Ամեն ուսումնական տարին ավարտվելուց հետո հունիսին մեկը հիշում է իր Ռուսաստանում ապրող մորաքրոջը, մեկը՝ Երևանում ապրող մորեղբորը, մեկն էլ՝ հարևան գյուղի տատին ու պապին:

Դե հասկացաք, որ խոսքն ամառային արձակուրդներին հանգստի գնալու մասին է: Ինձ համար, կարծես, այս երևույթը հունիսյան արտագաղթ լինի, բայց սեզոնային:

Իսկ օգոստոսի վերջին բոլորը հետ են գալիս ու պատրաստվում դասերին: Սա էլ օգոստոսյան ներգաղթն է՝ հայրենադարձության նման մի բան:

Կուզենայի, որ բոլոր արտագաղթերն այսպիսին լինեին՝ սեզոնային, հարազատներին տեսնելու, հանգստանալու և տպավորություններվ վերադառնալու ներգաղթով:

Գուցե հիմա հոդվածիս վերնագիրը քեզ տարօրինակ թվա: Ին՞չ սնկի բիզնես: Հիմա այդպես ես չ՞է մտածում: 

Ես ապրում եմ Սյունիքի մարզի Գորայք գյուղում: Մեր գյուղի թե մեծահասակները, թե փոքրերը, մայիս ամսից վաղ առավոտյան գնում են դաշտերը և բերում են սունկ:

Իմ փորքրիկ եղբայրը՝ Արթուրը, արդեն 2-3 տարի է, ինչ մայիսից սունկ է բերում և վաճառում: Առավոտյան ժամը 6-ին արթնանում է, վերցնում դանակ և մեծ պոլիէթիլենային տոպրակ, և գնում դեպի հեռավոր դաշտերը: Դաշտից դուն է գալիս ժամը 10-11-ին:

-Հը՞, Արթ, ին- որ բան բերե՞լ ես:

-Հա, տես, կոկոմ-կոկոմ սնկեր եմ բերել: Հըլը արագ վեդրոները տուր, ու մեկ էլ խոնավ կտոր, որ մաքրեմ:

-Արթ, մեծ-մեծ սնկեր են, լավ գին կասես:

-Վա՜յ, Նինա, լավ էլի, հո ես վեդրոին չե՞մ ասելու 3000 կամ 4000, ասելու եմ՝ 1000-1500 կամ էլ՝ 2000:

-Բա էժան չի՞:

-Հա, թող էժան լինի, բայց ծախվի:

Եղբայրս բոլոր սնկերը մաքրում է կտորով, կտրում է սնկի ոչ պիտանի մասերը, գեղեցիկ շարում դույլերի մեջ և գնում դեպի ճանապարհը: Այնտեղ ուրիշ շատ երեխաներ կան:

Գիտե՞ք, սնկի ամիսների ժամանակ եղբորս տրամադրությունը կախված է լինում իր աշխատանքից: Եթե վաճառված է լինում սունկը, ապա բարձր տրամադրություն է ունենոմ, իսկ եթե չի կարողանում վաճառել… Այդ օրերին մռայլ դեմքով մտնում է տուն, նստում աթոռի վրա և ոչ-ոքի հետ չի խոսում: Եթե այդ օրվանը չի վաճառվում, ապա հաջորդ օը կրկին գնում է, նորից սունկ է բերում և, չգիտես ինչպես, արդեն «լավ գնով» վաճառում է:

-Ա՜յ ջան, ըհը, էսօր էլ ծախամ:

Երբ մայրս աշխատանքի է լինում, եղբայրս արագ-արագ գումարը հանում է և տալիս է հայրիկիս, որ պահի:

-Պապ, պահի մոտդ, որ մաման գործից գա՝ ես տունը չլինեմ, կտաս իրան:

Մայրս, երբ աշխատանքից տուն է գալիս, իսկ Արթուրը տանն է լինում, արագ-արագ գնում կանգնում է դռան դիմաց, և երբ մայրս դուռը բացում է.

-Մա՜մ, էսօր էլ եմ է ծախել: Փողը տվել եմ պապային, կպահես, որ ես պետք ա հեծանիվիս համար անիվ գնեմ:

Այսօր եղբայրս անտրամադիր մտավ տուն:

-Հը՞, չծախվե՞ց:

-Չէ:

Դե ինչ, ով զբաղվում է սնկի «բիզնեսով», ապա կհասկանա եղբորս:

-Մի՛լ, որոշել եմ աշխատել, օգնել մամայենց:

-Սո՛ն… Բայց դու…

-Դիպլոմ չունե՞մ: Մի՜լ, ես գիտելիք ունեմ: Ընտիր գիտելիք: Ու անպայման գործ գտնելու եմ, հաստատ որպես թարգմանիչ կվերցնեն ինձ:

Ընկերուհիս՝ ինքնուս լեզվաբան Սոնան, ծնողների ֆինանսական վատ վիճակի պատճառով որոշեց չդիմել համալսարան և լրացնել դրա բացը՝ դառնալով իր իսկ դասախոսն ու դեկանը: Ընկերներից վերցրած տասնյակ հիանալի գրքերի, համացանցում առկա հազարավոր աղբյուրների և քրտնաջան աշխատանքի շնորհիվ երեք տարում յուրացրեց գերմաներենի բոլոր առանձնահատկություններն ու բարդությունները:

-Մի՜լ, մրցույթում գերմաներենի ֆակուլտետի էրեխեքից բարձր եմ ստացել,- մի անգամ գրեթե թռչկոտելով ասաց ընկերուհիս: Այդ օրվա հաղթանակն առաջինն էր, բայց ոչ վերջինը:

Հաղթանակաները նրան ավելի ոգևորեցին, և արդեն հաստատակամ մղվեց աշխատանք փնտրելու երկարուձիգ գործին:

-Հը՞ն, ի՞նչ եղավ:

-Չէ՛, Մի՛լ, դիպլոմ չունեի, երևի վստահություն չներշնչեցի: Մի երկու տեղ էլ մտա, ասացին՝ կզանգեն: Կզանգե՜ն, բա չէ՜:

Իրեն սփոփելու համար քմծիծաղ տվեց, բայց արցունքները, քմծիծաղի ստվերից դուրս գալով, հայտնվեցին Սոնայի այտերին:

-Ախր, գոնե հնարավորություն տային, քննեին, ստիպեին հարցաշարը լրացնել, ինձ հետ գերմաներեն խոսեին: Կանեի, Մի՛լ, ամեն ինչ կանեի, շատերից լավ կանեի: Բայց մտածում են՝ նույնիսկ բակալավր չի ավարտել, դրանից ի՞նչ լեզվաբան: Բայց ախր, դիպլոմ շատերն ունեն, գիտելիք՝ քչերը:

Եվ իրոք, ի՞նչ առասպելական ուժ ունի այդ դիպլոմը, որ իր ներկայությամբ վառում է լուսացույցի կանաչը, իսկ բացակայությամբ՝ անանցանելի է դարձնում բոլոր լայն ու նեղ փողոցները: Իսկ գուցե առանց բարձրագույն կրթության և վկայականի է՞լ է հնարավոր լավ մասնագետ դառնալ, գուցե և ավելի ստեղծարար, հնարավոր կաղապարներից էլ դուրս: Գուցե փորձե՞նք և աշխատանքի ընդունելիս պահանջենք ոչ թե թուղթ, այլ կիրառելի գիտելիք, ու ստուգենք համապատասխան հմտություննե՞րը:

Եվ ո՞վ գիտե, գուցե այդժամ ունենանք ավելի հաջողակ հիմնարկներ, ստեղծարար աշխատակիցներ, ուսանող, ով կսովորի ոչ թե վկայականի ու համալսարանի, այլ իր և իր գիտելիքի համար, և, ի վերջո, համալսարան, որը կձգտի տալ ավելի որակյալ կրթություն, մնայուն և կիրառելի գիտելիք ու կպատրաստի մրցունակ ուսանողներ:

Եկեք փորձե՛նք:

-Էրեխեք, էկեք գնանք այգի զբոսնելու:

-Էնտեղ ի՞նչ կա որ, անիմաստ ա գնալը:

Ամեն անգամ ընկերներիս այս խոսքերը լսելուց մտատանջությունների մեջ էի ընկնում: Ինչո՞ւ է մեր քաղաքի՝ Չարենցավանի միակ այգին դարձել «ոչինչ» բոլորի համար, ինչո՞ւ ոչ ոք չի ցանկանում զբոսնել կամ պարզապես ուրախ ժամանց անցացնել այնտեղ: Այդ «այգի» կոչվածը պարզապես տարածք է զբաղեցնում մեր փոքրիկ քաղաքում:

Այս մտքերով տարված ցանկացա գնալ ու տեսնել, թե ինչ է կատարվում մեր մոռացված այգում: Դեռ ներս չմտած՝ հենց առաջին տպավորությունս այնպիսին էր, որ այստեղ շատ վաղուց ոչ ոք չի եղել: Մոռացված մի տարածք, որտեղ բոլոր կարուսելները սպասում են մի շնչավոր էակի, մի փոքրիկ երեխայի, ով կգա ու իր դրական լիցքերով ու մանկական ծիծաղով կշարժի այս գունաթափված երկաթները:

Երբ ես փոքր էի, իմ ամենասիրելի կարուսելը «Արևիկն» էր: Ամեն անգամ «Արևիկը» նստելով այնպիսի հիասքանչ տպավորություն էի ստանում, որոնք մինչև օրս չեմ մոռանում: Իմ սիրած կարուսելը, որ միշտ ժպտում էր բոլոր երեխաներին իր պայծառ արևային շողերով, այսօր տխուր էր, կարծես կորցրել էր փայլն ու իրեն անպետք էր զգում:

Խորանալով այգու մեջ՝ ավելի ու ավելի եմ հուսալքվում: Կարուսելներն ու նստարանները իրենց սառնությունով կարծես շրջապատում են ինձ, ու փախչելու ցանկություն է առաջանում: Այգու կենտրոնում գտնվող շատրվանից ջրի փոխարեն տխրություն ու բացասական տրամադրություն է ցայտում: Այգու բեմահարթակի փոշու շերտը վաղուց չի ցրվել երեխաների ուրախ պարերից:

Ցանկություն առաջացավ փոխել մեր այգին, նոր կյանք ու շունչ հաղորդել նրան:

Ընկերներիս հետ կիսեցի մտքերս: Պարզվեց՝ նրանք նույնպես մտածում էին այդ մասին: Իսկ ի՞նչ անել, ինչի՞ց սկսել, չէ՞ որ մենք ընկերներով շատ չնչին բան կարող էինք փոխել:

Շուտով այս խոսակցությունը մոռացվեց: Անցավ մեկ տարի: Իմ սիրելի ուսուցիչներից մեկի առաջարկով հաճախեցինք մասնագիտական կողմնորոշման կենտրոն: Այնտեղ մեզ ներկայացնում էին, թե ինչպես պետք է մեր առջև դնենք խնդիր ու ամեն ինչ անենք՝ այդ խնդրի լուծմանը հասնելու համար: Պարզվեց՝ կենտրոնի ընկերներս մտահգված են եղել ու քաղաքապետարան են դիմել այգու հարցով, սակայն ոչինչ չի ստացվել: Որոշեցինք ուսուցչի հետ միասին վերականգնել այգին: Մշակել ենք այգու վերակենդանացման ծրագիրը, իսկ մեզ հետ համագործակցող երեխաների քանակը գնալով ավելանում է, և մենք համոզված ենք, որ մեկ ամսում կկարողանանք նոր կյանք հաղորդել մեր մոռացված այգուն:

Կարդալը լավ բան է, այդպես չե՞ք կարծում: Օրինակ ես դրանում համոզվել եմ։ Եթե մի քանի տարի առաջ ինձ ինչ-որ մեկը ասեր, որ առանց մի քանի թերթ կարդալու քունը չի տանում, գուցե ծիծաղեի, իսկ հիմա…

Դե, հենց նոր փակեցի գիրքը ու պատրաստվում եմ քնել։ Կարդալու բան շատ կա, կարդացողներն են քիչ, հա, ու մեկ էլ ժամանակը: Շտեմարանից հետո էլի ինչ-որ գիրք բացել կարդալը դժվար է, մանավանդ, երբ լույսը բացվելուն քիչ է մնացել… Բայց այնուամենայնիվ կարելի է։ Եթե ավարտական դասարանում չես, ապա ոչ թե կարելի է, այլ պարտադիր, այո, պարտադիր, որովհետև մարդու զարգացման, աշխարհայացքի ձևավորման ամենակարևոր գործոններից մեկը հենց ընթերցանությունն է (մի տեսակ գիտական ստացվեց)…

Տատիկիս ասածներից էլի հիշեմ․ «Էն ժամանակ էնքան գիրք կարդացող կար, մի գրքի հըմար հերթ էր, մինը, որ պրծներ, արդեն գիդեր՝ հաջորդը ով տի կարդալ: Հըմի ո՞ւր ա, գիրք կարդացող չկա..»։

Իսկապես չկա, բայց ինչո՞ւ… Երևի լավ գրքեր չկան կամ զբաղմունքի այլ ձևեր կան: Չէ, ինձ թվում է, պատճառն այլ է: Անկեղծանամ՝ չգիտեմ էլ պատճառը, բայց այն, որ դա ինձ անհանգստացնում է, փաստ է։

Ուզում եմ, որ հիմա էլ գրադարաններում հերթ լինի գրքերի համար, ուզում եմ, որ գիրք կարդան ոչ թե էդ մասին սոցկայքերում գրելու՝ այլ պարզապես կարդալու համար: Ուզում եմ, որ արժեվորենք գիրքը ու հասկանանք դրա կարևորությունը: Ուզում եմ, որ շատանան այն մարդիկ, ովքեր սիրում են կարդալ: Եվ վերջապես, ուզում եմ, որ մարդու համար ամենաթանկ նվերը լինի գիրքը, ոչ թե նրա համար, որ հիմա մոդայիկ է, այլ, որովհետև ԳԻՐՔ է…

Հ. Գ. Կիսվեք կարծիքներով՝ փորձենք հասկանալ գրքից հեռանալու պատճառները:

Ահա վերցնում եմ քննական հարցերի պատասխաններ խզմզելուց հոգնած գրիչս ու երկար դադարից հետո վերջապես գրում հերթական հոդվածս։

Վերջերս ամենուր լսում եմ. «Մեր հայերը ուրիշ են, էլի…» արտահայտությունը։ Իրոք, մտածում եմ, մենք՝ հայերս‚ շատ տարբերվող ազգ ենք։ Մենք տարբերվում ենք մյուս ազգերից մեր թե՛ դրական, թե՛ բացասական առանձնահատկություններով։
Քայլում եմ դրսում, վայելում հայրենի հրաշագեղ բնությունը, մտածում եմ մեր ազգային սովորույթների, մեր կարծրատիպերի մասին, նայում նորակառույց շենքերին, շրջող մարդկանց… Մեկ էլ, հո՜պ… Մի գեղեցիկ հայուհի է անցնում կողքովս՝ չադրա հիշեցնող երկար ու գորշ զգեստ հագած, մազերը գույնզգույն ներկած, ձեռքերին էլ վերջերս մոդայիկ դարձած հնդկական «մեհենդի» կոչվող զարդարանքներով շպարված։

Սկսում եմ ուշադրություն դարձնել կողքովս անցնող անծանոթ մարդկանց հագուկապին, նկատում, որ այն հայերը, որոնց ես տարբերվող էի համարում, այժմ բոլորովին նման են ոչ միայն միմյանց, այլև մնացած ազգերին՝ կորզելով յուրաքանչյուրից ազգային մի աննշան նմուշ։ Մի՞թե մենք ի զորու ենք ուրանալ մեր ազգայինը, հանուն «մոդայիկ եվրոպականի կամ հնդկականի», մի՞թե իմ տարբերվող ազգը ձուլվում է օտարներին… Օտարապաշտություն. ահա թե ինչն է խանգարում հայ ազգի ծաղկմանն ու բարգավաճմանը իր սեփական ուղով։
Ամոթ է, երբ երիտասարդ հայը չի տարբերում հայկական ազգային տարազը այլ ազգային հագուկապից, երբ օգտագործում է օտար բառեր իր խոսքում, որի համարժեք հայերենը չգիտի, երբ ազգային երաժշտությունը լսելիս ոչ թե հպարտությամբ պարում է, այլ անտարբեր խնդրում փոխել երաժշտությունը, որովհետև դա հնացել է արդեն:
Իսկ արժե՞ մտածել՝ ինչ ազգություն են ունենալու մեր ապագա հայորդիները, որոնց ծնողները միայն լսել են, որ հայեր են, այնինչ սերնդեսերունդ փոխանցելու ոչինչ չունեն։ Արժե՞։ Անշու՛շտ։ Բոլորս էլ կանցնենք, կգնանք, բայց գոնե կարողանանք մեր սերունդներին դաստիարակել հայավարի։
Կյանքը շարժում է, բնության մեջ հանգիստ կոչվածը միայն տերմին է, որը իրականում չի գործում։ Շարժումը նույնիսկ մահվան մեջ է։ Մինչև անգամ դիակի քայքայումն է շարժման ձև։ Աշխարհում ամեն ինչ շարժման մեջ է՝ տիեզերքը, բնությունը, մենք ինքներս։ Անգամ երբ քնում ենք, մեր սրտխփոցից մեր արյունը վազում է մեր երակներով։ Ապրենք այնպես, որ կյանքի այս շարժման հետ համատեղ ընթանա նաև հայ ազգը, չկորցնելով ազգային դիմագիծն ու հավերժ հարատևի։

Էլ ի՞նչ անեմ, ո՞ւմ դիմեմ, ո՞ր պատին տամ…

Արդեն երեք տարի… Անգամ իմ ծրագիրը կխախտվեր էդ երեք տարում, եթե օր ու գիշեր աշխատեի:
Ուրեմն երեք տարի առաջ հայրս դեռ Ռուսաստանում աշխատում էր ու ինձ խոստացել էր, որ եթե այդ տարում գերազանցիկ լինեմ՝ ինձ հեռախոս կուղարկի: Ես բնականաբար կրկին անգամ կատարեցի իմ պարտականությունն ու դարձա գերազանցիկ: Պապային ասացի: Ճիշտ է, ինքը սկզբում մի տեսակ նայեց, որովհետև՝ ով կուրախանար փող ծախսելու լուրն իմանալու ժամանակ: Շատ չանցած, ավելին ասեմ, ընդամենը մի տաս օր հետո ուղարկեց:
Ու եկավ էդ չարաբաստիկ գիշերը… Վայքում էի, երբ հորաքրոջս տղան եկավ ու ասաց, որ հեռախոսն իր մոտ է ու տվեց ինձ: Մի անմեղ աղջնակ, ով չգիտեր, թե ինչ չարիք է գտնվում իր ձեռքերում:
Հեռախոսն ինձ շատ դուր եկավ, ու ես երեք շատ խնամքով էի պահում: Հետո դասարանով գնացել էին դաշտ, ու գրպանիցս ընկավ ու քարերի վրայով գլորվեց ներքև: Ես վազեցի, մտածելով, որ հիմա դրա «դիակն» եմ գտնելու, բայց բանից պարզվում է, բան էլ չէր եղել:
Հետո բազմիցս ընկնում էր գրպանիցս, բայց էլի բան չէր լինում: Բոլոր փորձություններին դիմանում էր:
Անցած տարի ես ու Անին նստել էինք քարին ու ոտներս կախել էինք փոքր առվակի վրա, չնայած որ լավ էլ վարար էր առվակը:
-Ան, չհելնե՞նք:
-Հելնենք:
Ասելս ու վեր կենալս մեկ եղավ, ու հեռախոսս ծնկներիս վրայից ընկավ առվի մեջ: Ու ջուրը տարավ… Վազում ենք հետևից, ու պարզվում է, ոչ թե հեռախոսն է տանում, այլ դրա մասերից մեկը: Իսկ հեռախոսը տասը րոպե իջել էր ջրի հատակը, «մինչև չանցներ վտանգը»: Մինչև հետ եկանք, վերցրինք, ես արդեն մեռած էի՝ թաղած չէի: Ու ի՞նչ, էլ ի՞նչը՝ ինչ, սկսեց աշխատել միացնելուց հետո:
Այս տարի էլ՝ ձմռանը, դպրոց հասա ու կոշիկներս սկսեցի ցեխից մաքրել: Ես էի ու առաջին դասարանցիները: Մեկ էլ էս երեխեքը գոռացին.
-Վա՜յ…
Ես էլ էս երեխեքին եմ նայում, մտածում եմ՝ ինչ է եղել, էս երեխեքն էլ ինձ են նայում: Մեկ էլ նայեմ՝ էդ պղտոր ջրի միջից մի սպիտակ իր է երևում : Վերցնեմ ու, ի՜նչ…
Իմ տարիների զրկանք կրած հեռախոսը անցել էր իր հին գործին: Սեղմեցի կոճակը, էն հույսով, որ չի աշխատի, ու էլի լույսը վառվեց ու աշխատեց: Է՜հ…
Ինձ խոստացել են նոր հեռախոս էս մեկի փչանալուց անմիջապես հետո:

Հ.Գ. Մերոնք էլ գիտեն՝ ինչ են ասում, էլի:

15 գարուն է արդեն, տնից դուրս գալիս բնազդաբար աչքս գցում եմ հեռու կանաչին տվող սարի վրա գտնվող հի՜ն կարկտակայանին՝ մանկությանս մեջ տպավորված սպիտակափայլ «մոլորակին»: 15 ամառ է արդեն, տնից դուրս գալիս տեսնում եմ, թե ինչպես է կիզիչ արևը նստում այն մեծ գնդի կողքին ու հետևում աշխարհին: 15 աշուն է արդեն, տնից դուրս գալիս նկատում եմ, թե ինչպես է նենգ մառախուղը պարփակում սարերը, խզում կապը իմ ու «մոլորակի» միջև, և 15 ձմեռ է արդեն, նստում եմ պատուհանիս կողքին գտնվող ճոճաթոռին, բրդե ծածկոցով ծածկված տա՜ք թեյ խմում ու ամեն անգամ հայացքս ուղղում պատուհանից դուրս՝ այն ակնկալիքով, որ արևը կծագի ու հերոսաբար կհալի սարի հաստ շերտերով ձյունը՝ նորից կտեսնեմ այն «մոլորակը», որն այդքան սպասում է, որ իր վրա էլ կրկին ուշադրություն դարձնեն:

Միշտ կարծել եմ, թե գարուններ, աշուններ ու նույնքան էլ ամառներ ու ձմեռներ ապրած այդ գունդը մոլորակ է: Հա, մի վայրկյան անգամ չեմ կասկածել, մինչդեռ այն սովետի ժամանակներից լքված կարկտակայան է: Կարկտակայան, ով սպասում է, որ իր վրա էլ ուշադրություն դարձնեն, ով ուզում է աշխարհին, կամ ավելի ճիշտ, իմ քաղաքին օգնել, բայց անզոր է: Ամեն անգամ, երբ տատիկի տուն էի գնում, այն ավելի ու ավելի մոտ էր թվում ինձ, ավելի մեծ, ավելի վեհ: Մինչև անգամ կարծում էի, որ մարդիկ չեն կարողանում այլմոլորակայիններին գտնել, քանի որ նրանք հենց այդ «մոլորակում» էլ թաքնվել են: Մեծանալուն զուգահեռ սկսեցի գիտակցել, որ դա ամենևին էլ մոլորակ չէ, բայց մանկությանս հուշերում այն միշտ էլ «մոլորակ» է մնալու, այդպես էլ կոչում եմ նրան՝ սպիտակ մոլորակ: Դե բնականաբար, ինչպես մյուս բոլոր հետաքրքրասերները, շա՜տ եմ մայրիկիս խնդրել, որ պատմի նրա մասին, երբեք չէի հոգնում դրա մասին լսելուց, միշտ նույն պատմությունը, բայց երբեք չհնացող:

Հիմա ձեզ էլ պատմեմ: Բայց մի րոպե. միացրեք ինչ որ սարսափ ֆիլմի երաժշտություն, նոր կարդացեք:

«Շուրջ 25 հատ 365 օր է անցել այն մեկ օրից, երբ կարկտակայանները դադարեցին գործել, ավելին՝ ավերվել են, թալանվել: Չէ, մի րոպե, պատմեմ սկզբից…

1945թ-ի Հայրենական մեծ պատերազմից հետո էլի սովետի կազմի մեջ մտնող Հայաստանի տնտեսությունը, իսկ ավելի կոնկրետ, գյուղատնտեսությունը, մեծ արագությամբ զարգանալ: 1980-ականներին Խորհրդային Հայաստանն արդեն տարածաշրջանում տնտեսապես ամենազարգացած հանրապետությունն էր, կոմունիստները ջանք չէին խնայում Հայաստանի գուղատնտեսությունը զարգացնելու համար: Դրան մեծապես նպաստեց կարկտակայանների կառուցումը (1970-1980թթ), կառուցվեցին բոլոր շրջաններում, բացառություն չէր նաև Վայոց Ձորը՝ Եղեգնաձոր, Խաչիկ, Աղավնաձոր, Գետափի շրջան: Մայրս ասում էր, որ եկան, կառուցեցին, սարի անունն էլ դրեցին «Թնդանոթի սար»: Հենց տեսնում էին ամպերը հավաքվել են, պատրաստ են պայթելու ու կարկուտ նվիրելու արդեն ծաղկած ծառերին, կրակում էին ու «վախեցնում» ամպերին: Այդպես ամեն տարի հարուստ բերք էինք ունենում, չէինք վախենում, որ կարկուտը կարող է բերքը վնասել, մինչև… Մինչև 1992թ-ին փլուզվեցին այն կարկտակայանները, որոնք պաշտպանում էին գյուղերը կարկուտից, որոնք գյուղացու միակ հույսն էին: Դե, չգիտեմ, մյուս գյուղերում գործո՞ւմ են, թե՞ չէ, բայց Եղեգնաձորում դադարեց գործել: Սկզբից լքվեց, հետո եկան, տարան բոլոր սարքավորումները, առանձին-առանձին, վաճառեցին, ու վերջ: Հետո ինչ-որ մեկը գնեց կայանը որպես գույք, մնացած բոլոր պետքական «դետալներն» էլ վաճառեց, հասնելով այն բանին, որ արդեն 25 տարի է, գյուղացիները վախով են դիմավորում գարունները: Կարկուտը գրեթե ամեն տարի գալիս է, ոչնչացնում նոր փթթող բերքը: Միգուցե դա է պատճառը, որ արդեն քանի տարի է, Հայաստանը՝ ծիրանի հայրենիքը, ծիրան չի տեսնում կարկուտի պատճառով, որ բալենին այնքան է վնասվում, որ երկրորդ, երրորդ, ինչու չէ նաև չորրորդ հայացքից հետո, դժվար թե ուզես ուտել:

Լավ է, է՜, ես ավելի լավ է նրան այդպես էլ որպես «սպիտակ մոլորակ» հիշեմ, չնայած չեմ կարող չգիտակցել, որ հենց այդ մոլորակն էլ կարող է փրկել այն բերքը, որն այսքան տարի է, հալածվում է բնության ու մարդկանց ագահության կողմից: