Տաք օրերին սիրում եմ նստել այգում՝ մեղվի փեթակների մոտ ու նայել գյուղին: Չնայած մեր տունը գտնվում է ոչ այնքան կենտրոնական մասում, ու մեր այգուց բացվող տեսարանը այնքան էլ գեղատեսիլ չէ: Բայց, դե պարտադիր չէ, որ ամբողջ գյուղը երևա, միայն գյուղին պատկանող հողերը բավարար են, որոնք ամեն եղանակին մի գույն ու մի նոր «սանրվածք» են ընդունում: Բայց դրա մասին չէ, որ ուզում եմ խոսել:
Մեր ոչ այդքան գեղատեսիլ այգուց երևում են տներ, որոնց ամեն մեկի հետ մի պատմություն կա կապված: Դե, ես այս պատմությունները չէի իմանա, եթե տատիկս չպատմեր, իսկ տատիկս հիմնականում կռիվներից ու նրա հետևանքներից է պատմում: Ապրելով սահմանապահ գյուղում, ուզած չուզած ամեն օր լսում ու ականատես եմ լինում նմանատիպ պատմությունների: Օրինակ, տատս պատմում է, որ 90-ականների պատերազմի ժամանակ ինչքան խաղաղ բնակիչներ են զոհվել կամ տուժել հակառակորդի գործողություններից:
Պատմում է Արամ անունով մեր համագյուղացու (Ն.Կարմիրաղբյուրեցու) մասին, ով տանն էր, երբ շիլկայի (տանկանման զենք) բեկորը մտավ տուն ու պոկեց վերջինիս թևը: Նա այդ դեպքից հետո չմահացավ, բայց ստիպված էր կյանքի մնացած մասն անդամահատված թևով անցկացնել: Իսկ մեր գյուղի մեկ այլ բնակչուհին՝ Նիվիկը, կռվի տարիներին մահացավ, երբ շիլկայի բեկորը մտավ վերջինիս որովայնը: Այսպիսի դեպքեր շատ են եղել, նույնիսկ ճանապարհին երեխաներ են զոհվել: Նույնիսկ եղել են դեպքեր, երբ բեկորը կամ հենց ինքը՝ փամփուշտը, չի դիպել մարդուն: Բայց այդ կրակոցներից, այդ լարվածությունից, ճնշումը բարձրանալու հետևանքով մահացել են: Այսպիսի դեպքեր էլի գյուղում եղել են:
Տատս պատմում է, ես ուշադրությամբ լսում եմ ու նաև մտածում, թե նման դեպքեր միայն 90-ականների կռիվների ժամանակ չէ, որ եղել են: Շատ լավ եմ հիշում, համարյա մեկ տարի առաջ էր, երբ էլի կրակում էին: Մենք ապաստարանում էինք, երբ հայրիկս եկավ, եկավ, որովհետև այդ ժամանակ գնացել էր խոտի դեզին հետևելու, որպեսզի, եթե վառվի հրետակոծության ժամանակ, կարողանա արագ հանգցնել, որովհետև համ տանը շատ մոտ էր, համ էլ, եթե դեզը վառվեր, այդ ուղղությամբ կրակոցները ավելի ինտենսիվ կլինեին: Ինչևէ, հայրիկս ասաց, որ Վանիկ պապը մահացել է: Այդ պահը շոկային էր բոլորիս համար: Երևի երբեք չեմ մոռանա, որովհետև դաջվել է հիշողությանս մեջ: Հայրիկս պատմեց, որ բեկորից է մահացել: Փափուշտը տան մեջ է պայթել, ու բեկորները ցրվել են տնով մեկ՝ մահացու վիրավորելով նաև տանտիրոջը, ով Բերդի հիվանդանոցի ճանապարհին մահացավ:
Տատս իր կյանքի մեծ մասը պատերազմի մեջ է եղել, ես էլ ապրածս 16 տարիները էլի կրակոցների տակ եմ անցկացրել ու անցկացնում: Մտածում եմ. ես է՞լ իմ թոռներին միայն պատերազմից եմ պատմելու:
Այն մարդը, ումից սերվել էր պապիկիս հայրը, Մշո Դրմետ գյուղում ապրող Կնարենց Արամն էր: Նա ժամանակի իրավիճակին համապատասխան ֆիդայական շարժման ներկայացուցիչ է եղել, մահացել է ինքնապաշտպանական մարտերից մեկում: Պատմում են, որ նրա դին թուրքերը բերել և դրել են գյուղի կենտրոնում, որ տեսնեն՝ ովքեր են ընտանիքի անդամները ու նրանց վնասեն, բայց ընտանիքի տղաներին և կնոջը ֆիդայի ընկերները հասկացրել են, որ պետք չէ որոշ ժամանակ մոտենալ մահացած մարմնին, և որ իրենք կփորձեն ինչ-որ ձևով դին ազատել և թաղել: Այդպես էլ անում են ընկերները: Նրա մահից հետո իր ընտանիքի անդամները, կինը` Ծովինարը և 3 տղաները` Տիգրանը, Լևոնը և Միսակը (աղջիկներ ունեցել է թե ոչ, տեղեկություն չկա) մնացել են գյուղում: Մեծ տղան` Տիգրանը, սպանվում է թուրքի գնդակից: Ծովինար տատը պատմել է, որ որդին թաքստոցից դուրս է գալիս, երբ ինչ-որ մի դավաճան՝ Արդողցի անունով մեկը, մատնել է այն մարգի տեղը, որտեղ հայ մանկահասակ տղաները թաքնվել էին: Տղաներին դուրս հանելու համար բարձր ձայնով գոռացել են, որ գյուղ ռուսներն են մտել ազատելու, և առաջիններից մեկը Տիգրանն է եղել, ով դուրս է եկել թաքստոցից և գնդակահարվել է: Այս կորուստից հետո Ծովինարը որոշում է, որ Լևոնին տալ քրդերի մոտ, որ անվտանգ լինի, ասել, որ տվել է «հոտաղ», և դրանից հետո այլևս ոչ մի լուր չի եղել նրանից:
