Շատերդ լսած կլինեք հասարակական վայրերում ծխելն արգելելու օրենքի մասին, ու մինչև վեցերորդ գումարման Ազգային ժողովը կհասցներ օրենքը քննարկման դնել, այն բուռն արձագանք գտավ հասարակության մեջ:

Տարբեր առիթներով այս տարի սովորականից ավելի մեծ թվով ծխող մարդկանց հետ ծանոթացա, ու եթե առիթ էր լինում, հարցնում էի, թե ինչ կարծիք ունեն նոր օրենքի մասին: Ծխողների մի մասը դեմ չէր դրան, սեփական իրավունքների ոչ մի ոտնահարում չէր տեսնում, դեռ ավելին՝ մեկն էլ ասաց, որ շուտ պիտի նման օրենք ընդունեին:
Սա գործի լուսավոր կողմն է: Մարդկանց մի խումբ էլ կա, որոնք այն կարծիքին են, որ չարժե չծխողների առողջությանը չվնասելու համար որևէ նեղություն կրել և ծխել հատուկ սահմանված վայրերում:
Ես ինքս ծխախոտի ու ծխողների հանդեպ ոչինչ չունեմ. սեփական օրգանիզմը թունավորելը ամեն մարդու անձնական խնդիրն է, դրանից հաճույք ստանալ կամ չստանալն էլ՝ սեփական իրավունքը, բայց երբ այդ իրավունքը հակասում է մեկ այլ մարդու առողջ ապրելու իրավունքին, դիմացինի մոտ ծխելը նրա հանդեպ դառնում է հանցագործություն:
Ղեկին ծխելն արգելվում է, չէ՞: Բայց մեզանից քանի՞սն են տեսել երթուղային տաքսու վարորդին ծխելիս. երևի բոլորս, իսկ քանի՞սն են բողոքել նրա դեմ մեր առողջությունը վնասելու համար. ոչ ոք:
Նախորդ ամիսներին այս առիթվ շատ կարծիքների էի հանդիպում. մի մասն ասում էր, որ նման փորձ կիրառել են նաև ԱՄՆ-ում, Ռուսաստանում, Եվրոպայում, բայց դրանից ծխողների քանակը չի պակասել, այլ «արգելված պտուղն ավելի քաղցր է» ձևաչափով ավելի է շատացել: Բայց այն փաստը, որ եվրոպական մի շարք երկրներում փողոցով քայլելիս դիմացինդ դեմքիդ չի արտաշնչի այդ թույնը, ավելի հուսադրող է: Նպատակը ոչ թե ծխողների քանակի կրճատումն է, այլ չծխողների առողջության պահպանումը, որովհետև մեկ-մեկ պասիվ ծխողների թոքերն ավելի աղտոտված են, քան հենց ծխողներինը:

Շատ եմ սիրում մեր փոքրիկ քաղաքը՝ Չարենցավանը, բայց երբեմն չեմ կարողանում հանդուրժել քաղաքացիների վարքը: Մեր քաղաքը Հայաստանում համարվել է ամենամաքուրը և կոչվել է «Երիտասարդական մայրաքաղաք»: Մեր քաղաքապետը շատ խստորեն է վերաբերվում մաքրության հարցին և ամեն կերպ փորձում է պահպանել այն: Նրա շնորհիվ ամբողջ քաղաքում տեղադրվել են աղբամաններ: Իսկ իմ քաղաքացիները վառեցին, հալեցրին, պայթեցրին, կոտրեցին այդ աղբամանները:

Այս ամառ՝ հունիսի 1-ին, ուսուցչուհուս և ընկերներիս հետ այգում էինք: Այնտեղ էր և գրեթե ամբողջ քաղաքը: Շատերը եկել էին ուրախ ժամանց անցկացնելու, որոշ մարդիկ՝ ուղղակի զբոսնելու, իսկ ոմանց հետաքրքրում էին միայն անվճար պաղպաղակները: Լավ, դեմ չեմ ես անվճար պաղպաղակներին, պարզապես հետո այդ պաղպաղակների թղթերը թափվեցին այգով մեկ: Տեղ չկար ոտքդ դնելու: Իսկ պաղպաղակները հափշտակում էին, ինչպես կարողանում էին՝ մեկը մյուսին հրելով, վնասելով: Հարձակվում էին այնպես, ինչպես ահավոր քաղցած գազանր՝ մի կտոր մսին: Նրանց այնքան պաղպաղակը չէր գրավում, ինչքան այն փաստը, որ դրանք անվճար էին: Իսկ ամենահետաքրքիրն այն էր, որ նրանց մեծամանությունը կազմում էին կանայք և ծնողները, որոնք ամեն գնով փորձում էին հինգ-վեց պաղպաղակ անպայման վերցնել իրենց երեխաների համար: Վերցնելուց հետո էլ դնում էին իրենց պայուսակների մեջ և հեռանում այգուց: Այսինքն՝ ստացվում է, որ նրանք եկել էին միայն պաղպաղակի համար:

Նպատակս քաղաքացիներին փնովելը չէ: Պարզապես մենք բողոքում ենք մեր քաղաքից՝ չմտածելով, որ մենք ինքներս ենք փչացնում և աղտոտում նրան: Չէ՞ որ խնդիրը հենց մեր մեջ է: Կարծում եմ՝ պետք է լինել մի փոքր ավելի քաղաքավարի: Մենք ենք մեր քաղաքի ներկան ու ապագան: Մենք պետք է շենացնենք և գեղեցկացնենք այն, այլ ոչ թե փչացնենք ու վերածենք աղբանոցի:

Ես հայ ազգին շատ եմ սիրում: Բայց ոչ դրա համար, որ բոլոր հայերը ընդհանրապես շատ լավ մարդիկ են: Ուղղակի իմ շրջապատում՝ իմ գյուղում, վատ մարդիկ շատ քիչ են: Այսինքն, վատ մարդը ընդհանուր է ասված: Եկեք ասենք՝ էն մարդիկ, ում արարքները  մնացածին դուր չեն գալիս: Օրինակ, ինձ դուր չի գալիս անտարբեր մարդը: Ուրեմն…
Ուրեմն, ամսի 6-ն էր: Առավոտյան ինձ մի կերպ արթնացրի, իջա կանգառ, նստեցի մեր ավտոբուսը ու գնացի Եղեգնաձոր, որ էդտեղ էլ իջնեմ, նստեմ մի ուրիշ ավտոբուս ու գնամ Երևան: Դե, այդ մասը հետաքրքիր էլ չի: Մենակ ասեմ, որ հետևիս նստած աղջիկը, որ ինձնից երևի մի երկու տարի մեծ էր, ամբողջ ճամփին էդ սփինեռը էնքան ֆռռացրեց, որ արդեն կարող էի վայրկյանով ասել, երբ կֆռռացնի ու երբ կկանգնի: Ինչևէ: Պիտի գնայի համալսարան՝ ատեստատս տալու համար: Ու քանի որ ես գիտեի, որ հաստատ մի բան էն չի լինի, մի տեսակ նույնիսկ հաճույք ստացա, երբ ասացին, որ ինչ-որ ստացական է պետք, որը ես թողել եմ մի 120 կմ-ի վրա: Իհարկե, ես գտա ճարը: Ինձ ասացին, որ նկարն էլ է բավական: Ես էլ դուրս եկա, զանգեցի ընկերոջս ու ասացի, որ գա համալսարանի մոտ: Որովհետև իմ հեռախոսով դժվար նկարը ցույց կարողանայի տալ (ինչ հիանալի է, երբ առանց սմարթֆոնի ես ապրում, հետ ես վարժվում նորմալ կյանքին): Վերջը: Նստել եմ համալսարանի դիմացի նստարաններից մեկի վրա ու նայում եմ գնացող-եկող մարդկանց: Ուրեմն, ամեն ինչ այնպես կատարվեց, որ ես չհասցրեցի էլ տեսնել՝ որտեղից եկան: Մի տատ ու մի իմ տարիքին աղջիկ, իրար թև մտած քայլում էին: Մի կին, 35 տարեկան կլիներ, քայլում էր դեպի համալսարան, էլի ինձնից մի երկու մետրի վրա: Ամեն ձեռքում էլ մի վեց լիքը լցված տոպրակ: Ուրեմն, իրար ընդառաջ էին քայլում: Հասան իրար: Կինը նայեց աղջկան ու ասաց:
-Excuse me.
Մյուս կինն ու աղջիկն իրենց ուղղությունը փոխեցին՝ «на одиннадцать часов»:
-Excuse me?
Կինն ու աղջիկը բանի տեղ չդնելով նրա ասածին, արագ հեռանում էին:
-Hey. I’m not a beggar. I’m a professor at this university.
Էս բառերը ասաց էնքան նեղացած տոնով, որ ես ծիծաղից փորս բռնեցի: Հետո իհարկե, հասա նրան, ու պարզվեց, որ իրեն ուղղակի պետք էր էսինչ շենքը: Նոր էր եկել Հայաստան: Ինչ ափսոս էր: Հայերի մասին առաջին հիշողություններից մեկը վատը եղավ նրա համար: Այ, սրա համար արժի չսիրել հայերին: Իսկ այ, ինչի սիրել…
Ուրեմն նույն օրը գալիս եմ կանգառ, որ նստեմ մեր «գազելը» ու վերադառնամ տուն: Երևանից, էլի: Իմ սովորության համաձայն եկա ու նստեցի էն վերջին անկյունի նստարանին: Տեղ համարյա չէր մնացել. կողքիս երկու տեղ  ու առջևի մի ծալովի նստարան: Մի կին երկու տղայի հետ եկավ ու անդորրս խախտելով հարցրեց.
-Ստեղ ազատ ա՞:
-Չէ, ոնց որ:
Մի 10 վայրկյան երեքի ձայնը ցածրացավ, ոնց որ իրար մեջ խորհրդակցեին, ու տղաներից մեկը ասաց.
-Ախպերս, որ խնդրեմ՝ չես հելնի դեմը նստես, մենք նստենք ստեղ:
-Հա,- ասացի,- ինչի՞ չէ որ:
-Ապրես, ցավդ տանեմ:
Հա, ուրեմն դուրս եկա գնացի, նստեցի էն ծալովի նստարանին: Չէի հասցրել պայուսակս նստարանի տակ տեղավորել, մի չաղլիկ կին եկավ ու ցանկություն հայտնեց իմ տեղը նստելու: Ես արդեն ուզում էի ասել, որ էլ տեղեր չկան, իսկ ես ուզում եմ էսօր տուն գնալ, էն էլ մեր վարորդը ինձ առաջարկեց իր կողքին նստել: Ես էլ զարմացած, որ էդտեղ զբաղված չէր, ուրախ դուրս եկա ու նստեցի մի մե՜ծ ու սիրուն աչքերով աղջկա ու վարորդի արանքը:
Շարժվեցինք: Վարորդը «բարդաչոկից» վերցրեց ծամոնը, մի հատիկ վերցրեց, հետո տուփը տվեց ինձ ու ասաց, որ աղջկան էլ տամ: Մենք էլ շնորհակալություն հայտնելով վերցրինք: Էս մեր վարորդը կարգին մուժիկ էր, ու մենք ուրախ ասել-խոսելով եկանք:
Հետևի նստարաններից մեկին մի չաղ մորքուր էր նստել: Էն տիպիկ քծիպ հայերից: Ուրեմն, մեկ էլ չհասկացա՝ ոնց, տեսնեմ՝ վարորդի հետ վիճում է, թե ինչու են ուղևորները տոմսի գումարը սկզբից տալիս: Մեր հոպարն էլ, առանց հեգնանքը թաքցնելու, ձեռ էր առնում մորքուրին: Մորքուրը, թե.
-Բա էս ո՞ր երկրում ես տեսել տրանսպորտ նստելիս փողը սկզբից տաս: Ամբողջ աշխարհում ֆռռաս, տենց բան չկա, մենակ մեր մոտ ա: Որովհետև անտեր երկիր ա:
-Չէ, այ ցավդ տանեմ: Թարսի պես, օրենքով՝ մարդը իրա տոմսը պիտի առնի ու նոր նստի տրանսպորտ,- հոպարը վառեց ծխախոտը:
-Չկա տենց բան: Հիմա ինձ մի արի բան սովորացրա, էլի: Ոչ մի քաղաքակրթված երկրում տենց բան չկա:
-Բայց չէ, է: Օրենքով առնում՝ նոր են նստում,- կիսաձայն ասացի ես՝ ցույց տալով օգնությունս հոպարին:
-Հա, տղա ջան, ես էլ տենց գիտեմ: Այ, ցավդ տանեմ, օրինակ, որ նստում ես սամալյոտ, էթում-հասնում ես, նո՞ր ես փողը տալի, կամ պոեզ:
-Հա, բայց սամալյոտների պասաժիրներին որ բան ըլնի, էդ ապահովագրման փողերը տալիս են, չէ՞, ընտանիքներին:
Նայեցի հոպարի դեմքին: Քմծիծաղելով գլուխը տարուբերում ու ծտծտացնում էր:
-Է, մորքուր ջան: Հըմի որ Աստված չանի, մի բան ձեզ լինի, կարո՞ղ ա ես փող չտամ: Մի տեղից կճարեմ, կտամ, էլի:
-Նենց էլ խեղճ-խեղճ ես խոսում, ոնց որ փող չես ստանում: Հեսա, էս ռեսը տարար, 20 000-ը կդնես ջեբդ, քեզ ի՞նչ կա:
-Է՜, մորքուր ջան: Բանից բեխաբար ես: Որ իմանաս՝ ցելի օրը 2 անգամ գնում-գալիս եմ Երևան, 5000 փող եմ ստանում:
-Պահ-պահ-պահ…
Էստեղ իրականում մտքիս մեջ ասացի՝ ցավ-ցավ-ցավ…

Իսկ հոպարը ընդհանրապես ոչ իրեն վատ էր զգում, ոչ էլ նյարդայնանում: Մենակ դեմքի հեգնանքով լի ժպիտը ավելի էր լայնանում:
-Է, մորքուր, է՜…
-Հա, ի՞նչ: Ի՞նչ գործ ա, որ: Սաղ օրը քո համար նստած ավտոյի մեջ քշում ես, էլի:
Մեկ էլ հետևից մորքուրի կողքից մի հոպար էլ խառնվեց:
-Խի՞ ես, է, տենց ասում: Էս գործն էլ իրա դժվարությունն ունի: Սրա վեշը տար, դրա վեշը հասցրա, սրան տեղ գտի, էն մեկի մուննաթը տար:
-Հա, դե լավ,- մեղմանալով ասեց մորքուրը,- ես տենց տեղյակ չեմ:
-Բա որ տեղյակ չես՝ ի՞նչ ես մարդու ականջին նստե: Հիմա էս ա էսօրվա դրությունը:
-Է՜, չգիտեմ, է,- մորքուրը մեղմացավ ու արդեն սկսեց խոսքը փոխել,- ախր, էս ի՞նչ անօրեն երկիր ա: Մարդ պետք ա թողնի գնա ստեղից, գլուխը փախցնի: Երկիր չի էլի, հո զոռով չի՞: Ո՞վ ա սենց բան տեսել:
-Դե հիմա՝ էս ա: Պիտի յոլա գնանք,- եզրափակեց հետևիս հոպարը:
-Ժողովրդի ձեռը մի կոպեկ փող չկա, էն վերևներն էլ չգիտեն՝ փողը ոնց ծախսեն:
Ոչ ոք ձայն չհանեց: Նայեցի կողքիս նստող մե՜ծ ու սիրուն աչքերով աղջկան: Իր դեմքին էլ էր հեգնանքը սառել: Հոպարը կողքիցս արմունկով բզեց.
-Երևի երկիրը երկիր չի,- աչքով տվեց, մի թեթև քմծիծաղ ու գլուխը թեքեց ճանապարհին:

Այ հիմա ասեք՝ մենք մարդ չենք, որ ապրում ենք նման մորքուրներով, տատիկներով ու աղջնակներով լիքը Հայաստանում: Մարդ ենք: Հիմա «յոլա» ենք գնում, էլի: Իսկ իրենց համար Հայաստանը…  Է… Երկիրը երկիր չի, էլի:

Սենյակիցս դուրս եկա և տեսա մայրիկիս՝ կարմրած աչքերով: Մի վայրկյանում մտքովս ամեն ինչ անցավ:

-Մամ, ի՞նչ ա եղել:

-Մորքուրին օձը կծել ա:

Օձը թունավոր գյուրզա էր: Մորաքրոջս ամուսինը նրան շտապ հասցրել էր Արարատի հիվանդանոց: Այնտեղ երկու հակաթույն էին ներարկել և տեղափոխել Երևան: Երևանում ասացին, որ երեք օրից վտանգն արդեն կանցնի: Բարեբախտաբար, այդպես էլ եղավ, և մորաքույրս հիմա քիչ-քիչ ապաքինվում է:

Զգույշ եղեք:

Երբ փոքր էի, երազում էի կախարդական փայտիկ ունենալ, որպեսզի առվակների ջուրը դարձնեի նարնջի հյութ, տերևները՝ գունավոր կոնֆետներ, քարերը՝ պաղպաղակներ, իսկ անձրևի փոխարեն քաղցր բամբակներ տեղային:

Երբ մի փոքր էլ մեծացա, կախարդական փայտիկ էի ուզում՝ մաթեմատիկայի դասին իմ փոխարեն ուրիշին նստեցնելու համար:

Հիմա, երբ արդեն դեպի կյանք ոտք դնելու ճանապարհին եմ, ինքս ինձ հարց եմ տալիս, թե արդյոք ի՞նչ կցանկանայի փոխել, եթե ունենայի նման հնարավորություն:

11 տարեկան էի, երբ իմացանք, որ տատիկիս ու պապիկիս ապրելու շատ քիչ ժամանակ է մնացել: Ես այդքան էլ գիտակից չէի այդ ժամանակ և չէի հասկանում պահի լրջությունը:

12 տարեկան էի, երբ 17 օրվա ընթացքում կյանքին հրաժեշտ տվեցին տատիկս ու պապիկս:

Ինձ համար դժվար էր, սարսափելի դժվար:

Մայրս կորցրել էր հորը, հայրս՝ մորը:

Մեր ընտանիքում իսկական ողբերգություն էր:

Արդեն հինգ տարի է անցել, մենք շարունակում ենք ապրել, ապրել առանց նրանց, ապրել ինչ-որ չափով կիսատ:

Գիտե՞ք, տատիկս ուսուցչուհի էր, այն էլ՝ մաթեմատիկայի:

Տատս ինձ համար կնոջ լավագույն իդեալն էր: Մեր տան խաղաղությունը:

Պապիկս օրինակ էր ինձ համար, օրինակ այս կյանքում արժանապատիվ ապրելու համար:

Կյանքիս լավագույն մարդիկ ինձ մենակ թողեցին, երբ ես դեռ չէի էլ հասցրել նրանց պատմել, թե ինչքան հպարտ էի իրենց թոռնուհին լինելու համար: Կախարդական փայտիկ եմ ուզում, ուզում եմ փոխել այս կյանքում մի բան. ուզում եմ նրանք, ովքեր երկնքում են, հետ վերադառնան:

Գյուղերում երթուղայինները, մեղմ ասած, այնքան էլ բարվոք վիճակում չեն: Վերջերս շատ եմ սկսել երթուղայիններին ուշադրություն դարձնել, որովհետև երթուղայինով եմ պարապմունքների գնում: Դրա համար էլ որոշեցի դրանցից պատմել: Սկսենք ճանապարհներից: Դե, երևի պատկերացնում ես գյուղերում ճանապարհների վիճակը: Մի րոպե չես կարողանում հանգիստ նստել անբարեկարգ ճանապարհների պատճառով: Իսկ երթուղայինների մասին էլ չխոսեմ: Բառիս բուն իմաստով՝ դուռն ընկնում է վրայից: Հավատդ չի գալիս, չէ՞: Իսկ մյուսի դուռը (երթուղայինները երկուսն են) այնքան քիչ է բացվում, որ մի կերպ ես անցնում: Օրը մեկ երթուղայիններից մեկը փչանում է, մյուսն էլ՝ միշտ ուշանում:

Հիմա պատկերացնո՞ւմ ես իմ վիճակը: Դրան գումարիր մշտապես ուղեկցող «բարձրաճաշակ» երաժշտությունը և երթուղայինի մի ծայրից մյուսը բարձր զրուցող մարդկանց:

Ճիշտ է, ես հիմա բողոքում եմ, բայց երթուղայիններն էլ իրենց տիպիկ հայկական համն ու հոտն ունեն: Երբ մարդիկ այնքան սրտացավ են, որ քեզ ստիպում են նստել՝ թեկուզ անհարմար դիրքով, երբ տեղ չկա, երբ ավելի լավ է՝ կանգնած մնաս: