-Հը, Լիլ, դու ի՞նչ ես որոշել։

-Չգիտեմ դեռ, տեսնենք։

-Արդեն ժամանակն ա, էս ա՝ 12-րդ դասարան ես։

Եթե դու ավարտական դասարանի աշակերտ ես, կամ եղել ես, ինձ թվում է՝ ծանոթ ես այս տեսակ խոսակցություններին։ Ճիշտն ասած, միայն վերջերս եմ կողմնորոշվել մասնագիտության ընտրության հարցում։ Երբ բացում էի տվյալ բուհի ֆակուլտետների, քննությունների, վարձերի աղյուսակը, առաջինը, իհարկե, ուսումնասիրում էի, թե ինչ քննություններ են անհրաժեշտ տվյալ բաժինն ընդունվելու համար ու մտածում՝ արդյո՞ք կարող եմ այդ առարկան մասնավոր պարապել, կամ կարող եմ գուցե առանց մասնավոր պարապմունքների՞ ընդունվել: Փնտրում էի այնպիսի մասնագիտություն, որը և՛ կսիրեի, և՛ հեշտ կլիներ դուրս գալ մասնավորի տակից ու նաև վարձի, և՛ հետագայում իմ մասնագիտությամբ կկարողանայի աշխատել։

Իհարկե, ես այսպես մտատանջվում էի՝ մտածելով ծնղներիս մասին ևս, որովհետև հիմա այդքան էլ հեշտ չէ ուսանող պահելը, այն էլ՝ միանգամից երկուսին։ Ես ու եղբայրս այս տարի միասին ենք ավարտում։ Իհարկե, մենք միակը չենք:

Ես ապրում եմ Ստեփանավանում, իսկ մասնագիտության ընտրության հարցում օգնեց իմ քաղաքը: Ստեփանավանը հարուստ է իր անտառներով, մաքուր օդով, ձորերով։ Ամռանը, համեմատաբար, շատ հով եղանակ է։ Շատ մարդիկ մեծ քաղաքներից գալիս են միայն այն բանի համար, որ հունիսին տեսնեն սոճիների փոշոտումը։

Հիմա կմտածեք՝ սա ի՞նչ կապ ունի գրածիս հետ։ Իրականում ես ուզում եմ ասել, թե ինչ ուղղությամբ եմ ցանկանում շարժվել, և ինչքանով է իմ մասնագիտությունը կապված ծննդավայրիս հետ, որովհետև ապագայում կցանկանամ իմ հմտություններն ու գիտելիքները ներդնել իմ բնօրրանը զարգացնելու ու այն զբոսաշրջային խոշոր կենտրոն դարձնելու մեջ։ Իմ քաղաքն ունի շատ մեծ ռեսուրսներ տուրիստական խոշոր կենտրոն դառնալու համար։ Սակայն այսօր թե հանգստացողներն են քիչ, թե չկան զբոսաշրջիկներին առաջարկվող բազմաթիվ ծառայություններ:

Մի խոսքով՝ ցանկանում եմ սովորել հենց տուրիզմի բաժնում և մի քանի տարի հետո սպասում եմ ձեզ Ստեփանավանում։

Ժամանակն առաջ է գնում, տեխնոլոգիաները զարգանում են, երկրների միջև հեռավորությունն աշխարհում կրճատվում է: Թվում է, թե 21-րդ դարում երթևեկության խնդիրների մասին խոսելը ֆանտաստիկայի ժանրից մի բան պետք է լինի։ Իսկ Հայաստանում դեռ անհաղթահարելի խնդիր է մնում գյուղից քաղաք հասնելը․

«Ասում են ուսանողություն, ուսանողական կյանք: Իրո՞ք, էդպիսի բան կա՞: Բա ո՞վ վազի, որ հասցնի ունեցած-չունեցած մի երթուղայինին…
Ամեն առավոտ տնից մի քանի ժամ շուտ եմ դուրս գալիս, թափառում եմ Երևանի փողոցներում մինչև դասերը սկսելը, քանի որ ուրիշ երթուղային չունեմ, որ հասնեմ Երևան: Տրանսպորտի խնդիրը միայն մի օգուտ տվեց ինձ՝ Ազգային գրադարանի տեղը սովորեցի. ընթերցասրահում սպասում էի մինչև գյուղի երթուղայինի հետ գնալու ժամը»։

Մարինեն ապրում է Արագածոտնի մարզի Ոսկեհատ գյուղում, մասնագիտությամբ բանասեր է: Զբաղվում է ակտիվ հասարակական գործունեությամբ, աշխատանքի բերումով շատ ժամանակ է անցկացնում Երևանում: Ժամանակի մեծ մասը ծախսում է գյուղ-քաղաք ճանապարհներին, կանգառներում՝ հանրային տրանսպորտի սպասելիս:

«Տարիները թռան, երթուղայիններն էլ, հիմա կանգնում ու անհույս սպասում եմ՝ 15, 20, 50 րոպե, չէ, ժամերը գիտեմ, ուղղակի երբեմն վարորդները շեղվում են երթուղուց ու չեն գալիս, դե հո չե”ն զանգի ասեն. «Մարինե ջան, կներես, տաքսով գնա, այսօր չենք աշխատելու»։

Մարինեն աշխատում է Արագածոտնի մարզի Բազմաղբյուր գյուղի դպրոցում: Տրանսպորտի խնդրին բախվում է գրեթե ամեն օր: Գյուղի երթուղային գիծը սպասարկող ընկերությունը հարևան Ոսկեվազ գյուղում հանրային տրանսպորտ՝ գազել կամ ավտոբուս գործարկում է 20-30 րոպեն մեկ անգամ, իսկ Ոսկեհատից միայն առավոտյան ժամերին, որը սովորաբար միշտ գերբեռնված է լինում: Կեսօրին աշխատող երթուղայինը հաճախ շրջանցում է գյուղը՝ պատճառաբանելով, որ ուղևորները քիչ են: Երեկոյան ժամերին գյուղացիներն առհասարակ խուսափում են դուրս գալ գյուղից, որովհետև ընդհանրապես տրանսպորտ չկա:

«Ու հա, մի մոռացիր, դու աղջիկ ես, ով ձայնը բարձրացնելու դեպքում վերածվում է «լաչառի», դե, աղջիկ ջան, լռիր ու մեկի գիրկը նստած գնա դասի»:

Բնակիչներն արդեն մի քանի անգամ դիմել են թե՛ մարզի ղեկավարներին, թե՛ երթուղային գիծը սպասարկող ընկերությանը, սակայն որևէ տեսանելի փոփոխություն մինչ օրս չկա, իսկ եղածն էլ միայն մեկ-երկու շաբաթ է «ուժի մեջ» լինում, որից հետո կամ ընկերությունը կրկին փոխում է երթուղին, կամ շարունակում է նույն ոճով աշխատել:
Հայաստանում սկսված համայնքների խոշորացումն ավելի հրատապ է դարձնում մարզերի հանրային տրանսպորտի խնդրի լուծումը: Երթևեկող ուսանողներին և աշխատողներին ավելանում են նաև դպրոցականները:

Ասիական բանկի առաջարկները նախատեսվում էր իրականացնել 2008-2020 թվականներին՝ Հայաստանի տրանսպորտի զարգացման ծրագրի շրջանակներում: Ծրագրի ավարտին մնացել է ընդամենը 2 տարի։ Իսկ թե որքանով է կարգավորվել տրանսպորտի հարցը Հայաստանի մարզերում, երևում է առավոտյան և երեկոյան գերբեռնված ժամերին գործող երթուղային տաքսիներից:

…Ու երևի այդպես էլ Մարինեի ու շատերիս համար երազանք կմնա նորմալ երթուղային տաքսիներ ունենալն ու «մարդավայել» գյուղից քաղաք հասնելը։

Իմ գյուղը Մայիսյանն է՝ թաքնված երկու քաղաքների՝ Արմավիրի ու Մեծամորի արանքում։

Երբ գալիս ես Երևանից, ու վերջանում է Մեծամորը, ուշադիր նայիր աջ կողմդ ու կտեսնես գյուղիս սկիզբը՝ ծառուղին, այդ հատվածը կարծես ֆիլմից լինի։ Քայլում ես մինչև գյուղ ու մոռանում իրականության մասին։
Գաղտնիք չէ, որ դրականն ու բացասականը միշտ ձեռք ձեռքի տված են քայլում, ու եթե գյուղն ունի շատ առավելություններ, թերությունները նույնպես մեզ հանգիստ չեն տալիս։
Գյուղի ներսում առկա խնդիրների մասին չէ, որ խոսելու եմ։ Խոսքս նաև այն բնակավայրերի անունից է, որոնք գտնվում են Ատոմակայանի մերձակա տարածքներում։

Իհարկե, վտանգի դեպքում տուժելու է, կարելի է ասել, Հայաստանի ամբողջ տարածքը, բայց առաջին հարվածը ընդունելու ու հետ ենք մղելու մենք՝ շրջակայքում ապրողներս։
Տարվա մեջ լինում են միջոցառումներ ու նախնական պատրաստություններ, թե ինչ պետք է անել արտակարգ իրավիճակներում, բայց մենք չունենք համապատասխան պիտույքներ։
Տարբեր երկներում, որտեղ գործում են ատոմակայաններ, բնակիչները ստանում են հակագազեր ու առաջին անհրաժեշտության իրեր՝ վտանգի դեպքում պաշտպանվելու համար, իսկ մեր գյուղում, օրինակ, շատերն անգամ չգիտեն՝ ուր պետք է գնալ ճառագայթման դեպքում, որովհետև միջոցառումները գրեթե միշտ կազմակերպում էինք դպրոցական մակարդակով։
Ինչպես ասում են՝ մինչև դանակը չհասնի ոսկորին, ոչինչ չենք ձեռնարկի, հայ ենք, չէ՞։ Ինչո՞ւ սպասենք, մինչև վտանգավոր իրավիճակ լինի, խուճապ, նոր սկսենք գործել, ու հետևանքներն էլ լինեն անդառնալի։
Ամեն ինչ սկսվում է ինձնից, քեզնից, մեր բնակավայրից ու համայնքից։ Ի վերջո, մանրուքներին ուշադրություն դարձնելով ու փոքր թվացող խնդիրները լուծելով մենք կհասնենք ավելի մեծ խնդիրներին, ու ճիշտ նշանակետին խփելով, կունենանք մեր երազած Հայաստանը։

Երևանի փողոցներով քայլելիս շատ եք տեսնում մռայլ ու «մուննաթ» եկող հայացքներ, չէ՞: Ես էլ: Ուսուցիչներիցս մեկը պատմում էր Հունաստան կատարած իր այցից: Ասաց, որ սկզբում շատ անսովոր էր, ու ամեն ինչ տարբերվում էր Հայաստանից: Բոլորը ժպտում են ու թեկուզ առանց պատճառի զրուցում անծանոթների հետ: Լսել եմ, շատերն ասում են, որ ուղղակի հայերը շատ խնդիրներ ու հոգսեր ունեն, դրանից է: Չեմ կարծում, որ խնդիրներ միայն հայերը ունեն: Ուղղակի մենք սիրում ենք ամեն ինչ բարդացնել: Համ էլ, հայերին շատ է հետաքրքրում մյուսների կարծիքը: «Որ ժպտամ, չե՞ն ասի՝ էս գիժը ով ա, անտեղի բերանը բացել ա»: Կամ էլ իրար խորհուրդներ են տալիս.

-Փողոցում մի ծիծաղեք, կողքից սիրուն չի նայվում:

Էդ ինչպե՞ս: Բայց այնպիսի տպավորություն է, որ մարդկանց ուղղակի առիթ է պետք քննադատելու համար: Լուրջ դեմքի արտահայտությամբ մեկին տեսնելիս էլ ասում են՝ «Մի հատ էլ խփի»: Չէ, իրար խփել պետք չէ, իրար վիրավորել, քննադատել ու բամբասել նույնպես: Երևի թե սա է ամենամեծ խնդիրը, ուղղակի պետք է դադարել քննադատել իրար և մտածել ուրիշի կարծիքի մասին: Թեթև ապրելը ավելի հեշտ է: Ի վերջո ապրում ենք մի անգամ, ապրում ենք ինքներս մեզ համար:

Եթե ինձ հարցնեն, թե որն է կյանքիս կարգախոսը կամ ինչով եմ առաջնորդվում, ես կպատասխանեմ. «Կապ չունի՝ ինչ եմ անում, մարդիկ միշտ խոսելու պատճառ կգտնեն: Ապա ինչու չանեմ այն, ինչ ինձ դուր է գալիս»:

Իսկ ամենաչսիրած արտահայտությունս է. «Իսկ մարդիկ ի՞նչ կմտածեն»: Եթե շփվում ես ինձ հետ ու հիմա կարդում ես սա, երբեք ինձ չասես դա: Ինձ չի հետաքրքրում: Մասնագիտությանս ընտրությունն էլ է հակասական արձագանքներ առաջացնում: Շուտով կավարտեմ դպրոցը, ու ամենաշատ հնչող հարցը հենց մասնագիտությանս ընտրությանն է վերաբերում: Պատասխանը ստանալուց հնչում է հաջորդ հարցը` «Իսկ չե՞ս վախենում»: Կամ էլ` «Իսկ ինչո՞ւ հենց լրագրող»: Պատասխանեմ բոլոր հարցերին` չէ, չեմ վախենում, վերջ ի վերջո պետք է լինեն մարդիկ, ովքեր կխոսեն իրոք կարևոր հարցերից, ոչ թե «աստղերի» ամառային հանգստից, և լրագրող, որովհետև սա այն եզակի մասնագիտություններից է, որտեղ կկարողանամ օգտագործել գիտելիքներս, շփվել ու ծանոթանալ տարբեր մարդկանց հետ և ուղղակի հաճույք ստանալ կատարածս աշխատանքից:

Բայց մի րոպե, ոնց որ թե շեղվեցի թեմայից: Ուզում էի ասել, որ ամբողջ օրը տխրելով խնդիրները չեն լուծվի: Մեկ էլ, եթե ինչ-որ մեկը հաջողության է հասնում, դա ամենևին չի նշանակում, որ բախտավոր է, ուղղակի նա աշխատել է և բազում դժվարությունների միջով անցել նախքան դա: Չի ասել. «Էս երկրում գործ չկա», այլ աշխատել է ու չի ամաչել իր աշխատանքից: Բոլորն էլ ինչ-որ բանից են սկսել, համոզված եմ, համաշխարհային ճանաչում վայելող մարդկանց կենսագրություններում էլ եք հանդիպել այդպիսի պատմությունների: Հայտնի պապիկը ասել է. «Սովորել, սովորել, սովորել», իսկ ես կավելացնեմ. «Սովորել, աշխատել, ժպտալ», ու ձեր կյանքում ամեն ինչ լավ կլինի:

Ըհը, էս էլ մենք ենք մեր սարերում: Մայիսի երեքն էր, քրոջս՝ Արևի հետ վերադառնում էինք դպրոցից: Չհասած մեր դարպասին՝ նկատեցինք հորեղբորս «զիլ» մակնիշի բեռնատար մեքենան: Տխրեցինք:

Տատիկս ու պապիկս ամեն տարի սար էին գնում (Հանքավան), և ահա նրանք այսօր պետք է տեղափոխեին իրենց անհրաժեշտ իրերը՝ սարում լիարժեք կյանքով ապրելու համար: Մեր բակում եռուզեռ էր, ով ինչով կարողանում էր՝ օգնում էր:

Նկուղից լսվում էր տատիկիս ձայնը.

-Արև՛, ժամացույցս չմոռանաք, Անո՛ւշ, բա մոմ դրե՞լ եք, վա՜յ, կոֆեն մոռացել ենք…

Ամեն ինչ կարծես լավ էր, եկավ հրաժեշտի պահը: Պապիկս ասաց.

-Դե, երեխեք ջան, եկեք՝ պաչենք, որ էթանք:

-Պապի, լավ, մի նեղվի, դասերը վերջանան՝ կգանք ձեզ մոտ:

Անցան դպրոցական օրերը: Ամառային արձակուրդներին, ինչպես պապիկն ու տատիկը, այնպես էլ ես և քույրս, հավաքում էինք մեզ անհրաժեշտ պարագաները, որ գնանք պապիկի ու տատիկի մոտ:

-Մամ, են սաղ շորերը դիր, էլի:

-Դե, մի քանի բան վերցրեք, հետո շաբաթ կամ կիրակի օրերին կգանք մնացած շորերն էլ կվերցնենք:

-Անուշ, սրբիչները չմոռանաս ու էն գրքերը, տետր ու գրիչ էլ վերցրու, պետք կգա:

-Երեխեք, դե պրծե՛ք, ավտոն արդեն եկել ա, մեռավ սպասելով:

Տեղավորվեցինք մեքենայի մեջ ու ճանապարհ ընկանք դեպի Հանքավան՝ պապիկի, տատիկի ու մեր մնացած բարեկամների մոտ, որոնք նույնպես սարում էին:

Ահա հասանք Հանքավան: Մեքենան դեռ չէր դիրքավորվել, երբ բաց պատուհանից լսվեց տատիկի ձայնը.

-Արամ, արի՛ տես, երեխեքն են եկել, քո Անուշն էլ ա եկել,- պապիկս ինձ շատ-շատ էր սիրում:

-Ես ձեր ցավը տանեմ, դե շուտ արեք, կրակ վառեք՝ խորոված անենք, հալալ հաց ուտենք:

Պապիկս շատ էր ուրախացել, քանի որ մեզ շատ էր սիրում, և այդ սերը փոխադարձ էր:

-Պահ-պահ, Ռիմայի թոռներն են եկել,- լսվում էր հարևան տներից:

Արդեն տեղավորվել էինք: Առավոտյան տատիկին օգնում էինք պանիր պատրաստել, հորթերին արոտավայր ուղարկել և ճուտիկներին կերակրել:

Ես և քույրս գնում էինք ձիավարության՝ հորեղբորս ձիերով:

Հուլիսի 13-ին բոլորիս սիրած տոներից մեկն էր՝ Վարդավառը:

Բոլորն այդ օրը հյուրընկալում էին իրենց հարազատներին՝ նշելու այդ գեղեցիկ տոնը:

Հանքավանում մեր հարևանությամբ ապրում էին մեղվապահությամբ զբաղվող ամուսիններ, որոնց թոռնուհին՝ Վեներան, նույնպես եկել էր իր պապիկին ու տատիկին հյուր:

Բոլոր մեծահասակները զբաղված էին կերուխումով: Շատ ուրախ էր անցնում Վարդավառի տոնը, մինչև այն պահը, երբ լսվեցին աղաղակներ և լացի ձայներ: Վեներան եղբոր հետ մոտեցել էր գետին և խաղում էր, երբ ոտքը սայթաքել էր և ընկել էր երկու քարի արանքը՝ գետի մեջ: Եղբայրը չէր նկատել քրոջը: Երբ նկատեցին, որ աղջիկը չկա, մտածեցին, որ գետն է քշել, տարել յոթամյա աղջկան: Նրա փոքրիկ եղբայրը տեսել էր քրոջ երկար վարսերը՝ գետի մոտ գտնվող մեծ քարերի տակ: Մինչև տղան կանչել էր ծնողներին, աղջիկը մահացել էր. ծնողները հանեցին նրա անշնչացած դին:

Դրանից հետո ծնողներս այլևս թույլ չտվեցին մեզ մնալ Հանքավանում:

Հիմա մենք մեծացել ենք, և մեզ հետ մեծացել են նաև մեր հիշողությունները: Վարդավառի այդ ծանր ողբերգոությունն էլ ամեն անգամ հանգիստ չի տալիս:

Մեզ հետ չեն մեր պապիկը, մեր շատ սիրելի հորեղբայրները, բայց մենք միշտ բարի ժպիտով ենք հիշում նրանց հետ անցկացրած ամեն մի ակնթարթը:

Ըհը, էս էլ մենք ենք մեր սարերում…

Արծվաքարը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում՝ Գավառ քաղաքի հարևանությամբ: Չնայած նրան, որ տեղացիները կատակով, իսկ երբեմն էլ լուրջ այն ոչ թե գյուղ են անվանում, այլ Գավառ քաղաքի թաղամաս, միևնույնն է, իմ աչքերում այն շարունակում է մնալ իսկական, հայկական մի գյուղ՝ իր քարքարոտ լեռնաշխարհով ու ավանդապաշտ բնակիչներով: Արծվաքարն իմ հայրենի գյուղը չէ. ես այստեղ չեմ ծնվել: Այստեղ չեն ծնվել նաև ծնողներս: Արծվաքարը պապիս գյուղն է: Չնայած՝ մեծ հաշվով վերցրած՝ պապս էլ իր կյանքի հիմնական մասն անց է կացրել Երևանում ու գուցե ավելի շատ երևանցի է, քան արծվաքարցի: Բայց չէ՛, Արծվաքարը նրան ծնել է ու սնել, ու նրա մանկության լավագույն հիշողություններն էլ, բնականաբար, կապված են հենց իր հարազատ բնօրրանի հետ: Այստեղ կանգուն է նրա հայրական տունը, և մենք տարին ամենաքիչը մեկ անգամ, կտրվելով մայրաքաղաքային թոհուբոհից, գալիս ենք Արծվաքար՝ վայելելու մեզ հոգեպես ու արյան կանչով հարազատ գյուղի ջերմությունը: Չէ՛, խոսքը գյուղի «շոգ» եղանակի մասին չէ, հատկապես՝ գիշերները, երբ թվում է՝ դրսում ջերմաստիճանը հատում է նույնիսկ 0-ի շեմը, այլ այն մարդկային ջերմության, որն ամեն անգամ գտնում եմ իսկական գյուղական անկեղծ շփման ու փոխհարաբերությունների մեջ: Եվ քանզի ժամանակ առ ժամանակ իմ ներսում արթնանում է մի ռոմանտիկ, զգացմունքային էակ, որն ամենապարզի մեջ անգամ ինչ-որ սիմվոլիզմ է տեսնում, թո՛ւյլ տվեք ներկայացնել մի փոքրիկ նկարագրություն իմ լեռնահայրենիքից, որը ծնվեց մտքումս, երբ նայում էի Արծվաքարի քարքարոտ լեռներին:

Մթնշաղ է: Տարվա այս եզակի երջանիկ ամիսներին կանաչով պատվող լեռների ու բլրակների գրկում ծվարած այս բնակավայրում, որ տեղացիները հպարտորեն իրենց հայրենիքն են համարում, օրվա ավարտն է նշմարվում: Իրենց առօրյա հոգսերից վերջապես ազատված (կամ գրեթե ազատված) գյուղացիները փակել են իրենց տան դռներն ու վայելում են երեկոյի խաղաղ հոգնությունը: Քարաշեն տների՝ հպարտորեն դեպի վեր ձգվող մի քանի տանիքների ծխնելույզներից ելնում է նորաթուխ հացի ծուխը, որն ասես վկայում է, որ հարատև է այստեղ ապրողի «հոգսառատ երջանկությունը»: Ցուրտ է, թեպետ դեռ մի քանի ժամ առաջ տապն այնպես էր խեղդում, որ թվում էր, թե ամենաշոգ ամառն այստեղ է լինում: Երկինքն աներևակայելի խաղաղ է: Ամպերի մանր կտորտանքներն ընկղմվել են հորիզոնի հեռվում, որ կարմրավուն երանգ է ստացել մեռնող արևի վերջին ճառագայթներից…
Մթնեց: Երդիկներից ելնող տաք ծուխը մարեց, պատուհաններից երևացող ճրագները հանգեցին: Վաղը՝ լեռների գրկից ծնվող արեգակի առաջին շողերի հետ, մի նոր առավոտ կբացվի այստեղ, ու գյուղը նորից կծնվի ու նորից կապրի իր հին «հոգսառատ երջանկությամբ»:

Ես ուզում եմ, որ Հայաստանի այս մի բուռ անկյունում, որն անչափ հոգեհարազատ է ինձ, ինչպես նաև մնացած բոլոր անկյուններում, որոնք հարազատ ու սիրելի են ուրիշներին, միշտ զգացվի նորաթուխ հացի բույրը ու թևածի «հոգսառատ» երջանկությունը: Ես ուզում եմ, որ Հայաստանը՝ քարտեզի վրա երևացող իր բոլոր կետերով, շարունակ ապրի ու շնչի այն ջերմությամբ, որով իրենց կյանքն են կերտում արծվաքարցիները: