Բոլորս էլ գիտենք՝ ինչ կարծրատիպեր են «իշխում» Հայաստանում ու դեռ քանի հազարամյակ էլ կիշխեն, էլ չասեմ: Սակայն դրանցից ամենաշատ հանդիպողներից մեկի մասին եմ ուզում խոսել: Չնայած՝ հավանական է, որ մայրս ու տատս նյութս կարդալուց հետո սաստեն ինձ, նորից քարոզ կարդան գլխիս, իսկ «սքայփի» բարեկամներն «ազգի դավաճան» անվանեն, բայց մեկ է՝ պետք է ասեմ։

Դեռ փոքր ժամանակվանից միշտ տարբերություն են դրել իմ ու եղբորս միջև, ու հաստատ բոլոր «հայու գենը պահող» ընտանիքներում էլ նույն վիճակն է։ Երևի հասկացաք՝ ինչ նկատի ունեմ։ Դեռ մանկուց էլ բոլորն իրենց մեթոդներով ջանացել են հասկացնել, որ ես պետք է լսողի դերում լինեմ, որ ես պետք է զիջեմ, ես պետք է ամեն ինչ անեմ, իսկ եղբայրս կարող է ողջ օրը ոչ գործ անել, ոչ էլ առավել ևս, օգնել մայրիկին, քանի որ նա տղա է, իսկ ես՝ աղջիկ: Մարդ էակից ընդամենը երկու տեսակ կա՝ աղջիկ ու տղա, էդ ո՞ր հանճարի մտքով անցավ տղային իշխողի դերը տալ, իսկ աղջկան՝ հնազանդվողի, որ տղաների համար է ստեղծված ավտոմեքենան, շինարարի կամ դարբնի մասնագիտությունները, իսկ աղջիկը չի կարող դառնալ շինարար, քանի որ «թույլ սեռ»-ի ներկայացուցիչ է, և բացի դրանից՝ բա ամոթ չի՞, ի՞նչ կմտածեն մարդիկ: Երբեք էլ չեմ ընդունել ու չեմ ընդունի էդ խտրականությունը, ախր, դա շատ վատ դաստիարակության ձև է։ Կանգնում են ու եղբորս մոտ ասում, որ նա կարող է ողջ օրը գործ չանել, իսկ ես պետք է անեմ, նա կարող է այսինչ բանն անել, իսկ ես ոչ՝ բա ինքը տղա ա, իրեն կարելի ա։ Դեռ մի բան էլ ինձնից մի տարի փոքր է, բայց չգիտես՝ ինչի, ես պետք է իրեն զիջեմ, կռվում վերջին խոսքը նրանը պետք է լինի, նա կարող է գոռալ ինձ վրա, իսկ ես նրա վրա գոռալ չեմ կարող (բայց, դե գոռում եմ, էլի), նույն բանը նրան թողնում են, իսկ ինձ՝ չէ։ Տատս էլ միշտ եղբորս է ավելի շատ սիրել, չնայած՝ ես հազար անգամ ավելի լավ եմ սովորում, ավելի ընդունակ եմ ու ավելի խելացի, գիտե՞ք՝ ինչի, ես գնալու եմ, ես ուրիշի սերունդն եմ շարունակելու, իսկ եղբայրս՝ մերը (տատիկիս արդարացումն է), դա դեռ էն դեպքում, երբ տատս ինքն էլ աղջիկ է ու հարս։ Անգամ ափսոսում եմ, որ մի ամսում անհնարինը հնարավոր դարձնելով, ամեն օր տանջվելով՝ մի վեց առարկա զրոյից սովորել եմ ու փայլուն արդյունքի հասել, որ կարմիր վկայական ստանամ, իսկ եղբայրս անգամ մատը մատին չի տա: Գիտե՞ք՝ ինչի, որովհետև դեռ դպրոցական առաջին տարիներից էլ տատս ասում էր՝ ինքը տղա ա, ինքը կարա մի քիչ էլ վատ սովորի, իսկ մայրս հիմա ասում է՝ ի՞նչ կարմիր վկայական, չէ մի, պարտադիր չի բարձր գնահատական ստանա, իսկ դու աղջիկ ես, դու պարտավոր ես շատ լավ սովորել: Ու ինչի՞ համար են տղաներին երես տալիս: Հա, ի՞նչ, որ տղաների մազը կարճ ա, խելքը «երկա՞ր» ա, որ էդ հիմար ասացվածքն են հորինել մարդիկ:

Կամ ասում են՝ էս գործը աղջկա գործ չի, դու աղջիկ ես, դու չես կարող դառնալ կարատեիստ կամ շինարար, աղջիկները միայն ուսուցիչ կարող են դառնալ: Վա՞տ կարատեիստ է մեր թղթակից Էլիզը, դեռ մի բան էլ շատ մրցանակներ է ստացել, մրցույթներում ու առաջնություններում է հաղթել: Վա՞տ մարտիկ էր Ժաննա դ’Արկը, որ մի ամբողջ Ֆրանսիա ազատագրեց, վա՞տ թագուհի է Էլիզաբեթը, որ մի հսկա Անգլիա է կառավարում, վա՞տ ճարտարապետ է Զահա Հահիդը, որ համարվում է ամենահայտնի ճարտարապետներից մեկը՝ կին լինելով հանդերձ, կամ՝ Ռոնդա Ռոուզին, որը բացի տաղանդավոր դերասանուհի լինելուց՝ նաև ձյուդոյի աշխարհի չեմպիոն, օլիմպիական խաղերի բրոնզե մեդալակիր կամ խառնամարտի բացարձակ չեմպիոն է, էլ ի՞նչ թույլ սեռ, ի՞նչ բան: Վա՞տ աղջիկ կլինեի ես, եթե իրավաբան կամ օպերատոր դառնայի, որ արգելեցին՝ ասելով, թե բա՝ աղջկա գործ չի: Չգիտեմ, է: Միշտ էլ ասել եմ մայրիկիս՝ ես իմ երեխաներին էդպես չեմ դաստիարակելու ու ոչ էլ տարբերություն եմ դնելու նրանց միջև…

Երբ ասում էին, որ ժամանակը թռչում է կամ արագ է անցնում, ինձ համար ծիծաղելի ու անհասկանալի էր հնչում: Ժամանակը չէր անցնում, ես էի գլորում օրս, օրը տարի էր թվում ու կարծում էի՝ հավետ մնալու եմ 6 տարեկան:

Հիշում եմ՝ խոսում էի մտերիմ ընկերուհուս՝ հայելու միջի Միլենայի հետ.

-Պատկերացնո՞ւմ ես՝ դառնանք չորրորդ դասարան: Արդեն մեծ, տարրական դպրոցն ավարտած, ինչքան շատ բան կիմանանք:

Տառերը կիմանայի ու հաշվել մինչև հարյուրը: Ու ինքս ինձ սթափեցնում էի.

-Հե՛տ արի, դա այնքան հեռու է:

Հիշում եմ, որ միշտ չեմ սիրել մեծանալը, փոքր լինելը ահագին հարմար է:

Իսկ հիմա՞: Տասներորդ դասարանում եմ ու հիշում եմ, որ ասում էին՝ աչքերդ թարթես, կյանքդ կանցնի: Ինձ թվում էր` հիշում եմ մանկությունս:

Տատիկի ու պապիկի հետ էինք ապրում, տան փոքրն էի, բայց, չգիտես ինչի, բոլորն իմ երեխաներն էին ու ես՝ մայրիկը:

-Բալես, արի հաց ուտելու,- ասում էի ես ու բոլորին հատ- հատ կերակրում՝ հեքիաթներ պատմելուն համընթաց:

Մի քանի օր առաջ հասկացա, որ իրականում չեմ հիշում, այլ ձայնագրության մեջ եմ տեսել: Ախր, ոնց կարող եմ հիշել հենց իմ պատկերը. իմ աչքերից չնայել, այլ նայել իմ աչքերին: Շատ նեղվեցի, ախր, ուզում եմ հիշել: Ժամանակը չի անցնում. վազում է, սլանում:

Արթնանում եմ՝ մի երկու գործ, երկու երգ, ֆիլմ, ու գիշեր է: Չէ, ախր կանգնի՛ր, ո՞ւր ես գնում, ես դեռ լիքը բան ունեմ անելու:

Ահա… Նորից գրում եմ, քեզ եմ գրում նամակս։ Գիտեմ, որ անպատասխան է մնալու նամակը. չեմ ուղարկելու քեզ։ Բայց, հավատա՛, անկարող եմ չգրել ու զգացմունքներս չարտահայտել։ Սկսեմ նրանից, որ կյանքս դատարկ է, ես դատարկ, թույլ ու մենակ եմ։ Հավելեմ, որ ես խեղդվում եմ առանց քեզ։ Միայն թե չեմ հասկանում՝ կարոտից, թե միայնությունից եմ խեղդվում։ Հոգիս խեղդվում է, ու երբեմն խղճում եմ ինքս ինձ՝ իմ այս վիճակի համար։

Բայց ես պայքարում եմ, պայքարելու եմ, քանի որ իմ երակներում քո արյունն է հոսում, ես քո աղջիկն եմ։ Հա՛, ես այն աղջիկն եմ, ում ծնունդին դու սպասում էիր՝ որպես քո տղայի։ Դու չգիտեիր, որ իմ ծնունդից միայն տասներեք տարի հետո պիտի տղա ունենաս։
Բայց ես այնքան ոգևորված էի աշխարհ գալու մտքով, ես ուզում էի տեսնել քեզ, ճանաչել ընտանիքս, լսել ձեզ, ձեր գրկում մեծանալ: Ես ուզում էի, որ լսեք ինձ, ուզում էի, որ ընդունեք ինձ։
Ու այս մտքերով ես աշխարհ եկա, ծնվեցի ու իմ ծնունդով, միգուցե, հիասթափեցրի ձեզ։ Կներե՛ս, պա՛պ, ես քո երազած տղան չէի։ Այդ պահից սկսած ես սկսեցի ատել բժիշկներին, չէ՞ որ նրանց սխալի պատճառով էր, որ դուք այդքան ուրախացել էիք տղա ունենալու մտքով։
Ես ծնվեցի հայրենիքիցս հեռու՝ Ռուսաստանի Դաշնությունում, ես ստացա մայրիկի ազգանունը։ Իսկ գիտե՞ս՝ ինչ դժվար է ինձ համար, որ իմ ազգանունով առանձնանում եմ քույրերիցս ու եղբորիցս։ Դու բոլորին կարողացար տալ քո ազգանունը, իսկ ինձ՝ ոչ։ Բայց ինձ համար այդ ազգանունը թերևս ավելի կարևոր է։
Մեծանում էր քո աղջիկը։ Ու ժամանակի ընթացքում դու համակերպվեցիր։ Ինձ համար դու կատարելություն ես, մանկությանս օրերից դեռ հիշում եմ, թե ինչ մեծ սիրով ես դու ինձ պարուրել: Ու այդ սերը ինձ հետ է ցայսօր։
Մեզ հիմա բաժանում է տարածությունը, որն, ի դեպ, գործնականում հաղթահարելի արգելք է։ Ես սպասում եմ, քանզի չեմ կարող ինքս թռչել, գալ մոտդ։
Ես այն աղջիկն եմ, որին դու չէիր սպասում, ես այն աղջիկդ եմ, որը քեզ հպարտանալու բազմաթիվ առիթներ է տվել։ Ես քոնն եմ՝ քո արյունն ու քո սրտից պոկվածը։ Չէ՞ որ քո աչքերի արևներն են լցնում ու գունավորում իմ ճամփին հանդիպող խավարը։ Ես քո աղջիկն եմ ու հպարտ եմ դրանով։
Ես այն աղջիկն եմ, որ քո գրկում ու քո ձեռքը բռնած մեծացավ, որ քեզնով ու քո խոսքով սնվեց։ Հա՛, հպարտությամբ եմ կրում քո աղջիկը լինելու բարձր կոչումը։
Նամակիս մեջ ես իմ սերն ու անսահման կարոտն եմ դնում։ Ա՜խ, ափսոս, որ այդքան համարձակ չեմ լինի ու երբեք չեմ ուղարկի նամակս քեզ։ Ու այս նամակից ինձ միայն իմ չհագեցող կարոտը կմնա։ Աշխարհում միայն մի զգացում կա, որը չափելի է կարոտի հետ. դա սերն է: Թերևս, կյանքն իր առանցքի վրա կանգուն է նաև այս երկու երևույթների հիմքի վրա: Մարդու կողմից ընկալելի ոչ մի թիվ այնքան մեծ չէ, որքան մանուկ երեխայի կարոտի չափը հոր նկատմամբ: Այդ չափն իսկապես անվերջին է մոտենում, և անվերջի մասին՝ որպես վերացական հասկացության, շատ թե քիչ իրական պատկերացում կարելի է կազմել հենց այդ կարոտի չափի ընկալման շնորհիվ: Կարոտը՝ գիշերն անգամ անքուն է և կարծես անթաքույց հսկում է կարոտյալներին:
Պա՛պ ջան, երբեք չեմ մոռանում գնալուդ օրը, իմ մանկական արցունքները, օդանավակայանը։ Օդանավակայաններն աշխարհի ամենաուրախ ու ամենատխուր վայրերն են: Ու տարօրինակն այն է, որ միշտ այսպես է. այս օդանավակայանում տխրություն է, մյուսում՝ ուրախ ժպիտներ: Տեսնես՝ լինու՞մ է, որ երկուսում էլ նույն տրամադրությունն է լինում…
Սպասելու եմ քեզ, ու քո ճամփին են լինելու իմ սիրտը, աչքերս: Դու ճամպրուկդ հավաքեցիր, այդպես էլ չմտածեցիր, միգուցե նաև չտեսար, որ ճամպրուկիդ մի փոքրիկ անկյունում ես խնամքով իմ սիրտն եմ դրել, հույսերս, սպասումս, հոգիս, հավատս եմ դրել: Ես քեզ հետ եմ լինելու՝ ուզես դու, թե՝ ոչ, քանի որ մարդը միշտ լինում է այնտեղ, որտեղ իր սիրտն է: Քեզ երբեք չեմ թողնելու, չնայած՝ դու իմ բացակայությունից միգուցե քեզ տխուր կամ մենակ չզգաս, իսկ ե՞ս… Իսկ ես սպասելու եմ, արդեն սկսել եմ հաշվել վայրկյանները, ես ամեն ինչ կտայի, որ ամիսները ակնթարթի նման թռչեին:
Իսկ ես կսպասեմ, կաղոթեմ: Չէ՞ որ սիրտս ու հոգիս քո ճամպրուկի մեջ են, կսպասեմ, մինչև հետ բերես: Իմ միակ, իմ ամենաթանկ: Շա՜տ եմ սիրում քեզ, ի՛մ հայրիկ։

Մանկուց սիրել եմ բանակը, զինվորական համազգեստը, երազել եմ ծառայության մասին: Ես տարված էի բանակով, այնքան էի տարվել, որ ընդունվեցի պատանի երկրապահների ակումբ, երդում տվեցի: Սիրում էի բանակը, բանակային կյանքը: Ես վստահ էի, որ ծառայելու եմ և միշտ կծառայեմ, մտածում էի, թե բանակն ինձ համար է ստեղծվել: Բայց այն, ինչի մասին երազում էի մանկուց, օրերից մի օր փշուր-փշուր եղավ: Երազանքս մնաց օդի մեջ, երբ ես հանդիպեցի մի կնոջ: Քույրիկիս հետ գնացել էինք ատամնաբուժարան: Այնտեղ հերթ էր, մարդիկ սպասում էին, սպասելու հետ մեկտեղ՝ զրուցում: Սկսեցին զրուցել բանակից, ապրիլյան պատերազմից: Զրուցակիցների մեջ մի արտասովոր կին կար: Նա այնքան վստահ էր խոսում, պատմում պատերազմի մասին: Որոշեցի հարցնել այդ կնոջը, թե որտեղից գիտի այդ ամենի մասին:

-Կներեք, դուք այդքան ինֆորմացիա որտեղի՞ց ունեք բանակի ու ապրիլյան պատերազմի մասին: Որտեղի՞ց գիտեք, որ զինվորներին զենք-զինամթերքով չէին ապահովում, որ դիրքերում մեկ զինվորը պաշտպանում էր 200 մետր տարածք, որ…

Խոսքս կիսատ թողնելով՝ նա պատասխանեց.

-Արդեն 20 տարի է, ինչ ծառայում եմ: Կյանքիս 20 տարին տվեցի ծառայությանը, ու 20 տարվա մեջ ինչեր ասես, որ չեմ տեսել:

-20 տարի՞,- զարմացած հարցրի ես:

-Այո, 20 տարի ծառայել եմ:

-Իսկ որտե՞ղ եք ծառայել:

-Քելբաջարում: Կյանքիս 20 տարիներն անցկացրել եմ այնտեղ:

-Կամավո՞ր եք:

-Հա, աղջիկ ջան, կամավոր եմ: Կամավոր գնացի, բայց ոչ հայրենասիրությունից դրդված կամ հայրենիքիս համար:

-Իսկ ինչի՞ համար եք գնացել, եթե ոչ հայրենիքի:

-Գնացի, որ կարողանամ ընտանիքս ու 3 որդիներիս պահեմ: Ամուսինս էլ մահացավ թշնամու գնդակից, ու երեխաներիս խնամքը մնաց ինձ վրա, ես պետք է աշխատեի, որ կարողանայի պահել նրանց, ուրիշ ելք չունեի: Բայց փոշմանել եմ, որ կյանքս անցկացրել եմ բանակում: Հիմա կասես՝ ինչու: Որովհետև բանակն էլ առաջվանը չէ, առաջվանը չէ նաև կառավարությունը:

-Առաջվանը չէ՞, ի՞նչ եք ուզում դրանով ասել:

-Հիմա չեմ կարող ասել, թե ինչ նկատի ունեմ, կասեմ, որ ուղղակի ափսոսում եմ: Բանակում տեսել եմ ամեն ինչ ու դրա համար էլ այնպես արեցի, որ որդիներս չծառայեն: Ապրիլյան պատերազմից ես շատ բան եմ տեսել, ապրիլյան պատերազմը ինչ էր, որ: Այդ պատերազմին զինվորներին մեկ ավտոմատ էին տալիս, այն էլ՝ ժանգոտված, ու ասում էին՝ սահման պահեք: Ինչ-որ գրավել ենք, այդ ամենը մեզնից մի օր կխլեն հաստատ: Որ այսպես շարունակվի, էլի պատերազմ կլինի:

Այս խոսքի վրա բոլորը միանգամից լռեցին ու ընկան մտածմունքների մեջ:

Բանակը, ծառայելը, զիվորական համազգեստ կրելը երազանք կմնան: Այդ կնոջ խոսքերից հետո էլ չեմ ուզում ծառայել, բանակ գնալ, էլ մարդկանց չեմ ասելու, որ երկրապահ եմ, կոչում ունեմ: Ամեն բան փոփոխական է:

Երկար մտածեցի տևական լռությունս հենց այս նյութով ընդհատելու մասին:

Գիտեք, ի վերուստ յուրաքանչյուրիս էլ երևի տրված է կյանքի ճանապարհ, որն ինքս էլ չգիտեմ՝ ուր կարող է տանել, բայց գիտեմ, որ հենց այդ ճանապարհն էլ հանդիսանում է իմ կյանքի իմաստը:

Երբ ավարտեցի դպրոցը, հենց Վերջին զանգի օրը ուսուցիչներիցս մեկը ամուր գրկեց, ու չնայած աղմուկին, շշնջաց ականջիս. «Մարդ կմնաք, մա՛րդ»: Այդ պահին ես իհարկե չհասկացա, թե ինչու այդ երջանիկ, հուզված օրը գեղեցիկ բարեմաղթանքներ շռայլելու փոխարեն նա ընտրեց այդ պահի համար բավականին սպառնալից ու կոպիտ թվացող խոսքերը: Բայց և այդ խոսքերն էին, որ ես ինձ հետ վերցրեցի դահլիճից դուրս:

Արդեն անցել է մեկ տարի, և ես հիմա եմ ավելի խորը ըմբռնում խրատի խորությունը, տեսնելով թե ինչ է կատարվում շուրջս: Շատ հաճախ մարդիկ գումար վաստակելու ճանապարհին, կյանք կառուցելու ճանապարհին, դադարում են հարգել դիմացինի, հաճախ նաև սեփական սրբությունները, զգացմունքները, կամ պարզապես դադարում են Մարդ լինել: Այո՛, հենց շրջապատում ես սա տեսա:Ես մի պահ կատակեցի ինքս ինձ հետ՝ թե սա գալիս է նրանից, որ ժամանակին չեն ունեցել մի սրտացավ ուսուցիչ, որը առողջություն, սեր, երջանկություն ցանկանալուց զատ կարևոր խրատը տված լինի նրանց կյանք ճանապարհելիս:

Այս ասելով սկիզբ եմ դնում ինձ համար բավականին վիրավորական մի մեկնաբանության, որը արվել էր մի լրագրողի կողմից կապված իմ և շատերի համար Սուրբ վայրի հետ:

Ես բազմիցս նշել եմ, որ իմ գյուղը՝ Ամասիան, ամենից լավ տեղն է աշխարհում ինձ համար: Եվ թող ինձ ներեն այն մարդիկ, ովքեր բարձունքներ նվաճելու նպատակով անվերադարձ արտագաղթել են իրենց գյուղից և դա համարում են երջանկություն, բայց դուք, եթե ձեզ լիարժեք երջանիկ չզգաք ձեր կյանքում, դա ձեր խելքի երեսից է ու ձեր գնահատելու կարողության բացակայության երեսից: Մի խոսքով…

Մեր գյուղում ունենք մի Աղոթատեղի , որը ինչպես մեկնաբանեց լրագրողը, այո՛ կառուցված ե նախկին կենցաղի տան առաջին հարկում: Ու ի դժբախտություն մեր համայնքի բնակիչների, մեր համայնքը երբեք էլ եկեղեցու կառույց չի ունեցել: Այս փաստը մեր մեծահասակները պարզաբանում են տարբեր կերպ, կապելով գյուղի թուրքաբնակ լինելու հետ, կամ կոմունիզմի հետ: Եվ հավատացեք այսօր, մեր բոլորիս մեծագույն ցանկությունն է համայնքում Եկեղեցու զանգերի ղողանջներ լսելը: Բայց դրա փոխարեն մենք ունենք Աղոթատեղի, որում ամփոփված է հսկայական ջերմություն, հավատք կառուցված բնակիչների աղոթքի ուժի հիման վրա: Այո, մենք ունենք Փայտե խորան, Փայտե նստարաններ, չունենք ոսկեզօծ սպասք, չունենք երգեհոն, բայց դա մեզ բոլորովին չի խանգարում, իսկ ում խանգարում է, նա պետք է խնդիրը իր մեջ փնտրի: Հենց այդտեղ էր, որ ժամանակին ինձ, և շատ փոքրիկների սովորեցրին աղոթել, սովորեցրին, որ մեր անձից այն կողմ աշխարհ կա, գումարից էլ այն կողմ աշխարհ կա:Հենց այստեղ էր, որ մենք սովորեցինք ազնվություն, և սովորեցինք, որ մենք երբեք մենակ չենք: Եվ հենց այստեղ է, որ փոքրիկները ստանում են Քրիստոնեական ճիշտ դաստիարակություն, դառնալով ազնիվ, նպատակասլաց և կարեկցող վաղվա ապագա: Սա իմ, իմ համայնքի հարստությունն է, որն օրինակ ունի Երգչախումբ՝ կազմված դպրոցահասակ դեռահասներից, որոնք կամավոր սկզբունքով իրենց պարտքն են համարում ամեն կիրակի Սուրբ Պատարագի ժամանակ այստեղ երգել, ունի ամուր համայնք, որն իր ձեռքերով վերանորոգելով աստիճանները, կառուցեց Աղոթատեղին: Ավելին չէինք կարող, բայց մենք կառուցեցինք այն ճանապարհը, որը Տաճար է տանում:

Եկեք զատենք կարևորը անկարևորից:

Եկեղեցին ոսկեզօծ կամարների ներքո բացակայող հավատքը չէ, եկեղեցին աղոթքի շուրջ հավաքված ժողովուրդն է: Ներս մի մտեք, եթե այս կարևորը ճշմարտությունը դեռ չեք հասկացել:

Ես միշտ մտորել եմ այն հարցի շուրջ, թե ինչու է ամեն ինչ գնահատվում վերջում։ Եթե կատակով մոտենանք, ապա կարելի է ասել, թե ինչու ենք դաս պատասխանում և վերջում նոր գնահատվում։ Բայց խոսքս ամենևին էլ դրան չի վերաբերում։ Խոսքս վերաբերում է և´ նյութական, և´ հոգևոր արժեքներին։ Առաջինը նյութականին անդրադառնալով՝ կարող ենք որպես օրինակ վերցնել հագուստը, կոշիկը, գիրքը, տետրը, սնունդը և այլն։ Օրինակ, երբ տանը շատ կոնֆետ է եղել, դրան ուշադրություն չենք դարձրել, իսկ երբ վերջացել է, ափսոսել ենք այն լի ու բոլ ժամանակը չգնահատելու համար։

Տեսնում ենք, թե ինչ տանջանքով են մեր ծնողները գումար վաստակում և մեզ համար հագուստ գնում, իսկ մենք անգիտակցաբար, կախված իրավիճակից՝ փչացնում ենք այն և ականատեսը լինում մեր ծնողների ապշահար դեմքերի։ Եվ վերջում ենք սկսում գնահատել նրանց թափած քրտինքի ամեն մի հատիկը։ Հաճախ ենք դպրոցում տետրի թղթերը պոկում և իրար նամակ գրում, կամ ինքնաթիռ սարքում, իսկ երբ ուսուցիչները տետր են ուզում, երանի ենք տալիս այն չգնահատված ժամանակին։ Երբեմն պատահում է բարկացած ժամանակ որևէ մեկին վիրավորում ենք և փոշմանելուց հետո էլ ներողություն չենք խնդրում՝ պիտակելով, թե դա պատվի հարց է, բայց մոռանում ենք, որ առավել պատվաբեր է ներողություն խնդրելը։ Ափսոսում ենք այն ժամանակը, երբ անիմաստ հպարտ ենք եղել, ափսոսում ենք այն ժամանակը, երբ պետք էր ծիծաղել, բայց մեզ լուրջ ենք պահել։ Ափսոսում ենք այն ժամանակը, երբ մեր ծուլությանը թողել ենք մեզ հաղթել և ափսոսում ենք այն ժամանակը, որի ընթացքում սովորել ենք ափսոսել։

Պետք էր հենց սկզբից չսովորել ափսոսել, պետք էր սկզբում սովորել գնահատել։

-Է՜, քեռի, բայց լավ աղջիկ ա՝ համեստ, սիրուն, խելոք։
-Չէ՛, ես ամուսնանալու նպատակ չունեմ։
-Ինչի՞։
-Էլիզա, քո կարծիքով մարդու ամենասրիկա արարքը ողջ կյանքի ընթացքում ո՞րն ա։
-Մարդասպանությո՞ւնը։
-Մարդածնությունը։

Իմ դեմքը խոժոռվեց, մայրս աչքերը չռած նայում էր եղբորը, իսկ մորաքույրներս, կարծես արդեն համակերպված եղբոր որոշման հետ, նայում էին հեռուստացույցին։

-Չէ, քեռի, դու սխալ ես, եթե կարծում ես, որ ճիշտ ես, պնդի՛։
-Էլիզա, նայի էս անարդար ու հիմար աշխարհին, պատկերացրու նրան, ում բոլորից շատ ես սիրում։ Մի՞թե նրան, ում սիրում ես, կուղարկես տանջանքի։ Էս աշխարհում չկա իմաստ, էս կյանքը դարձել ա փուչ խաղ։ Ես հիմա ունեմ հնարավորություն՝ ծնել, թե չծնել, ևս մեկ բանվոր տրամադրել էս աշխարհին, թե չէ։ Ես ծնվելիս չէի ընտրում՝ ծնվեմ, թե չէ, սակայն ունեմ չտանջելու հնարավորություն։ Ես էդ ստոր քայլը չեմ անի սիրելիի հանդեպ։ Էդ, որ ասում եք՝ կյանք նվիրեց մայրս ինձ, էդ մտածում եք՝ կյանքը լա՞վ բան ա։ Չէ՛, էս պատիժ ա, դե հիմա ասա՝ ինչի՞ էդպես դաժան պատժեմ նրան, ում սիրում եմ։
Իմ բերանը փակվեց, էլ բացելու հույս չունեի։ Թեման փոխվեց, եկա տուն։ Մտածմունքներից գլուխս չէր ազատվում:

Քեռի, իսկ դու որդեգրիր նրան, ով արդեն ծնվել է, ով դժբախտ է, ով մենակ է, մի ծնիր ևս մեկին էս դաժան աշխարհում, այլ տուր ծնվածներից մեկին էս կյանքի դաժանությունը քաղցրությամբ փոխարինելու հնարավորություն։ Էդ դեպքում դու սրիկա քայլ չես անի, այլ կանես ճիշտ հակառակը։

Բոլորովին վերջերս Կենտրոնական Բանկը հայտարարություն տարածեց այն մասին, թե 2018 թվականին աստիճանաբար կկիրառվեն և շրջանառության մեջ կմտնեն նոր ոճով և նոր «դեմքերով» թղթադրամներ: Ըստ այդ հայտարարության՝ հազար դրամի վրա կլինի Պարույր Սևակը, երկու հազար դրամին՝ Տիգրան Պետրոսյանը, հինգ հազար դրամին` Վիլյամ Սարոյանը, տասը հազար դրամին` Կոմիտասը, քսան հազար դրամին` Հովհաննես Այվազովսկին, հիսուն հազար դրամին` Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ

Կենտրոնական բանկի պաշտոնական հայտարարությունում նշվում է. «Թղթադրամների թեմաները նախապես քննարկվել են Հայ Առաքելական եկեղեցու ներկայացուցիչների, մտավորականների հետ, հաշվի են առնվել նաեւ ՀՀ ԿԲ այցելուների կենտրոն քաղաքացիների ներկայացրած առաջարկները»:

Հայ Առաքելական եկեղեցո՞ւ:

Որպես Հայ Առաքելական եկեղեցու զավակ զարմացա, որ թղթադրամների վրա տպվելու են Կոմիտաս վարդապետը և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը:

Երբ 1993 թվականին առաջին անգամ թողարկվում էին առաջին դրամները, գիտակցվում էր, որ այն իրենից ներկայացնում է ազգային արժեք ու խորհրդանիշ: Բայց մեր ժամանակներում, երբ Թումանյանը դարձել է գյուղապետի ընտրությունների խորհրդանիշ, Իսահակյանը՝ խորհրդարանի, և առհասարակ, իսկ Մարտիրոս Սարյանը՝  նախագահականի, ուրեմն կարծում եմ՝ սխալ է «Մարգարիտները շաղ տալ խոզերի առաջ»:

Առաջին բանը, որ եկավ մտքիս, Հիսուս Քրիստոսի օրինակն է: Երբ նրան փորձելու համար հարցրեցին, թե.

-Օրինավո՞ր է մեզ համար կայսրին հարկ տալ, թե՞ ոչ:
Նա վերցրեց դրամը և շուռ տալով դեպի ժողովուրդը, հարցրեց.

-Ո՞վ է պատկերված:

-Կայսրը,- եղավ պատասխանը:

«Արդ, գնացեք տվե՛ք կայսրինը կայսերը, իսկ Աստծունը՝ Աստծուն»:

Հասկանալի է, որ Կոմիտաս վարդապետը և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը բացի հոգևորից նաև ազգային խոշոր դեմքեր են: Բայց  մտնում ենք եկեղեցի ու  ծնկում ենք  Լուսավորչի նկարի առջև՝ բարեխոսություն խնդրելով, Կոմիտասի Պատարագով հաղորդակից ենք լինում երկնայինին, ու չեմ ուզում, որ այդ նույն Լուսավորչի ու Կոմիտասի նկարը մի օր դրվի դիպլոմի մեջ ու տրվի գործատուին, հետո հասնի ոստիկանին՝  հանցանքը կոծկելու համար, հետո մտնի  բժշկի  գրպանը  և այդպես շարունակ:

Թող, որ կայսրինը մնա կայսրին, իսկ  Աստծունը ՝ Աստծուն…

Խառը օր էր: Հիշում եմ, որ լեցուն էր ձանձրալի իրադարձություններով: Ընկերուհուս՝ Մարիամի հետ գնացինք մեր դասընկերոջ տուն՝ նրան անհապաղ դպրոց կանչելու: Խնդիրն այն էր, որ շենքը գիտեինք, բնակարանը՝ չէ: Մտանք պատահական մուտք: Տեսնենք՝ մի փոքրիկ մարդ կանգնած է իր հեծանիվի առջև և ինչ-որ բանի է սպասում: Ես հարցրի.

-Ո՞ւմ ես սպասում:
Թե բա.
-Ձեզ:
-Էդ ո՞նց: Ի՞նչ պիտի անենք մենք:
Իսկ նա ժեստերով.
-Մի հատ արագ էս հեծանիվը վերև բարձրացրեք:
-Լավ, պուճուր ջան, սպասի՝ քեզ օգնենք:
Բա, մեկ էլ.
-Ես պուճուր չեմ:
Վերև բարձրացրինք, իրենց դռան մոտ: Ուզում էինք արդեն իջնել ու ահա.

-Դուռը ծեծեք:
-Մենք ինչի՞ ծեծենք: Ձեր տունն ա, դու ծեծի, թող մտցնեն ներս,- Մարիամն արդեն սկսեց զայրանալ:

Բայց պարզվում է, որ այդ փոքրիկը մեզանից ավելի էր զայրացել.
-Արա, քեզ ասում եմ՝ ծեծի, թե չէ գլուխդ ձեռքիս փայտով կջարդեմ:
Թողեցինք, իջանք, հետևներիցս իջավ.
-Սպասեք, մի թռեք:
Բա հիմա ի՞նչ ասես: Այս փոքրիկը հաստատ բարձր պաշտոնավոր մեկն է լինելու: Պիտի հրամայի, իսկ ենթակաները սուս-փուս անեն: Դաստիարակությունն էլ տեղ ունի, բայց մտքումս մի բան է հիմա. տեսնես՝ ո՞ր բաժնի ապագա պետն է այդ փոքրիկը: