Երբևէ զգացե՞լ եք, որ ճանապարհը մուսա կանչելու ամենահարմար վայրն է: Այնտեղ շատերս ենք մի քանի ժամով պոետ, փիլիսոփա ու բանաստեղծ դառնում: Ափսոս, որ Վանաձոր-Ալավերդի ճանապարհին նոթատետրի մեջ արված նշումները կարող ես սեպագիր արձանագրության կամ հիերոգլիֆների նմանեցնել, բայց ոչ երբեք տառերի, թե չէ հիմա ինչե՜ր գրած կլինեի:

Անցյալ ամիս թղթակիցներից մեկն իր նյութում գրում էր, որ իր երբեմնի սիրած ճանապարհը հիմա անտանելի է դարձել: Իսկ ինձ համար այն երևի միշտ էլ սիրելի կմնա, որովհետև ճանապարհին ես տխուր մարդկանց չէ, որ նկատում  եմ, ինչպես ուրախները ինձ չեն նկատում տխուր ժամանակ, այլ միայն երջանիկների, ովքեր գնում են նոր արկածների ու սեփական առասպելի հետևից, կամ վերադառնում են։

Բայց ճանապարհները միայն երջանկության հետևից չէ, որ տանում են, նրանց վերջում հիասթափություն էլ է պատահում, դրա համար պետք է ճիշտ  կառավարել նրան և կարողանալ ճիշտ  ժամանակին հետ դառնալ:
Հիմա չգիտեմ՝ ավելի շատ վախենում եմ, որ ճանապարհը մի օր  շատ հեռուն կտանի ինձ, թե որ այդպես էլ կթողնի իմ բնակավայրում՝ խորունկ լեռների թողած փոքրիկ անցքերից աշխարհը զննելու: Չգիտեմ, ու դրանից էլ եմ վախենում: Բայց փորձը ցույց է տալիս, որ արած վատ բաները շուտով մոռացվում են, իսկ (լավ կամ վատ) չարածների ուրվականները երբեք հանգիստ չեն տալիս:
Մի օր մեր գյուղի ծայրին գտնվող ծառուղին ինձ կտանի սովորելու, աշխատելու ու նման բաների, մի օր էլ հետ կբերի այնպես, ինչպես տարել էր, ասես ոչինչ էլ չի փոխվել (եթե իհարկե ծառերը չկտրեն): Ու հարց է առաջանում. արդյո՞ք բոլոր ճանապարհները տանում են Հռոմ։ Ո՛չ, դրանք տուն են տանում:

Օրեր առաջ հասարակագիտության ուսուցչուհին տեղեկացրեց մեզ, որ պետք է մյուս ժամի համար պատրաստենք պաստառներ։ Պաստառները պետք է պատրաստվեն հասարակական հիմնախնդիրների վերաբերյալ։

Տանը մտածում էի դրա շուրջ։ Հասկացա, որ մեր օրերում այդպիսի խնդիրները շատ են։ Օրինակ`ամեն քայլափոխի կարելի է հանդիպել տերմինալների։ Շատերը վճարումներ պետք է կատարեն դրանով, բայց ոչ բոլորը գիտեն դրանից օգտվելու ձևը։ Նման խնդիրների հանդիպելիս մարդիկ կարծում են, թե դրանք կարող են լուծվել ժամանակի ընթացքում։ Եթե բոլորը այդպես մտածեն, ապա այդ խնդիրները չեն էլ լուծվի:

Նախ և առաջ պետք է նշել տերմինալների աշխատանքի մատչելիության բարելավման անհրաժեշտությունը։ Անհրաժեշտություն ասելով ես ենթադրում եմ մեծահասակների համար սպասարկման պարզեցումը։ Առաջարկում եմ տերմինալի աշխատանքի համակարգի մեջ ներմուծել ձայնային ցուցումներ։ Դրանք մարդկանց կուղղորդեն, թե ինչպես կարելի է օգտվել տերմինալներից։

Սա հնարավոր տարբերակներից մեկն է։

Տանում են մեր երազանքները, հույսերը, ջերմ հիշողությունները: Պոկում, կտրում, գողանում ու տանում են: Խոսքս ինքնաթիռների մասին է: Ամեն անգամ, երբ երկնքում ինքնաթիռ ենք տեսնում, ուրախանում ենք: Մեզանից շատերը ասում են` բարեկամս է գալիս, որոշները ասում են՝ էլի մարդիկ գնում են այլ երկիր: Մարդիկ կան` մտածում են` իրենք էլ մի քանի տարի հետո կգնան: Ու ‹‹երկնքի չափ›› մարդիկ էլ կան, որ լուռ նայում են ու արտասվում: Քանի՜ ու քանի՜ ընտանիքի հույս է տարել ու դեռ քանի՜ ‹‹հույսեր›› է տանելու: Տանելու է ու գցելու է ‹‹խոպանի բաղչեն››: Մատյաններում քանի՜ ու քանի՜ երեխայի անվան դիմաց է գրված լինելու ‹‹մայր՝ տան տնտեսուհի, հայր՝ արտագնա աշխատանք››: Քանի՜ ու քանի՜ տատիկներ ու պապիկներ են միայնակ ապրելու ու դեռ ինչքա՜ն պիտի ինձանից ու քեզանից իրենց թոռների կարոտը առնեն: Քանի՜ ընտանիք է քանդվելու նրա համար, որ ամուսինը Ռուսաստանում այլ ընտանիք ունի: Դեռ ինչքան են մարդիկ վարկ վերցնելու, որպեսզի ինքնաթիռի տոմս գնեն ու փախչեն: Ախր, չէ, չեն փախչում, ուղղակի իրենք էլ չգիտեն, թե ինչ անեն: Քանի կին է իջնելու խանութ ու ասելու.
-Սուսա՛ն ջան, պարտք եմ անում մինչև ամուսինս ‹‹խոպան››-ից գումար կուղարկի:
Քանի երեխա է էքսկուրսիաներից, հագուստից ամեն ինչից զրկվելու: Քանիսը պիտի բացեն սքայփը ու սպասեն մինչև իրենց կզանգեն էն խոպան կոչվածից: Ինչքան արցունք է թափվելու յուրաքանչյուրիս բակում մեր բարեկամներին ճանապարհելիս: Հետո քանի՞սն են հետ դառնալու: Գիտեք, թե հե՞տ են դառնալու: Չէ: Գալու են ու տանելու են իրենց ընտանիքներին: Ու մեր շենքի, ձեր շենքի քանի՜ ու քանի՜ պատուհանի լույս է ընդմիշտ մարելու: Ու հետ չեն գա մինչև հարսանիք, կնունք կամ էլ թաղում չլինի: Դու չես գա:
Ու մի օր ընկեր Մարգոն ասելու է.
-Այս անգամ միայն հայրիկները գան ծնողական ժողով: Լսեցի՞ն բոլորը:
- Ընկե՛ր Մարգո, մեր հայրերը էստեղ չեն՝ Ռուսաստանում են, ինչպես գան,- ասելու են Վարդանիկները ու 2 ամսից իրենք էլ գնալու են:

9-րդ դասարանում եմ սովորում, ու քննությունները դարձրին բանավոր, չնայած եթե գրավոր լինեին, նույն վիճակն էր լինելու: Ու ես, 6-րդ,7-րդ, 8-րդ, դասարանի գրքերը ձեռքիս մտնում եմ տուն: Գնում ճաշում եմ, դասերս եմ անում, ու սկսվում է կրկնության ժամանակը: Նստում եմ բազկաթոռին, կարդում եմ ու նորից կարծես հիշում, թե մի քանի տարի առաջ այդ դասը ո՞նց եմ սովորել, հիշում եմ՝ ուսուցչին այդ դասը պատմե՞լ եմ, թե՝ չէ: Նույնիսկ հիշում եմ, թե այդ դասերից ի՞նչ հարցեր կային գրավոր աշխատանքներում:

«Գիտությունը կրկնության մայրն է»,- ասում են: Այո, ճիշտ է բայց երբ դու կրկնում ես գրականություն, ֆիզիկա , անգլերեն, հանրահաշիվ առարկաները միաժամանակ, ուղեղիդ մեջ «կարճ միացում» է լինում: Կարելի է առանձին կրկնել, բայց ժամանակ չկա`վերջին զանգ, կիսամյակայիններ ու քննություններ:

Ճիշտ է, հա՞: Ճի՞շտ է մեզ էսպես տանջելը: Չէ, փոփոխություն է պետք, փոփոխություն: Չնայած՝ ահա և ձեզ փոփոխություն…

Ապրիլյան պատերազմի ընթացքին, լուրերին հետևում էինք ամեն վայրկյան, չէինք հեռանում հեռուստացույցի դիմացից, լաց էինք լինում և խոր ցավ ապրում յուրաքանչյուր զինվորի կորստի լուրը լսելիս: Մի օր էլ սովորականի պես արթնացա և զգացի, ինչ-որ բան այնպես չէ: Մայրիկս արտասվում էր, երբ հարցրի, պատասխանն եղավ այսպիսին. «Գևորգը՝ տատիկի եղբոր թոռնիկն էլ հերոսաբար ընկավ կռվում»: Վիշտը համակեց բոլորիս: Մենք բոլորս ականատեսն ու վշտակիցը եղանք այդ սրտակեղեք պահերի:

«Գևորգ Գագիկի Վարդանյան՝ ծնված 1996 թվականին, Գյումրիում»,-երբ միացնում էի հեռուստացույցը, բոլոր հեռուստաալիքները հաղորդում էին նույն նախադասությունը: Հա՛, մեր Գևորգն էլ զոհվեց հանուն հայրենիքի:  5 տարեկանից սկսած ապրել է Ռուսաստանի Դաշնությունում, դպրոցն ավարտել և ընդունվել է բուհ, սակայն օտար միջավայրում մեծացած պատանին ձգտում էր հայրենիք, երազում էր հայոց բանակի զինվոր դառնալու մասին: Իր կամքով վերադարձավ ծննդավայր և ծառայության անցավ ԼՂՀ  զորամասերից մեկում: Հորեղբայրը պատմում էր. «Խիզախ էր, իսկական զինվոր, երբ ժամն եկավ,  կռվեց հերոսաբար մինչև վերջին փամփուշտը»:

Գևորգի հայրը պատմում է. «Ու ինքը մեծ հաճույքով եկավ, ըսավ՝ ես կերթամ ծառայեմ: Մեծ հաճույքով ինքը կծառայեր: Ռուսաստանում սովորել է մինչև 9-րդ դասարան, ընդեղից ընդունվել է գազաֆիկացիայի գծով քոլեջ, 10 ամիս էր մնացել ավարտելուն, իր 18 տարին լրացավ, ինքը վերադարձավ իր պարտքը տալու»:

Գևորգն իր ժողովրդի իսկական զավակն էր: Նրա մեջ խոսում էր նախնիների՝ ղարաբաղցիների և մշեցիների հպարտ արյունը: Նա ամեն ինչում ձգտում էր լինել առաջինը: Ե՛վ ուսման մեջ, և՛ բարի գործերում, և՛ մարտիկ դառնալու ձգտման մեջ:

Հայրը շարունակում է. «Ինքը միշտ կհարցներ, պապերս ով են եղել: Ինտերնետի մեջ որ կբացեր, տեսներ գը, կարդար գը, բան կեներ, հետո կհարցներ՝ պա, (խոսքի) Մուշը որն է, ուրդե է ըդիգ»:

Գևորգի մայրը պատմում է. «Հարևանությունը կսեր, որ Գևորգի նման երեխա չկա: Դասարանի տղեքը կսեին՝ քննություն տվեցինք, մենք Ռուսաստան ապրող ենք, ռուս ենք, 3-ի չկարողացանք տայինք, իսկ Գևորգը Հայաստանից եկել է, հայ է, մեզնից լավ կսորվի»:

Հայրն ավելացնում է. «Ինքն ամեն ինչ լուրջ էր ընդունում, մե բանմ կսեիր, ուրեմն, վերջ, մե խոսքմ ուներ, կսեր՝ «Мужик сказал, мужик сделал.»: 7 տարի Գևորգս պարապավ ձեռնամարտ ու շատ կսիրեր սպորտը, ֆուտբոլի կերթար, երգելու կերթար, դաշնամուր կնվագեր քրոջ հետ: Սովորում էր գերազանց, զբաղվում էր մարտարվեստներով, ընդունվել էր ինժեներական քոլեջ, սակայն ամենից շատ երազում էր հայ բանակի զինվոր դառնալ,- պատմում է Գևորգի մայրը, ապա շարունակում,- չէր վախենում, որ իրենից մեծի հետ «բոյ» մտներ, միշտ մրցանակներով էր տուն կգար»:

«Ինքն ըստեղ՝ Հայաստան, մի անգամ է եղել, 2002 թ.-ից հետո մե անգամ է եկել: Ես ըսեցի, որ ընդեղ պատերազմական վիճակ է, ինքը չվախեցավ, ինքն ըսավ՝ ես կերթամ ծառայելու»,- պատմում էր հայրը:

Մայրը շարունակում է. «Հա՛, ինքը կուզեր գար Հայաստան ծառայեր, ես չէի ուզե: Կսեի՝ Գևոր ջան, մի գնա, կսեր՝ չէ, մամ ջան, տղամարդը պտի ծառայե, որ իսկական տղամարդ դառնա: 2015թ. հունվարին զորակոչվեց հայկական բանակ և հայտնվեց Մարտակերտի շրջանի Թալիշ գյուղում, դասակում, որի հրամանատարը Հրաչ Գալստյանն էր: Գևորգը երջանիկ էր, որ ծառայում էր Արցախում, հողում, որ դարձել էր առաջապահը»:

Ընկերները պատմում են. «Գևորգը ձգտում էր արագ սովորել մայրենին և  իր մոտ պահում էր հայերեն տառերով գրված ռազմական տերմինների ցուցակը, որ խնամքով գրի էր առել ռուսերեն տառերով»: «2015թ-ի սեպտեմբերին թշնամական դիվերսիայի ժամանակ վիրավորվեց նրա մարտական ընկերներից մեկը: Գևորգը գնդակոծության տակ ընկերոջը դուրս բերեց մարտի դաշտից և փրկեց նրա կյանքը ու այդ արարքի համար շնորհակալագիր և արձակուրդ ստացավ: Արձակուրդի 10 օրերից 5-ը անցկացրեց տանը: Ինքը կսեր,որ ես կուզեմ իմ «գռուփիս» հետ ելնիմ դիքեր և 2 օր շուտ գնաց, առավոտ կանուխ հելել էր, կսեր՝ դիրքերին կարոտցել եմ, երթամ դիրքեր»:

Ընկերները շարունակում են պատմել. «Գևորգը շատ լավ ընկեր էր բոլորիս համար, շփվող, շատ լավ դիքապահ էր, խիզախ, քաջ հայրենասեր»:

Ապրիլի 2-ին թշնամու տանկերից արձակված արկը խլեց Հրաչ Գալստյանի և Գևորգ Վարդանյանի կյանքը: Հերոսաբար զոհվեց ԼՂՀ ՊԲ հյուսիսարևելյան ուղղությամբ տեղակայված զորամասերից մեկի պահպանության տեղամասում: Մենք հպարտ ենք մեր հերոսով: Հարազատները ավելացնում են. «Սիրով էր ծառայում: Հպարտ էր, որ սահման է պահել, ու անկեղծ ասեմ, երբ նրանից լուր չունեինք, մտածում էինք՝ ավելի լավ է ընկնի հերոսի մահով, բայց գերի չընկնի»: Գևորգի անձնազոհությունը շատերիս հիացրեց: Վերջին անգամ Գևորգը մարտի 30-ին է խոսել հարազատների հետ, հորեղբոր որդուն՝ Հովհաննեսին, խնդրել էր, որ անպայման մասնակցի ընկերոջ հուղարկավորությանը:

Գևորգ Վարդանյանը պարգևատրվել է «Հայաստանի արիության» մեդալով և «Արցախի մարտական ծառայության» մեդալով: Ահա այսպիսի  հայրենասիրական ոգով էր դաստիարակվել մերօրյա հերոսը: Ուզում եմ, որ ճանաչենք մերօրյա հերոսներին, նրանց սխրանքները որպես անձնազոհություն ընդունելով, պատրաստ լինենք նրանց նման ներդնել մեր հոգին հայրենիքի պաշտպանության սուրբ գործում:

Վերքերը սպիանում են, բուժվում, բայց ոչ կորուստը: Մեկ տարվա մեջ 104 մարդու տուն սգով պատվեց: Սև քուղը ծածկեց բոլորի պատուհանները: Հայացքներ, որոնք հառելով ապակուն, սպասում են նրանց վերադարձին: Վերադարձ, որ այդպես էլ չի լինի: Ապրելով հորեղբորս՝ Սեդրակ Ասրյանի ընտանիքի կողքին, զգում եմ այն ցավը, որը այսօր զգում են իր որդիները: Երկու օր առաջ նրանց հյուրն էի: Նրա դուստրը՝ Մարիամը, հաճախ է ասում.

-Ես չեմ հավատում, որ պապաս չկա:

Մեծ աչքերով, գեղեցկադեմ աղջկա հոգում արդեն բուն է դրել անդառնալի ցավը՝ հոր կորուստը: Նստել էինք բազմոցին և զրուցում էինք, մինչ նրա հայացքը սավառնում էր դրսում: Հայացքը հառելով պատուհանին, նայում էր այն ճանապարհին, որով հայրը մեկ տարի առաջ աշխատանքից քայլելով վերադառնում էր տուն: Ասում է, որ ամեն անգամ տնից դուրս է նայում սպասումով, մտածում է, որ հետ կգա, կգա ու նորից մեկ բաժակ ջուր կխնդրի: Հաճախ իրեն հարց է տալիս.

-Տեսնես՝ պապաս կգա՞:

Նայում եմ նրա դեմքին, աչքերին, լռում եմ, որովհետև ասելու բան էլ չկա:

-Ան, գիտե՞ս, եթե իրեն տեսնեինք, մի փոքր սփոփանք կլիներ, բայց չտեսանք, միայն դատարկ դագաղն էր: Ան, հայրս մոխրացել է:

Ասում էր, հուզվում, նայում ժպտացող նկարին, մի պահ ժպտում, նորից լուռ արտասվում: Նայում եմ հորեղբորս անչափահաս տղային… Ինչ կարող եմ ասել, նույնիսկ սփոփել չեմ կարող: Ցավը անդառնալի է:

-Մարիա՛մ, չպետք է հույսդ կորցնես, էնպես արա՝ մամադ հպարտանա ձեզնով,-փորձեցի մխիթարել ես:

-Իմ մեջ մենակ հավատ է մնացել, ուրիշ ոչինչ: Գիտեմ, որ նա չի գա, որ երբեք չենք մոռանա իրեն, մոռանալն էլ է անհնար, բայց հավատում եմ, որ մի օր կգա…

Անօդաչու սարքի առաջացրած պայթյունից, ապրիլյան քառօրյա պատերազմին զոհ դարձավ նաև Սեդրակ Ասրյանը: Կատակասեր, ընկերասեր, բարի, անվերջ ժպտում էր: Մահվան չսպասող մարդ, նա այնքան նպատակներ ուներ, ուզում էր տուն գնել ընտանիքի համար: Ունի երկու զավակ՝ աղջիկ և տղա: Թողնելով ընտանիքին միայնակ, գնաց պատերազմ: Չհասած մարտի դաշտ՝ զոհվեց:

Ցավը խորն է, և չի սպիանում:

Սա իրական պատմություն է մի կնոջ մասին, որն ի ծնե հաշմանադամ լինելով՝ երբեք չչարացավ իր բախտի հանդեպ…

Այստեղ անձանց անունները փոխված են, նաև կա  նրանցից մեկի օրագրից որոշ հատվածներ:

Սա մի իրական պատմություն է, որ դեռ երկար չեք կարողանա մոռանալ…

Մաս 1

-Էդ երեխային ծովը նետիր, քեզ պետք չէ, մանավանդ էս անտեր պատերազմի ժամանակ,- ասաց մի գեր կին, որն ամբողջ ուժով փորձում էր գունազրկված ու տեղ-տեղ ճղճղված շալը կոնքերին փաթաթել, և որն ասես երբեք չէր հոգացել, սանրել իր գզգզված ու արդեն յուղոտված մազերը: Դրանք, գլխաշորի վատ կապվելու պատճառով, լցվել էին ուսերին: Այնուամենայնիվ պետք է ասենք, որ ի հակադրություն արևի տակ բավականին երկար և տաժանակիր աշխատանքին՝ նրա մաշկը դեռ պահում էր իր ճերմակությունը: Իսկ աչքերը և կարճ կտրված մազերը ձյութի պես սև էին:

-Չէ, իմ նոր ծնված էրեխուն՝ իմ Շուշանիկին, ո՜ւր նետեմ էս անիրավ ծովը, չէ, պատերազմը կվերջանա, շուտով կվերջանա:

Այդ կինը՝ ձեռքին երեխան, մի խորթ հայացք նետեց կողքին կանգնած գեր կնոջ և ապա՝ ծովի վրա: Նրա ալիքները՝ իբրև չարքեր, ձեռքերը պարզած սպասում էին երեխային՝ հատակ տանելու համար: Գեր կինը մի քանի անգամ ևս պնդեց իր ասածը, բայց տեսնելով, որ իրեն չեն լսում՝ միմիկայով ցույց տվեց, որ արդեն իր համար միևնույնն է, և սկսեց քայլել փոշոտ ճանապարհով: Նորածնին գրկած կինը կլիներ մոտ 30 տարեկան, չափազանց նիհար կին էր՝ ընդգծված այտոսկրերով ու թուխ մաշկով: Նա ոսկրոտ ու կապտած մատներով նորածնին ամուր սեղմել էր իր կրծքին: Երկար ժամանակ չէր ճաշել. դա էր պատճառը, որ գլուխը սկսեց պտտվել, իր աչքի առաջ ծովը այլ կերպարանք առավ, ձեռքերը թուլացան, և քիչ էր մնում՝ երեխան ընկներ: Բայց կինը շատ արագ կարողացավ իր վերջին ուժերն օգնության կանչել և էլ ավելի ամուր պահելով երեխային՝ շրջվեց ու քայլեց գեր կնոջ հետևից:

Հերթական ծանր օրը հոգեվարքի մեջ էր: Եթե գեր կինը գոնե մեկ անգամ շրջվեր ու նայեր իր հետևից դանդաղ, զգույշ քայլերով եկող կնոջը, ապա հեռվից էլ կնկատեր նրա աչքերից հոսող արցունքները, որոնք ընկնում էին ուղիղ երեխայի երեսին: Կտեսներ նաև, թե ինչպես է մայրն անտեսում շուրթերի ճաքերից հոսող արյունը և հինգ րոպեն մեկ համբուրում երեխային: Երբ ուժասպառ եղած կինը տուն հասավ, երեխան չէր դադարում լաց լինել: Փորձեց կրծքով կերակրել, բայց լավ էր հասկանում, որ կրծքում կաթ չկա, ու հենց այդ պատճառով է երեխան անվերջ լաց լինում: Գիշեր էր, այդ անշունչ գիշերվա մեջ միայն Շուշանիկի բարձր լացի ձայնն էր լսվում…

Մաս 2

Վաղ առավոտ էր: Մի կին, նստած տան ամենամեծ սենյակում՝ հին ճռռացող աթոռի վրա, ցածրաձայն լաց էր լինում՝ նայելով դագաղի մեջ պառկած ծեր կնոջը, որը նրա մայրն էր: Արցունքոտված աչքերով, ձեռքերը ծնկներին դրած նա անդադար կրկնում էր.

-Է՜, անխիղճ կին, ինձ թողիր, որ էսպես տանջվեմ, էն ժամանակ ծովը նետեիր, էլի,- բառերը հետզհետե խեղդվում են կոկորդում ու չեն լսվում այլևս:

Այդ կինը Շուշանն էր: Պատերազմը վաղուց ավարտվել էր: Դրանից տարիներ հետո մահացավ հայրը, իսկ ավելի ուշ մայրը ևս լքեց իրեն, ինչի պատճառով ընդմիշտ նրա աչքերում ապրեց տառապանքը: Այն տառապանքը, որ բախտից մերժվածներին մինչև վերջին շունչը կարող է քամել: Շուշանը ուներ երեք քույր և հինգ եղբայր, բոլորն էլ, բացի իրենից, ամուսնացած էին: Իր ժպիտը պատկանում էր միայն եղբայրների մանկահասակ երեխաներին, որոնց ժամերով գրկում էր և պատմում իր իմացած երկու հեքիաթները: Երեխաները այդ հեքիաթները ցանկանում էին լսել ամեն օր: Երբ դադարել էր լացի միջից բառեր արտաբերելը, ներս մտավ եղբայրներից մեկը՝ Սոսը: Սրբեց աչքերի արցունքները ու մոտենալով քրոջը՝ գրկեց նրան:

-Է՜, Սոս ջան,- այս անգամ Շուշանը սկսեց բարձրաձայն լաց լինել:

Օրերն անցնում էին: Շուշանը առավոտ վաղ էր արթնանում, եղբոր կնոջ՝ Նվարդի օգնությամբ հագնում էր շորերը, բարձի տակից հանում ջարդված հայելու կտորը, դեղին սանրը, կարգի բերում երկար մազերը ու նստում իր անկողնու կողքին գտնվող մի հին աթոռի: Նա հաշմանդամ էր: Երիտասարդ ժամանակ կարողանում էր պատերից բռնելով քայլել, բայց ժամանակի ընթացքում այլևս չկարողացավ իր հին աթոռից բաժանվել: Նստում էր առավոտից մինչև երեկո, նստում էր՝ հայացքը միշտ դռանը: Քիչ անց եղբոր երեխաները մեծ աղմուկով լցվեցին սենյակ.

-Հորքո՜ւր, հորքո՜ւր, տես՝ ինչ ենք գտել:

-Ի՞նչ է, լաո:

-Թռչուն է, թռչո՜ւն, հորքո՛ւր:

Երեխաների ձեռքին մի սառած թռչուն էր: Շուշանը վերցրեց, փաթաթեց մի մեծ շորի մեջ ու տխուր աչքերով հետևեց: Մի քանի րոպե անց երեխաները սկսեցին ուրախությունից ճչալ. թռչնակը բացել էր իր աչքերը:

-Ա՛ռ, լաո, տա՛ր, թող թռչի:

Երեխաներից Սևակը վերցրեց թռչնակին ու գրպանը ցորեն լցնելով՝ դուրս եկավ, մնացածը՝ նրա հետևից: Շուշանը երկար ժամանակ նայեց նրանց հետևից…

Մաս 3

Այժմ պետք է ասեմ, որ դու, սիրելի՛ ընթերցող, այսքան ժամանակ բախվել էիր ինչ-որ մեկի աղոտ հիշողության ընդգծված երակներին: Եվ այս մասը կսկսեմ օրագրի այս հատվածով.

«Այսօր իմ ծննդյան օրն էր, իմ ծնունդը միշտ ուրախ է անցնում, ես շատ նվերներ եմ ստանում: Այսօր մայրիկը ինձ ամենաառաջինը շնորհավորեց, և ես նրա հետ տան գործերն արեցի ու սեղան դրեցի: Իմ ծննդյան օրը միշտ շատ հյուրեր են գալիս, մորական տատիկն ու պապիկն էլ են գալիս, բայց հորքուրը չի գալիս: Նա ոչ թե իմ հարազատ հորքուրն է, այլ մայրիկիս: Երբ գնացի, նա ինձ շնորհավորեց ու սկսեց հին պահարանի շորերը հատ-հատ գետնին դնել: Այնտեղից նա վերցրեց երկու թաշկինակ ու նվիրեց ինձ: Մեկը՝ կարմիր ծաղիկներով, մյուսը՝ կապույտ: Ես գիտեմ, որ այդ թաշկինակները իր քույրն էր նվիրել իրեն, ու որոշեցի, որ իր ծննդյան օրը իմ նվերներից կտամ իրեն: Բայց հորքուրը չգիտի իր ծննդյան օրը և երբեք չի նշել, պապիկն էլ չգիտի: Հա, հորաքույրը նաև դպրոց չի գնացել:

26.07.2010, ժամը՝ 00:05»:

Մանեի օրագրի հատված է, որը գրել է տասը տարեկանում: Նա Շուշանի եղբոր թոռներից էր: Այն մեկը, ով Շուշանին ամեն օր այցելում էր:

Շուշանը, իր աթոռին նստած, մաքրում էր արևածաղիկների կեղևը, որ տար Մանեին, իսկ Մանեն փորձում էր սանրել իր խիտ մազերը ու ուղղել վարդագույն զգեստը:

-Հըն, հորքո՛ւր, մաքրեցի՞ր:

-Հա, լաո, արի՛ վերցրու:

-Հորքո՛ւր, ինչի՞ համար ես միշտ ասում «լաո»:

-Մի քիչ որ մեծանաս, կհասկանաս:

-Չէ, հորքուր, անիմաստ բան է, իսկ ես չեմ հասկանա:

Շուշանը ոչինչ չպատասխանեց: Հանկարծ միտն ընկավ այդ գիշեր տեսած ծանր երազը, ձեռքերով փակեց դեմքը և սկսեց լաց լինել: Մանեն մոտեցավ հորաքրոջը.

-Չէ, հորքո՛ւր, անիմաստ բան չէ, ես հաստատ կհասկանամ:

Օրագրի այս հատվածը գրելիս Մանեն տասնմեկ տարեկան է.

«Այսօր, հորքուրս ինձնից մի բաժակ ջուր խնդրեց, բայց ես նոր գնված համակարգչով էի խաղում: Հետո մի քանի անգամ էլ խնդրեց, իսկ ես նրանից նեղացա ու սենյակից դուրս եկա: Ես հորքուրին շատ եմ սիրում, բայց միշտ չէ, որ նրա խնդրածը անում եմ:

12.10.2011, ժամը՝ 11: 30»:

Շուշանը երեկոյան ցածրաձայն լաց եղավ:

Մաս վերջին

2011թ. ապրիլի 14: Մանեն պատրաստվում էր դասի գնալ: Հանկարծ հեռախոսի զանգը հնչեց, Մանեի մայրը վերցրեց հեռախոսը և մի քանի վայրկյան հետո տնից դուրս եկավ՝ գրեթե վազելով:

Ապրիլի 13: Այդ երեկո Մանեն ծնողների ու եղբոր հետ կրկին այցելեց հորաքրոջը: Շուշանը պառկած էր անկողնում, ճակատին թաց թրջոց կար, իսկ Նվարդը նրան թեյ էր խմեցնում: Մանեն մոտեցավ հորաքրոջը, որը մի պահ ընդամենը նայեց նրան: Այդ հայացքը աղջիկը այլևս երբեք չմոռացավ: Ճանապարհին նա, հազիվ կտրվելով մտքերից, լսեց հետևյալը.

-Շուշանը չի կարող մինչև առավոտ ապրել…

Մանեն հազիվ կարողացավ շունչ քաշել, տարիներ հետո այս պահի համար նա իրեն շատ մեղադրեց: Կարող էր կանգնեցնել մեքենան ու վազել հորաքրոջ մոտ: Բայց չարեց: Հենց նույն գիշերը Շուշանը մահացավ:

Մանեն դպրոցից նոր էր տուն վերադարձել, երբ տատը նրան ասաց, որ հորաքույրն այլևս չկա: Մանեն ոչինչ չպատասխանեց, նույնիսկ լաց չեղավ: Հաջորդ օրը նա դեմքի սովորական արտահայտությամբ, առանց կարմրած աչքերի, մարդկանց հետ հորաքրոջը ուղեկցեց մինչև գերեզմանատուն: Բոլորը լաց էին լինում՝ շատ բարձր ձայնով, իսկ 11-ամյա աղջիկը չէր կարողանում լաց լինել:

Անցան օրեր. բոլոր լացող աչքերը հանդարտվեցին, բայց Մանեն ամեն գիշեր արցունքներով այնպես է թրջում բարձը, որ չի կարողանում քնել դրա վրա: Ամեն օր նա մտնում էր այն սենյակը, որտեղ ապրում էր հորաքույրը և գաղտնի արտասվում: Նա կյանքում շատ մեծ բան էր կորցրել՝ լիարժեքությունը: Այստեղ հարկ եմ համարում արտագրել Մանեի օրագրի վերջին հատվածը, որ գրել է տարիներ հետո՝ 16 տարեկանում.

«Սիրելի հորաքույր, տարիներ են անցել քո մահից հետո, և ես բավականին մեծացել եմ: Կուզեի հիմա տեսնեիր ինձ՝ որքան եմ մեծացել և հասկացել խոսքերիդ իմաստը: Հասկացել եմ՝ ինչու էիր ասում «Է՜, լաո»: Ժամերն արագ են անցնում, միայն գիշերն է, որ ծանրանում է սրտիս: Իսկ երբ լույսը հաջորդում է խավարին, և արևը սկսում է այրել, հիշում եմ՝ ինչպես էինք երկուսով նստում դրսի դռան մոտ ու նայում անցնող մեքենաներին: Գիտե՞ս, հորաքույր, քո մահից մի քանի տարի անց մահացավ նաև հորեղբայրս, ես այլևս չկարողացա իմ երազները որևէ մեկին պատմել:

Հիմա գալիս եմ քո սենյակ, որտեղ հին մահճակալիդ փոխարինելու են եկել երկու նոր բազկաթոռ: Քեզնից ինձ մնացած երեք լուսանկարը, երկու հին ժանգոտված բանալիները, որոնք տատիկից խնդրեցի, քո մահից հետո միշտ մոտս են: Առավոտ վաղ արևը իր շողերով լցնում է սենյակդ, բայց դու չես արթնանում: Գիտե՞ս, տարիներ են անցել, բայց իմ մտքում պտտվում են դեռ քո պատմած երկու հեքիաթները…

Ուզում եմ խնդրել նաև ներել ինձ, որ բարկացած պահին նեղացրել եմ քեզ: Ես քեզ շատ եմ կարոտում, ուզում եմ գոնե երազներիս գաս, այդպես մի քիչ կարոտս կառնեմ…

Այժմ ես հավատում եմ, որ դու այդտեղ՝ երկնքում քայլում ես և այլևս թաքուն լաց չես լինում: Հորաքույր, ես միշտ կրկնում եմ քո խոսքերը. «Բժի՛շկ, բուժիր, վերքս խորն է…»:

2016, հուլիսի 24, ժամը՝ 02:30»:

Միշտ չէ, որ կարողանում եմ մեծ հաճախականությամբ լինել մայրաքաղաքում: Բայց դե, երբ որ լինում եմ, ապրած հիասթափությունը այնքան մեծ է, որ կամա թե ակամա, խուսափում եմ հաջորդ այցից: Մարդ է՞լ խորշի սեփական երկրի «ամենասեփական» մայրաքաղաքից: Հիմա բացատրեմ, թե ինչու, կամ ո՞րն է այն պատճառը, որը արդարացնում է նպատակը:

Ամեն անգամ, երբ դուրս գաք մայրաքաղաքում զբոսնելու, նախքան ընկերոջ կամ ընկերուհու հետ «կխորանաք» ինչ-որ թեմայի քննարկան մեջ, դարձե՛ք ու տեսե՛ք, թե ինչեր են թափված այն փողոցում, որով քայլում եք:

Ես քայլել շատ եմ սիրում, ժամերով քայլում եմ, բայց ինչ օգուտ, եթե այդ բոլոր փողոցները հիշեցնում են ինչ-որ հետնախորշային նեղլիկ նրբանցքներ, որտեղ բացի մաքրությունից ամեն ինչ կա: Այո՛, Նորքի 9-րդ զանգվածից մինչև Կենտրոն, Աջափնյակից՝ Շենգավիթ չկա մի փողոց, որտեղ աղբի կուտակումներ չլինեն: Չգիտեմ՝ ինչից է, մաքրման վատ աշխատանքների՞ց, քաղաքապետարանի՞ց, թե՞ մարդկանցից: Հա՜, մարդկանցից է, փողոցում տարրական վարվելակերպ կանոններ չունեն: Ինչ ասես, եթե աղբամանի կողքին կանգնած, կամ կես մետր հեռու արևածաղկի ու ծխախոտի մնացորդները, կամ որ ավելի վատ է, պաղպաղակի թուղթն ու պոլիէթիլենային տոպրակը թափում են գետնին: Ախր, չեմ հասկանում. ձեր տանն այդպես անո՞ւմ եք: Իհարկե ոչ, ոնց կանեք… Դե, մաման մաքրել է: Ախր սա էլ է ձեր տունը, իսկ մարդիկ էլ՝ ձեր հարազատները: Մաքուր պահեք, էլի…

Բայց լավ, այս աղբը քամին կարող է քշել-տանել աչքից հեռու ինչ-որ «չոլ ու հանդ», բայց այ, «մարդկային աղբը» ոչ ոք ու ոչինչ չի քշել: Տեսել կամ լսել եք, չէ՞, փողոցում ռեպլիկ թողնող ջահելներին: Բռիությո՞ւն, թե՞ դաստիարակության պակաս: Թերևս բոլորը միասին:

(Տղաներ)- Քուրիկ ջա՜ն, ժամը կասե՞ս:

-Հորս արև, ապե էսօր ախպերդ քաղաքի տերն ա…

(Աղջիկներ)- Լյա՜վ, է՜…Պռիվեծիկ, մոյ կոծիկ…

(Իմ նմաններ)- Ի՞նչ, որտե՞ղ, ե՞րբ և հարցերի հարցը՝ ինչո՞ւ:

Հ.Գ. Չլինի՞ թե՝ ուրիշների աչքի փուշը տեսնում եմ, իմ աչքի գերանը՝ ոչ: Պարզապես մեզ շրջապատող աշխարհը մաքուր պահենք աղբի բոլոր տեսակներից:

Մեր թաղը գյուղի լավագույն թաղերից է, չնայած բոլորը միակարծիք չեն այս հարցում: Մեր տունը Դսեղի Հովհաննես Թումանյանի տուն-թանգարանից մի քանի քայլի վրա է, մեր խաղալու տեղը` թանգարանի դիմաց, ասֆալտապատ, հարմարավետ: Վերջերս սկսել են բոլոր կողմերից նեղել: Սկզբից եկեղեցուց էին հեռու պահում, որ բակում չթաքնվենք հուշակոթողները չվնասենք, հետո գնդակները սկսեցին թանգարանի վարդերը վնասել: «Հալա-մոլա» խաղալիս փախչելու մի ուղին էլ փակվել է` հարևանությամբ հանգստացող մարդկանց ենք խանգարում: Թանգարանի եղևնիներն էլ կտրեցին, առաջին ամառն է լինելու առանց եղևնիների, երևի անսովոր կլինի, առաջ ծառերի բների հետևում էլ էինք թաքնվում, անձրևի ժամանակ էլ տուն գնալու կարիք չէր լինում:
Մեր թաղում կամ բոլորը գնդակ ունեին, կամ ոչ մեկը չուներ, անցյալ ամառ էլ կարծեմ ընդհանուր թենիսի պարագաներ ունեցանք:
Ասֆալտի վրա ու թանգարանի պատերին ամռան արևի տակ մողեսներ են պտտվում: Առաջ ինչ որ ընդունված բան էր մողեսի կտրած պոչը գրպանում պահելը, հիմա էլ չեն անում, կամ ես չեմ տեսնում: Երեխաներից մեկը մի անգամ թանգարանի բակից օձ էր բռնել, լավ է, որ էնտեղ չեմ եղել, թե չէ՝ համ ես մի լավ լեղաճաք կլինեի, համ օձը:
Թաղի երեխաներն ասում են, որ շատ են մինչև գիշերվա տասը թանգարանի մոտ մնացել: Ես երբեք այդքան երկար չէի մնում` տանը խոսում էին վրաս: Առաջ ձեռքից քարշ տալով էին թաղից տուն բերում, հիմա ասում են՝ մեկ-մեկ դուրս արի, մարդու երես տես:
Ամռանը մեր թաղ բոլոր թաղերից էլ երեխաներ են գալիս, «հալա-մոլա» էինք խաղում:
Ու միշտ մեկի կոշիկները հարմար չէին լինում վազելու համար, ու միշտ մեկը մտածում էր մի հիմար կատակ անել ու թաքնվածներին այդպես թողնելով, գնալ տներով: Միշտ լինում էին փոքրիկներ ու խարդախներ, ովքեր «ծիկոլ» էին անում, ու հարամ անում խաղը: «Հալա- մոլայի» փակելու տեղի` ավտոտնակի տերն էլ չէր զլանում, ամեն օր դուրս էր գալիս, «ջաններս մի լավ ցավ քցում», ուրիշ տեղ քշում: Ծանր խաղից հետո խաղալու վայրին ամենամոտ տան ծորակը չէր դադարում բացվել-փակվել:

Սերունդը փոխվել է: Այսօր իմ փոխարեն ինձնից տասներկու տարով փոքրերն են գնում:
Հիմա արդեն թանգարանի դիմաց մի տնակ են դրել, մյուս մայթին էլ խանութ է վերաբացվել, խաղալու համար համարյա տեղ չի մնացել: Ես իմ համար չեմ անհանգստանում, մեկ է՝ էլ ժամանակ չկա էնտեղ ժամերով խաղալու, բայց փոքրերը որտե՞ղ են խաղալու…