտ իրեն հատուկ խռպոտ ձայնով ասում է, թե՝ էդքան մի ուղարկիր, մեկ է՝ չեմ ուտելու: Տատը նեղսրտում է, թե՝ իմ սարքածը չես հավանում, էլ չեմ սարքի: Բայց, միևնույնն է, ամեն անգամ նույնքան ուղարկում է:

Արդեն աշուն է, նշանակում է՝ պետք է գնանք տատենց խնձորներն ու տանձերը քաղելու: Աշնան ամենահետաքրքիր օրն է մեզ համար: Հեշտությամբ տատից կորզում ենք իր կյանքի հետաքրքիր պատմություններն ու ողջ երեկոն անցկացնում լիաթոք ծիծաղով:

Բայց այսօր ուրիշ է լինելու: Ես չգիտեի, թե ինչ էր լինելու: Չգիտեի, որ դպրոցից տուն եմ գալու, ու թաղի երեխաներից մեկը լացելով ասելու է, թե Գևորգ պապը մահացել է: Ես չգիտեի, որ այդ օրից Արուս տատին տեսնելու եմ միայն ձեռնափայտը ձեռքին՝ հին գոմի պատի տակ լացելիս, ես չգիտեի, որ գարնան հետ Արուս տատը ոչ ծաղիկ է ցանելու, ոչ էլ վարունգի մարգեր է փորելու: Չգիտեի, որ էլ երբեք չեմ տեսնելու Գևորգ պապին հին չիբուխը ձեռքին՝ պատուհանի մոտ կանգնած:

Նոյեմբերը նոր էր սկսվել, բայց այգու խնձորները դեռ քաղված չէին: Ո՞վ սիրտ կաներ, ո՞վ կհիշեցներ…

Ահա և աշնանային արձակուրդների մեկնարկը տրված է, և բոլոր աշակերտները պետք է հանգստանան, բայց մենք՝ 12-րդ դասարանի աշակերտներս, ցավոք, դրա իրավունքը չունենք:

Չենք կարող քնել գոնե մինչև ժամը 10-ը, չենք կարող մեր սիրելի ֆիլմերը դիտել, երաժշտություն լսել, և այս ամենի պատճառը պարապմունքներն են, տնային հանձնարարությունները, և դասե՜ր, դասե՜ր ու էլի դասերը:

Վստահ կարող եմ ասել, որ հանգստանալու փոխարեն՝ անհանգստանում ենք:

Այս ամենը բավական չէ, հանգստյան օրերին մեզ են միանում անձրևները և զզվելի ցեխը: Արդեն պարտադիր է դառնում շալակած տետրերի և գրքերի հետ միասին չմոռանալ նաև անձրևանոցը: Իսկ ցեխերն էլ մեզ անհարմար իրավիճակի մեջ են դնում, երբ կողքովդ անշնորհք ձևով անցնում է մի մեքենա և ջրափոսի մեջ ընկնելով՝ լողացնում անցորդներին: Պարապմունքից վերադառնալիս լողանալու կարիք է լինում:

Իսկ ինչ վերաբերում է ահանգստանալուն, կարելի է ասել, որ ես միայն հանգստանում եմ այն դեպքում, երբ կտրվում եմ բոլոր պարապմունքներից և 17-ի համար հոդված եմ գրում, կամ էլ մտածում՝ ինչ թեմաների կարելի է անդրադառնալ, ինչ հետաքրքիր մարդու հետ կարելի է հարցազրույց անել: Մի խոսքով, շնորհակալ եմ 17.am-ին, որ գոյություն ունի: Այն իմ աշնանային արձակուրդը իմաստավորում է և մի քանի ժամով կտրում ինձ պարապմունքներից: Դա օգնում է ինձ ավելի թարմ և սթափ մտածել:

Պարապմունքներից հոգնած, երբ նստում ես և բողոքդ պատմում թղթին… Ա՛յ, այսպիսի բան է ստացվում:

Պիտի ձեզ մի «գերծանրաբեռնված» մարդու «հագեցած» ու «բազմաբովանդակ» առօրյայի մասին պատմեմ։ Ըհը, շատ ճիշտ էլ հասկացաք՝ մարդը ես եմ, գրելուս տոնն էլ՝ հեգնական։

Առավոտյան կամ ես ուշ եմ արթնանում և ուշանում եմ, կամ էլ շատ շուտ եմ արթնանում, բայց մտածելով, որ մի սար ժամանակ ունեմ՝ ոչինչ չեմ անում մինչև վերջին վայրկյանը։ Արդյունքում կրկին ուշանում եմ։

Կյանքիս հերթական երկուշաբթին, ժամը՝ 8:00։ «Սուլթան գուզե ջնջը մըզի, զարթնիր, լաո, մեռնիմ քըզի»։ Էս մի քանի բառը մի քանի անգամ կարդացեք ու այն էլ՝ գոռալով, որ գոնե մի փոքր պատկերացում կազմեք, թե ինչ եմ զգում ամեն անգամ, երբ Նա ինձ արթնացնում է։ Չէ, խոսքը Նար Դոսի «Նա»-ի մասին չէ, այդ անիծյալ «Նա»-ն զարթուցիչս է. ամեն առավոտ արդեն աննկարագրելի ատելի դարձած բառերը կրկնում է, որ արթնանամ, անհավեսությունից պարալիզացված ձեռքիս երկար-բարակ մատների թեթև շարժումով անջատեմ ձայնը, քանի տնեցիք, ավելի ճիշտ՝ քնած տնեցիք, «ազգ ու տակով» վրաս կռիվ չեն եկել։ Ասում եմ՝ ափսոս աքաղաղ չունենք, է, ինքն առավոտ շուտ «տրիվոգը» կդներ, չէի կարողանա ձայնն անջատել ու անզորությունից ոչ էլ կարթնանայի։

Աչքերս կիսաբաց եմ անում։ Չէ, չէ, էս անգամ ոչ կշարունակեմ հանգիստ քնել, իբր ոչ մի տեղից էլ չեմ ուշանում, ոչ էլ ունեցածս «ահռելի» ժամանակը սպանելու համար մի քսան րոպե անիմաստ ֆեյսբուքիս թայմլայնը կթերթեմ, ինչպես սովորաբար շաբաթվա մյուս օրերին եմ անում, մինչև ուշանամ, քեֆս էլ թողնի։ Երկուշաբթին մեր դպրոցում տողանի օր է ի վերջո (չեմ պատրաստվում ասել, որ ամեն երկուշաբթի ամբողջ դպրոցը հավաքվում է դահլիճում՝ հիմնը երգելու, «Հայր մերն» ասելու ու տնօրենի տարբեր գրքերից գտած աֆորիզմները լսելու, լավ, ասել՝ ասել եմ, ոչինչ)։ Պետք է շուտ վազեմ դպրոց, քանի Երազ տատը դռները չի փակել, որովհետև հետո հավես չեմ ունենա սիրտը շահելու հնարներ փնտրելու, որ ներս թողնի: Նրա սիրտը շահելը համարյա այնքան բարդ է, ինչքան Հայաստանում բարեկեցիկ ապագայի մասին մտածելը։

Ոչ մի անգամ թեյս չեմ հասցնում խմել, մի տասը րոպե խախտված հոգեբանությամբ երեխայի նման որոշում եմ՝ ինչ հագնել, մի տասը րոպե էլ ծախսում եմ որոշելու արդյունքում «Անիի ավերակները» դարձած սենյակս հավաքելու վրա, լվացվում ու վազում դուրս։ Դպրոց մտնելուն պես պիտի շնչակտուր բարձրանամ երրորդ հարկ, որտեղ դասարանս է, NASA-ի ինտերնետի նման գերարագ մի քանի էջ գրավոր գրեմ, նոր վազեմ երգելու։ Ու էս ամենի համար պետք է հավես, որը ես ընդհանրապես չունեմ։ Անցանք։

Դասամիջոցներին հազիվ հասցնում եմ մյուս ժամի տնային հանձնարարությունը կատարել, էդ ի՞նչ հանգստանալու մասին է խոսքը։ Դա է երևի միակ պատճառը, որ ապագա բժիշկ չլինելով հանդերձ, մեկ է՝ բժշկի ձեռագիր ունեմ։ Այ, իսկ երկար դասամիջոցներս երբեք անիմաստ բաների վրա չեմ վատնում. հիմնականում կամ «ծամում եմ», կամ էլ՝ պարում։ Հա ի՞նչ է եղել, որ, մեկը երգում է, մեկը՝ ձայնակցում, մեկը՝ ձևացնում, իբր ձայնակցում է, մի ուրիշը ծափ է տալիս, մնացածս էլ պարում ենք։ Աննորմալ չենք, ուղղակի շատ արվեստասեր ենք (ամբողջ դասարանով հակում ունենք հատկապես դեպի «շախով-շուխով» արվեստը)։

Ժամը մոտավորապես 3-ն է, դասերն ավարտված են, քայլում եմ տուն։ Ավելի ճիշտ՝ վազում, որովհետև ինձ հունից հանում է այն փաստը, որ տանը նոր եփած փլավ կա, իսկ ես նրանից այդքան հեռու եմ գտնվում։ Մտա տուն։ Ոտքերս մի կերպ քարշ տալով հասա խոհանոց. ստուգում եմ՝ ինչ կա կաթսայի մեջ, նոր միայն հետ դառնում՝ կոշիկներս հանելու։ Հաշված վայրկյաններ անց ուտելիքը ստամոքսումս է, ես էլ՝ անկողնուս վրա։

Ժամը մոտավորապես երեքն անց կես է, լիքը դաս ունեմ անելու՝ պարապմունքս չհաշված։ Լավ, հաշվեցի, կարևոր չէ, մեկ է՝ դեռ անկողնուս վրա եմ։ Չէ, չեմ փոխվել, դեռ սպասում եմ, թե երբ է միջիս վաթսունն անց ալարկոտ «ձաձան» հրամայելու, որ հելնեմ, փոխվեմ։ Ժամը հինգն է, ոչ մի փոփոխություն, նույն դիրքով նստած եմ անկողնուս վրա՝ նայում եմ՝ չգիտեմ էլ ուր։ «Ձաձա»-ն էլ դեռ չի շարժվել, կասկածում եմ, որ կշարժվի։ Շարժվե՜ց։ Շարժվեց, երբ ժամը 7-ն էր։ Ու գիտե՞ք՝ ինչ արեց։ Ուղեղիս համապատասան զգայարանին ազդակ ուղարկեց, որ վերցնեմ հեռախոսս ու սկսեմ անիմաստ թերթել ֆեյսբուքյան էջս՝ արդեն խանգարված տեսողությունս էլ ավելի վատացնելով։ Երեկոյան ամենամեծ ցանկությունս շուտ անկողին մտնելն ու ձմեռային վերմակի մեջ փաթաթվելով՝ ջերմություն զգալն է։

Ժամը տասն է, էլի՝ մոտավոր։ Ժամանակն է վաղվա դասացուցակի վրա մի արհամարհական հայացք նետելու, ու «ահ, լավ, հեչ, դասամիջոցներին հաստատ կհասցնեմ գրել» դեմքի արտահայտությամբ քնել շտապելու։

Է՜, մի քանի կադր հետ տվեք. մի լավ հաց եմ ուտում, մի անգամ էլ եմ մի լավ հաց ուտում, էլի մի անգամ, հետո խոզանակում ատամներս ու դրանց վրա փակցված անիծյալ շղթան, նոր ֆանտաստիկ արագությամբ պառկում քնելու։

-Մամ, վաղն առավոտը յոթին կարթնացնես, հելնեմ՝ մի քիչ դաս անեմ։

Առավոտ, ժամը՝ 7:00. քնած եմ։

7:59. մեկ է՝ քնած եմ։

8:00. «Սուլթան գուզե ջնջը մըզի, զարթնիր, լաո, մեռնիմ քըզի»։

Հ.Գ. Որպես կանոն՝ օրվա վերջում անտանելի հոգնած եմ լինում։ Հիմա կասեք. «Պահ, էդ ի՞նչ արեցիր, որ մի հատ էլ հոգնես»։ Ասեմ. միջինում մարդը մեկ րոպեում կատարում է 16-20 շնչառական շարժում։ Հումանիտարի կոպիտ հաշվարկով՝ 24 ժամում կատարում եմ 23040-28800 շնչառական շարժում, մի քանի հարյուր հազար անգամ էլ թարթում եմ աչքերս։ Էդ ո՞վ չի հոգնի էդքան գործողություն կատարելուց։ Համ էլ կասեն՝ ծույլ եմ։ Չէ՞ որ ալարել ալարելու համար էլ մեծ ջանք, եռանդ ու էներգիա է պետք։ Ոչ կինետիկ, ոչ էլ պոտենցիալ, խոսքն այն էներգիայի մասին է, որ տասնհինգ տարեկան եմ, բայց արդեն կորցրել եմ։

Երեկ մեր շենքից երկու շենք այն կողմ կատարվում էին իրադարձություններ, որոնք ցնցեցին ամբողջ Հայաստանը:

Ոչ ոք չգիտեր՝ ինչ կլինի, ոչ ոք չէր սպասում, որ երեխային մանկապարտեզ ուղարկելն անգամ կարող է վտանգ պարունակել իր մեջ, որ ընտանեկան հարցերն ու միջադեպերը կարող էին ազդել երեխաների վրա: Չեմ ուզում պատմել Արմավիրում երեկ պատանդ վերցված մանկապարտեզի երեխաների շուրջ ծավալված դեպքերի մասին, քանի որ անգամ ուղիղ եթերով բոլորը հետևում էին դրանց: Փառք Աստծո, որ երեխային էլ վտանգ չի սպառնում, և հանցագործը չեզոքացվել է:

Ասել, որ արմավիրցիները մեծ շոկ ապրեցին, նույնն է, թե ոչինչ չասել: Տղամարդիկ բոլորը դրսում էին, շրջապատել էին մանկապարտեզի շենքը: Հայրիկս էլ դեպքի վայրում էր: Ծանոթ-անծանոթ, բարեկամ ու հարևան բոլորն այնտեղ էին և բոլորն էլ պատրաստ էին ամեն վայրկյան ներս մտնելու և օգնություն ցուցաբերելու, զայրացած ու լարված ամբոխը դեմ գնալով հորդառատ անձրևին, համառորեն սպասում էր: Երկու կրակոցներից հետո ուժգին ծափողջյուններով դիմավորեցին ողջ ու առողջ դուրս հանված փոքրիկին: Ոչ մեկին էլ չէր հետաքրքրում. ով է ճիշտ, ով է մեղավոր: Կարևոր էր միայն մեկ բան. ոչ ոք իրավունք չունի երեխաների կյանքը վտանգել, ընտանեկան հարցերը երեխաների կյանքի հաշվին քննարկել:

Փառք Աստծո, ամեն բան լավ վերջացավ, սակայն պարապ մարդիկ մինչև ուշ գիշեր կանգնած էին մանկապարտեզի տարածքում, խանգարելով փրկարաների աշխատանքը և վտանգելով իրենց իսկ սեփական կյանքերը՝ հայկական ձևերով քննարկելով եղածը: Ոստիկանության աշխատանքը, խոստովանեմ, բավականին ծանր էր, որովհետև մի կողմից՝ փորձում էին վնասազերծել հանցագործին, մյուս կողմից էլ՝ պարապ ամբոխին փորձում էին հեռու պահել հանցագործության վայրից, որպեսզի չխանգարեն աշխատանքներին: Եվ երևի ամենաշատը դրա վրա էին չարչարվում…

Հիմա, երբ ամեն բան հետևում է, ես էլ ուշ գիշերին գրում եմ այս մասին, մտածում եմ, որ կարող էր այսպես չլինել, եթե…

Եթե իսկապես մեծահասակներն այդքան մտածում են երեխաների մասին, ինչո՞ւ մանկապարտեզների անվտանգությունը չեն ապահովում: Եթե փորձես մտնել որևէ վարչական շենք, որտեղ պաշտոնյաներ են աշխատում, ապա հազար ու մի արգել պետք է հաղթահարես, հաճախ չես էլ կարողանա հաղթահարել: Իրենք իրենց լավ պաշտպանում են: Իսկ մանկապարտեզ, խնդրեմ, մտեք, բաց է, որ անկյունն ուզում եք, պահա՞կ, ի՞նչ պահակ… Չգիտեմ՝ ուրիշ մանկապարտեզներն ինչպես, բայց հենց այդ մանկապարտեզը, որը մեզնից երկու շենք այն կողմ է գտնվում, վաղուց վթարային է, չվերանորոգած, կոտրված պատուհաններով: Սակայն ծնողները իրենց երեխաներին ստիպված են այս մանկապարտեզ բերել, որովհետև ի վիճակի չեն վճարելու ավելին, ցավոք անգամ այս դեպքից հետո էլ:

Ինչո՞ւ է այսպես, ինչո՞ւ ենք ասում՝ ամենալավը երեխաներին, բայց նրանց մասին մտածում ենք վերջին հերթին: Հիմա շատերը մտածում են՝ լավ է, ամեն բան լավ վերջացավ, ոչ մի երեխայի վնաս չեղավ: Բայց վա՞խը, չէ որ այդ երեխաները հոգեկան մեծ ապրումներ ունեցան, և այդ տարիքում դրանք շատ երկար հիշվելու են:

Կասեք՝ էլի բողոքում ես, բայց ինչպես չբողոքեմ, երբ վտանգն ինձնից մի քանի մետր էր հեռու: Համ էլ գոնե հիմա մեծերը դասեր քաղեն:

-Բա եղանակը ո՞նց ա։

-Եղանակը… Եսիմ, չգիտեմ, մամ։

-Ո՞նց, այդտեղ ես ապրում ու չգիտե՞ս։

Ինչպես գիտես կամ գուցե և չգիտես՝ ես ապրում եմ Այովա նահանգում։ Ուրեմն բացատրեմ. դպրոցում օդորակիչ է միացված ամբողջ օրը, նույնը՝ տանը, մեքենայում։ Իսկ այստեղ մեզ պես քայլելով ինչ-որ տեղ չեն գնում, ամբողջ օրը միայն վարում են։ Չես հավատա, բայց նույնիսկ կողքի փողոց գնալու համար վարում են։ Այնպես որ, ես եղանակը զգալու հնարավորություն ունենում եմ մեքենայից տուն կամ տնից մեքենա կարճ ճանապարհին։ Ու եթե քո հարցին՝ ինչպիսին է այստեղի եղանակը, ասեմ՝ չգիտեմ, չզարմանաս։ Չնայած՝ անհոգ եղիր, արդեն ուշադրություն եմ դարձնում դրան և դուրս եմ գնում՝ հատուկ եղանակը ստուգելու։

Բայց եղանակի հետ կապված պատմությունս չվերջացավ։ Ինչքան էլ քիչ եմ տեղյակ եղանակից, բնականաբար, չեմ կարող չնկատել կտրուկ փոփոխությունները։ Այստեղ եղանակը շատ փոփոխական է։ Քեզ համար հանգիստ նստած ես ու հանկարծ վեր ես թռչում ամպրոպից։ Շատ հաճախ են կայծակ և հորդառատ անձրևներ լինում, բայց մի մտածիր, տաք ու արևոտ օրեր էլ են լինում, ես կասեի՝ շատ շոգ, բայց դա առանձնապես չես էլ զգում, եթե, իհարկե, դրսում չես։ Մի խոսքով՝ եղանակը իր բազմազան դրսևորումներով իմ նահանգում է։

Բայց սա էլ դեռ պատմության վերջը չէ։ Հիմա ընդհանուր պատկերացում ունես եղանակի մասին, այնպես որ կարող եմ անցնել բուն ասելիքիս։ Մտնում ես դպրոց ու կարող ես կողք կողքի տեսնել ամառային հողաթափերով ու շորտերով մեկին և վերարկու հագած մյուսին։ Հայաստանում եթե ցուրտ է, բոլորս տաք ենք հագնվում, իսկ եթե շոգ է՝ թեթև։ Պարզ ու հասարակ։ Իսկ այստեղ օդորակիչների պատճառով կամ շնորհիվ (նայած՝ ում համար) եղանակը առանձնապես չի ազդում հագնվելուդ վրա։ Ընդհակառակը, եթե դրսում շոգ է, խորհուրդ կտամ շատ տաք հագնվել, որովհետև հենց նստեցիր ավտոմեքենա, մտար տուն կամ դպրոց, մրսելու ես։ Նայում ես՝ դրսում արև է, իսկ ներսում ձմեռային եղանակ են ստեղծում։ Իսկ երբ ցուրտ է, պետք է շատ թեթև հագնվես, որովհետև ներսում ամառ է դառնում։

Երբ ասում ես Ամերիկա, պատկերացրու մի հսկայական բազմազանություն ու այնպիսի անսովոր բաներ, որ անսովոր է պատկերացնելը։

Իրական զրույցների հիման վրա:

-Բարի օ՜ր, Աղո՛ւն մորքուր, ո՞նց ես։

-Աստծու բարին, Սաքո ջան, ոչինչ, էսպես՝ օրվա հետ։

-Բա էս ի՞նչ բանի ես։

-Հնդուշկեքիս հետ, Սաքո ջան, սրանք հոգիս հանեցին, հա՜… Փիս եմ սովորացրել. կերը սարքում, լցնում էի դեմները, ուտում, իրենց քեֆին պառկում էին։ Հիմի հանում եմ դուրս, թե՝ մի խոտ, մի քար, մի էս, մի էն ուտեն, ալարում են, որ իրար գան. չեն արածում։ Երեխի պես, է՜, որ վայ-վույ անելով բամբակի մեջ պահում ես, հեշտին են սովորում: Հիմի սրանք են: Ազատություն էլ եմ տվել, էլի ձեռիս են նայում: Բա իմացա՞ր՝ ինչ եղավ։

-Ի՞նչ։

-Աղջկաս պսակեցի։

-Ո՞նց թե… Ա՛յ Աղուն մորքո՞ւր, էս ի՞նչ ես ասում. ունեցածդ մի աղջիկը հիսունն անց կին, թոռ-երեխով, ի՞նչ պսակել։
-Հա՜, հա: Այ, էդպես երեխո՜վ-թոռով էլ հարսանիք արեցին ու պսակվեցին: Է՜հ, Սաքո ջան, է՜ն վախտով հնարավորություն չկար, հիմա մարդիկ տեղը հանեցին էլի: Եկեղեցով, կարգով հարսանիք արեցին. ոսկի էր, թե արծաթ՝ չգիտե՜մ: Բա՜, ծիծաղում ես, հիմա ի՜նչ ասես՝ կա, էն վախտերում ո՞վ էդպես բան կպատկերացներ։ Է՜, նենց եկան-անցան էդ ժամանակները, չիմացանք էլ՝ լա՞վն էին, վա՞տն էին։ Բայց հիմա լավ ա, թող ուրախանան ջահելները. աշխարհ մեռնել կա:

Վա՜յ, տղե՛ք ջան, կամաց եք, է՜, սրանց ակի տակով չտաք, սաղ չարչարանքս ջուրը լցվի։ Մուրազի վրա եմ. աղջկաս եմ օժիտ տալու: Էս երեխեքն էլ հո ամբողջ օրն ստեղ են, առավոտից-իրիկուն հեծանիվով էս կողմ, էն կողմ: Կծիծաղես, բա՜…

-Բա ի՞նչ անեն, Աղո՛ւն մորքուր: Գնան սար, խոտ քաղեն, տրակտորը սարում մոռանան, գիշերով ոտով տուն գան, հա՞:

-Վա՜յ, Սաքո, Սաքո: Համա թե օրեր էին, է՜… Բայց խեղճ բիձեն քանի օր գնաց եկավ, մինչև էդ տրակտորը սարքեց, սարից բերեց տուն։ Իրա հեծանիվն էլ կա, է՜, հա՜յ՝ տունը դրած։

-Հա՜, խեղճի հոգին շատ էինք հանում։ Բա էդ հեծանիվը հիմա գոնե քշող կա՞։

-Է՜հ, տղեքն ամենքը մի ավտո ունեն, էլ քշողն ո՞վ ա, ե՞ս։

-Բա ինչի՞ չես ծախում։

-Է՜, Սաքո ջան, յարա չի սաղցնի:

-Բա պահում ես ի՞նչ. մեկ էլ տեսար՝ Ապո բիձեն հե՞տ գա։

-Հա՜, բա՜: Էն լավ տեղը թողած՝ ո՞ւր կգա: Մնում ա՝ ես քարը փեշիցս թափեմ, ճամփա ընկնեմ էն աշխարհը՝ իրա մոտ։

-Բա ի՞նչ գիտես՝ լավ տեղ ա, էդ հո ինքը չեկա՞վ ասեց։

-Բա հենց էդ ա՝ չեկավ, է՜: Ասում ա՝ մեկին հարցնում են՝ էն աշխարհը լա՞վ տեղ ա, թե՞ չէ, ասում ա՝ որ լավը չեղներ, էդքան գնում են, մեկը հետ կգար, էլի: Ոչ չարչարվում են, ոչ մտածմունք ունեն, իրանց համար անդարդ, անցավ ապրում են էլի, բա լավ չի, ի՞նչ ա:

-Գալն էս ա, Աղուն մորքուր, էս մեր՝ իրանց հիշելով են հետ գալի։

-Հա՜, Սաքո ջան, էդ ա, որ կա: Բայց, դե, էդպես գալ-գնալ կլնի՞…

Մի կանգառ շուտ իջա տրանսպորտից, որովհետև այլևս տեղ ու դադար չկար: Եղանակը խորհրդավոր ու միաժամանակ շատ վախեցնող էր: Մարդիկ կարծես այլ մոլորակից լինեին, ոչ մեկի երեսին մի փոքր ժպիտ անգամ չէր երևում: Երեկվա վիրավոր սև կատուն արդեն մահացել էր, նստարանի վրայի շիշը կոտրել էին, իսկ աղբամանի աղբն արդեն հասել էր գետնին: Աչքիցս չվրիպեց նաև այն կինը, ում արդեն մի շաբաթ էր՝ տեսնում էի ծաղիկների խանութի դիմացի նստարանի վրա: Ոնց հասկացա՝ նա տուն չունի. ճամպրուկը միշտ իր հետ է լինում: Ամբողջ ճանապարհին այդ կինն էր մտքիս մեջ:

Եհովայի վկաները նորից նստած էին իրենց մշտական տեղում ու ամեն անցնող մարդու ուշադիր զննում էին:

24-րդ շենքի տատիկներն էլ իրենց նստարանին էին, ու ինչպես միշտ՝ այն գեր ու սևահեր տատիկը աջ կողմում էր, ակնոցավորը՝ մեջտեղում, իսկ բոյովը՝ ձախ կողմում: Արդեն էնքան էի տեսել նրանց, որ անկախ ինձնից ուզում էի բարևել:

Կաղին հավաքող պապիկն էլ արդեն գրեթե լցրել էր տոպրակը. երևի խոզերի համար էր տանում:

Ափսոս, մյուս կանգառին շուտ հասա, որի մոտ էլ մեր տունն է: Ինչպես միշտ սպասեցի կանաչ լույսը վառվի՝ հետո անցնեմ փողոցը, իսկ էն մարդկանց, որ կարմիրի ժամանակ էլ են անցնում, երբեք չեմ հասկանա:

Եթե դու գոնե մեկ անգամ եղել ես Վանաձորում, երևի գիտես  Արցախ պուրակի մասին: Իսկ եթե չգիտես, ուրեմն ուշադիր կարդա, կփորձեմ այնպես անել, որ գոնե մի ակնթարթ հայտնվես այնտեղ: Այսպիսով` կանգնում ես հին ճոճանակների մոտ, որովհետև այդտեղից գրեթե ամբողջ պուրակը երևում է: Ձախ կողմում Սրնգով տղան է` քաղաքում դժվար կարողանաս գտնես այնպիսի մարդ, որ այդ արձանի մոտ նկար չունենա, մի քիչ վերև «Պոնչիկ-Տոնչիկ»-ն է` ուսանողների ընդմիջումների մշտական վայրը: Շուրջ բոլորդ լիքը ծառեր կան ու հին ճոճանակների մոտ իմ սիրելի ծառն է: Մի անգամ դասի գնալիս, ինչպես միշտ, իմ ծառին նայելով անցնում էի, ու մեկ էլ նկատեցի, որ նրա ճյուղերին տերևների փոխարեն լիքը ճնճղուկներ են, վրան ազատ տեղ չկար: Հանեցի հեռախոսս, որ նկարեմ, բայց նկարում ճնճղուկները հստակ չէին երևում, թե չէ՝ ցույց կտայի:

Պուրակը առավել գեղեցիկ է աշնանը, ամբողջը դեղին տերևներով է պատվում: Հետո շրջվում ես ու գնում նստում ճռճռացող ճոճանակի վրա, ու պուրակի սև կատուն գալիս է մոտիկ, որ ձեռքիդ ուտելիքը տաս իրեն: Տալիս ես, բայց մեկ է, չի ուտում: Ու այդպես հին ճոճանակից նայում ես արվեստի ուսումնարանի ոչ պակաս հին շենքին ու հասկանում, որ գտնվում ես քաղաքի հենց սրտում:

Վանաձորի մասին մտածելիս միանգամից հիշում եմ երկու վայր` Արցախ պուրակը և Հուշարձանը: Մեր նախորդ սերունդը դեռ հիշում է, թե  ինչպես էին պուրակում Հայաստանի անկախության կոչ անում, թե ինչպես էին զինվորներին ռազմաճակատ ճանապարհում: Քաղաքի այս երկու հատվածների հետ կապված շատ հուշեր կան: Վանաձորը ուղղակի քաղաք չէ, Վանաձորը շնչող օրգանիզմ է և ունի սիրտ, որը, ըստ իս, ամուր պահված է հենց Արցախ պուրակում և Հուշարձանում: Ցավոք, այսօր ես տեսնում եմ, թե ինչպես են մետաղյա պատերով փակում իմ հին ճոճանակը, ինձ զրկում իմ սիրելի ծառին նայելու բերկրանքից: Քաղաքիս սիրտը վաճառում են և թողնում որ, ով ինչ ցանկանա՝ քանդի, ինչ ցանկանա՝ կառուցի:

Մանկական զբաղվածության կենտրոն կառուցելու գաղափարը ողջունելի է, բայց չէ՞ որ քաղաքում այլ տարածքներ կան, էլ չեմ ասում բազում անտեր շենքերի մասին, որոնք կարող էին վերանորոգվել: Քաղաքի ամեն մի պատի մեջ սեր կա, բայց սերը վերացնում եք, մեր մեջ թողնելով միայն բողոք ու ատելություն:

Կան որոշ բաներ, որոնք հաճախ Վանաձորի հետ ենք նույնացնում` անձրև, աշուն, ռոք, կարոտ, սեր, խոնավություն, ցուրտ, երթուղայիններ, Լոռվա բարբառը` հատկապես «ազիզ» բառը, ոմանք նույնիսկ Սամվել անունը: Մի քանի տարի հետո վախենամ քաղաքիս կոլորիտից էլ բան չի մնա: Եվ Վանաձորը բացի դատարկությունից էլ ոչնչի հետ չենք կապի:

Բարև: Երկար ժամանակ է անցել նախորդ նամակիցս: Ես այն քեզ ուղարկել չկարողացա, որովհետև ես չգիտեմ մի փոստ, որը կապում է թշնամիներին: Դե, պարզ է, ա՜խր, ո՞վ է գժվել թշնամուն նամակ գրի, որ մի բան էլ փոստ լինի:

Մայրս շաբաթը մեկ անգամ վերընթերցում է նամակս: Ձևացնում եմ, թե չեմ տեսնում, իսկ նա իրոք հավատում է: Հավատում է ինձ ու քեզ, մեր ընկերությանը:
Արի՝ մի ամսից հանդիպենք Արաքսի մոտ: Արաքսը մեզ չի խանգարի, նա գիտի լռել: Նա մեզ կմիացնի, ինչպես բաժանել է:
Գիտեմ, որ քեզ կարգելեն գալ, ինձ էլ: Եթե հարցնեն, թե որ ընկերոջս հետ եմ հանդիպելու, ի՞նչ պատասխանեմ: Միգուցե ասեմ քո անունը, ներիր, բայց ես քո անունն էլ չգիտեմ:
Ես երկար եմ պատկերացրել մեր հանդիպումը, այնտեղ ես միայն լռում եմ:
Ա՜խր, ինչի՞ց խոսենք, իսկ եթե առաջին բառից վիճե՞նք, բայց մենք նոր ենք ընկերացել, չէ՞:
Իսկ միգուցե չհանդիպե՞նք: Իսկ ի՞նչ է փոխվելու դրանից: Միևնույնն է՝ մենք թշնամիներ ենք, թշնամի ընկերներ:
Ես ավարտում եմ նամակս ու անգամ անունս չեմ գրում: Թշնամին թշնամի է՝ առանց անունի, իսկ իսկական ընկերները առանց անունի են սիրում իրար: