Ես արդեն վեց ամսից ավելի է, ինչ 17.am-ի թղթակից եմ, իսկ 17.am-ն այն հարթակն է, որը լայն հնարավորություն է ստեղծում ծանոթանալու Հայաստանի բոլոր մարզերում ապրող մարդկանց կյանքին:

Կարդալով մեր թղթակիցների՝ մասնավորապես սահմանամերձ շրջաններում ապրողների նյութերը, մի հարց անընդհատ տանջում է ինձ. ինչո՞ւ են այս մարդիկ ապրում սահմանամերձ մարզերում, իսկ ես այստեղ՝ Մարտունիում: Չէ՞ որ կարող էր լինել նաև հակառակը: Ես շատ եմ մտածում սահմանամերձ գյուղերում ապրող իմ հասակակիցների մասին, փորձում եմ համեմատել ինձ նրանց հետ։ Մտածում եմ ու հասկանում, որ ես չունեմ այն ուժը, այն ոգին, որը պետք է սահմանամերձ շրջաններում ապրելու համար: Ես վախենում եմ՝ շատ-շատ… Վախենում եմ մթությունից, մենակությունից, երեկոյան պատուհանից դուրս նայելուց, նույնիսկ՝ բաժակի կոտրվելուց: Ես, իմ վախերով շրջապատված, չէի կարողանա ապրել այդ շրջաններում:

Գիտե՞ք, այնքան եմ լսել, որ ասում են Արցախը շատ գեղեցիկ է: Հետաքրքրությունս շատ մեծ է՝ գոնե մեկ րոպեով գտնվելու այնտեղ, տեսնելու այն հրաշքը, ինչի համար մեր ազգը կռիվ է տվել և հիմա էլ շարունակում է տալ: Իսկ երբ կարդում եմ մեր սահմանամերձ շրջանների թղթակիցների՝ Սերյոժայի, Սերինեի, Դավիթի և բոլոր Տավուշի մարզի թղթակիցների նյութերը, նրանց ամեն մի բառի մեջ նկատում եմ ուժը, այն անվախ ոգին, որ պետք է սահմանամերձ շրջանում ապրելու համար: Ու հիմա մտածում եմ, որ այս ամենը պատահականություն չէ, և Աստված գիտի, թե ով՝ որտեղ է ապրում:

Հուսով եմ, որ մի օր կայցելեմ սահմանամերձ շրջաններ: Մի օր կամ վախը կհաղթի ինձ, կամ ես՝ վախին, իսկ ավելի լավ է՝ խաղաղությունը…

Ամեն անգամ, երբ բացում եմ Անրի Վեռնոյի «Մայրիկ» գիրքը և կարդում եմ առաջին նախադասությունը, աչքերս լցվում են։ Նախադասությունը հետևյալն է. «Մայրիկս մեռնում էր»։ Այս նախադասությունը կարդալիս մեջս մի ողջ աշխարհ է փուլ գալիս։

Մայրս վաղուց առողջական խնդիրներ ուներ և միակ լուծումը վիրահատությունն էր։ Հաշված օրեր էին մնացել վիրահատությանը, և ի զարմանս բոլորի՝ ես ուրախ էի։ Ախր, վերջապես մորս ցավը մեղմանալու էր, մայրս առողջանալու էր։ Առաջին անգամ մարտի ութը մենակ էի դիմավորելու, առավոտյան մորս չէի համբուրելու ու ծաղիկներ չէի նվիրելու։ Երբ ասում են՝ մայրը միակ վարդն է, որ փշեր չունի, շա՜տ ճիշտ են ասում։ Իմ մայրն էլ իմ անփուշ վարդն է, որի ձայնով ականջներս հարուստ են, իսկ մորս բո՜ւյրը…

Որոշեցի նորից սկսել կյանքի օրագիր գրել, և քանի որ մայրս այդ ժամանակ հիվանդ էր, օրագիրս սկսեցի հետևյալ նախադասությունով. «Մայրիկս հիվանդ է»։ Երբ ավարտեցի այդ օրվա մասին գրելը, որոշեցի վերընթերցել գրածս։ Առաջին նախադասությունը կարդալիս՝ ամբողջ մարմինս փշաքաղվեց, և մորս գրկելու, համբուրելու, բույրը ավելի մոտիկից զգալու ցանկությունը ավելի ու ավելի մեծացավ։ Գնացինք հիվանդանոց։ Մորս այդչափ թույլ տեսնելը ինձ ուժ տվեց, որ կյանքիս մնացած բոլոր օրերը ապրեմ միայն իր համար, իր ժպիտն ու աչքերի փայլը տեսնելու համար։
Մի մեծ խնդրանք ունեմ. հենց հիմա գնա՛ մայրիկիդ մոտ և ասա՛, որ սիրում ես, համբուրի՛ր այտը, շոյիր մազերը, և ամուր գրկի՛ր։ Այնքա՜ն ամուր, որ նրա բույրի մի մասնիկը հավետ մնա սրտիդ խորքում։

Այո, ես ապրում եմ սահմանում՝ Բաղանիսում: Ամեն ինչ նույնն է, թող չթվա, թե եթե սահման է, ուրեմն այստեղ պասիվ է անցնում: Ոչ, ամեն ինչ նույնն է՝ նույն տոները, նույն հայերս ու նույն ավանդույթները:

Դե լավ, քանի խոսք գնաց ավանդույթներից, հիշեցի Զատիկը: Մի քիչ կպատմեմ մեր՝ սահմանի Զատիկից: Սովորականի նման մարդիկ նախապատրաստվում էին Զատիկին, մեկ օր առաջ կատարում են առաջնային գործերը, իսկ հենց Զատիկի օրը՝ առավոտյան ներկում ձուն և պատրաստում չամիչով փլավը, ինչպես բոլորի տներում այդպես էլ նաև մեր տանը: Այդ պատրաստման գործընթացին ներկա չգտնվեցի: Մինչև արթնացա, արդեն ամեն ինչ պատրաստ էր, չէ ավելի ճիշտ, արթնացրեցին: Զանգ հեռախոսիս.

-Ալո, Սերոժ, երեխեքով հավաքվել ենք, գնում ենք եկեղեցի, բոլորը ներկա են: Արի, քեզ ենք սպասում:

-Լավ, տասը րոպեից էդտեղ եմ՝ սպասեք:
Գնացի՝ բարև -բարի լույս, Զատիկի խոսքերը, ու ճանապարհ ընկանք: Գնացինք եկեղեցի, արդեն հետ էինք գալիս, ու ճանապարհին զանգեցին, արագ պատասխանեցի:

-Հա, մամ ջան, ի՞նչ ա եղել:

-Մորաքույներդ զանգեցին ու ասացին, որ գնանք Զատիկը միասին դիմավորենք: Տուն չգնաս, միանգամից կգաս տատիկենց տուն՝ էնտեղ ենք լինելու:
Հասա տատիկենց տուն, բոլորին տեսնելուց հետո ստիպեցին սեղան նստել և իմ կամքին հակառակ ձու հյուրասիրել, ասելով կեր՝ անպայման պետք է ուտել՝ տոն է, թեկուզ մեկ հատ: Մոտ կես ժամ էր անցել, մեկ էլ ուղարկեցին խանութ: Դե, երեխաներն էին խնդրել, պաղպաղակ էին ուզում, ես էլ չկարողացա մերժել: Տնից դուրս գալուն պես լսվեց էսպես ասած մի հատ «ուչերեդ»՝ կրակահերթ: Դեռ չէի հասցրել հետ շարժվել, արդեն տեսա, որ ինձ հետ են կանչում, բայց չգնացի: Միշտ էլ լինում է, էլի, հո առաջին անգամը չի: Ասացի ու գնացի, չնայած որ միայն ես էի համաձայն գնալու: Համ էլ հազիվ կոշիկներս հագել եմ, հետ գալու հավես չկա՝ կատակելով ասացի ու գնացի խանութ: Դեռ ճանապարհի կեսը չհասած էլի կրակեցին, այս անգամ ավելի երկար լսվեց ձայնը՝ էլի զանգ հեռախոսիս:

-Շուտ հետ արի, շուտ:

-Հա, գալիս եմ, էսա կհասնեմ:
Բայց ի՞նչ հասնել: Անգամ խանութ չեմ հասել, պատի հակառակ կողմում կանգնած եմ: Չնայած, որ ճանապարհը կտևեր հինգ րոպե, բայց այս պարագայում տևեց մոտ երեսուն րոպե: Պաղպաղակը վերցրեցի, գնացի տուն, գիտեի, որ համառ լինելուս համար մի քիչ կբարկանան, բայց ոչինչ, անցած լինի:

Ճիշտն ասած, կրակոցը այստեղ միշտ էլ կա, ու եթե հանկարծ լինում են կրակոցներ, դա լինում է միայն դիրքերում, բայց լինում են նաև բացառություններ, որ դիրքերից ուղղությունը փոխվում է դեպի գյուղ: Սական մեր դիրքապահների շնորհիվ դա երկար չի տևում:

Վայ, այ հիմա էլ կրակեցին: Այո, մի զարմացեք, հենց այս պահին, որ նյութ եմ գրում: Նյութս հիմա ավարտվում է, բայց չմտածեք, թե կրակոցների պատճառով, իսկապես ասելիքս վերջացավ: Թշնամին հաստատ չի կարող այնպես անել, որ իր կրակոցի պատճառով ես հրաժարվեմ իմ նյութը գրելուց: Ոչ, բացառվում է:

Մի քանի օր առաջ իր նյութում իմ համագյուղացի Ստելլա Ավետիքյանն անդրադարձել էր Կոմիտասի անվան ազգային քառյակի Դսեղ այցին ու կայացած համերգին:

Տեղեկատվական առումով նա իր նյութում ամեն բան տվել է, իսկ ես դրա հետ կապված մեկ այլ հարցի մասին եմ ցանկանում խոսել, որին անդրադարձավ Ազգային քառյակի հանրության հետ կապերի պատասխանատու Կարեն Քոչարյանը: Խոսքը վերաբերում է դասական երաժշտության, կամ առհասարակ, մշակութային ծրագրերից մարզերի, մասնավորապես գյուղերի դուրս մնալուն, որը հանգեցնում է նոր սերնդի մեջ վատ ու անցանկալի ճաշակի ձևավորման:

Այդ վատ ճաշակը զգացվում է ամեն ինչի մեջ`համերգի անցկացման վայրում անընդհատ ներս ու դուրս անողների, հետևի շարքում աղմկողների, դահլիճի ազատ աթոռների:
Ու էլի գալիս, հանգում ենք մի խնդրի, որի մասին էլի եմ խոսել. Հայաստանի գյուղերում հնարավորությունների պակասի:

Ոչ բոլորը կարող են տարվա մեջ գոնե մեկ անգամ մարզկենտրոնում թատերական ներկայացում դիտել, կամ նկարչական ցուցահանդեսի ներկա գտնվել: Երաժշտական ու գեղագիտական ճաշակը ձևավորվում է տեսնելով ու լսելով, իսկ գյուղերում այդպիսի հնարավորություններ քիչ կան, կամ ընդհանրապես չկան:

Մնում է միայն Մշակույթի նախարարության առաջիկա ծրագրերի ու այդ ծրագրով եկող խմբերին սպասել:
Համերգից հետո խոսվեց այն մասին, որ մեր գյուղի փոքրիկ բեմի վրա ուրիշ մեծ արտիստներ էլ են ելույթ ունեցել, ուղղակի այնքան վաղուց, որ արդեն դրանց մասին հիշողությունները նոր արտիստներով թարմացնելու ժամանակն է:
Թումանյանի գյուղ լինելն էլ իր առավելությունը ունի: Եթե մի ծրագիր պետք է լինի տարածաշրջանի գյուղական համայնքերից մեկում, նախապատվությունը մեզ են տալիս, ու դրա համար մեծանուն գրողին միշտ շնորհակալ կլինենք:

Իսկ ի՞նչ անեն մյուս գյուղերի բնակիչները, որտեղ գուցե վա՞ղը թումանյաններ ծնվեն:

Ես Երևանում էի, երբ մայրիկս զանգեց ինձ ու ասաց, որ մեր կովը` Մուրին, հիվանդ է: Անկեղծ ասած, շատ տխրեցի: Ակամայից հիշեցի ուրախ, զվարթ Մուրիին: Միշտ վախենում էի նրանից, որովհետև մեր կովերի մեջ նա ամենամեծն էր, բայց հետո հասկացա, որ ամենախելոք կովը հենց ինքն է: Հետո հիշեցի, որ Մուրին շուտով հորթ էր ունենալու, ի դեպ` Մուրին միշտ տղա հորթ է ունեցել, բայց այս անգամ հարց էր՝ հորթը կապրի, թե ոչ:

Ամեն ինչ անում էինք, որ Մուրին շուտ առողջանա, բայց գնալով նրա վիճակն ավելի էր ծանրանում: Արդեն շատ էր հյուծվել, ու մտածում էինք, որ և’ ինքը կմահանա, և’ հորթը: Բայց, ինչպես ասում են, բնությունը հրաշքներ է գործում` Մուրին հորթ ունեցավ, ու հետո մահացավ: Երևի ապրում էր իր ուժերը լարած, որ հորթը ողջ մնա, ծնվի, հետո…

Հորթի անունը նորից Մուրի դրեցինք, գյուղացիների մոտ այդպես է ընդունված. կենդանիների հաջորդ սերունդներին միշտ նույն անունով են կոչում: Հետո պետք էր մտածել, թե ինչպես պահել այդ հորթին, չէ որ նրա մայրը էլ չկար: Նրան սկսեցինք պահել այլ կովերի կաթով, որպեսզի առողջ ապրի ու շուտ մեծանա:

Այս տխուր պատմությունը միգուցե քաղաքում ապրող բնակիչները չհասկանան, բայց գյուղացու համար սա շատ հուզիչ է: Ընդհանրապես, գյուղացու համար կովը մեծ նշանակություն ունի, շատ մարդիկ հենց կով պահելով են ապրուստ վաստակում: Համ էլ կապվում ենք մեր կենդանիների հետ, սիրում…

Հա’, ի դեպ, Մուրին մահացավ, որովհետև ընդամենը մի փոքրիկ երկաթի կտոր էր կերել: Կարելի է ասել, Մուրիին սպանեց այդ երկաթի կտորը…

«Ժամանակ չունեմ»-ը ամենաանտանելի արտահայտությունն է: Այսօր, երբ մարդկանց միջև շփումը տեղափոխվել է օնլայն հարթակ, ընկերների կամ ծանոթների հետ շփվելը դարձել է ավելի հեշտ: Դրա հետ զուգահեռ նաև հեշտացել են չսիրած, երբեմն էլ անտանելի մարդկանցից խուսափելու ձևերը: Բավական է միայն ասել, որ ժամանակ չունես;

Բայց մի հարց կա, արդյո՞ք բոլոր դեպքերում է ծանոթներից լսած «ժամանակ չունեմ»-ը խուսափողական նշանակություն ունենում: Երկու ամիս առաջ միանշանակ կասեի` այո: Չէ որ, եթե քո զբաղվածության շրջանակը սահմանափակվում է միայն դասերով, և ունենում ես այնքան ժամանակ, որ կարող ես քեզ թույլ տալ այն ծախսել անիմաստ բաների վրա, դժվար է ուղեղում տեղավորել, որ հնարավոր է նաև շատ զբաղված լինել ու քիթ սրբելու ժամանակ չունենալ:
Բայց ինչպես ասում են, մինչև սեփական մաշկիդ վրա չզգաս, չես հասկանա: Այսօր, երբ ես էլ դժվարությամբ եմ տեղավորվում ինձ հատկացված օրեկան քսանչորս ժամի մեջ, սկսել եմ հավատալ, որ կարելի է նաև ժամանակ չունենալ, որ գիշերները հնարավոր է ուշ քնել, ոչ միայն ֆիլմ կամ ֆուտբոլ նայելու, այլև ամեն բան հասցնելու համար, որ ամենամոտ մարդիկ ու նրանց հետ կապված իրադարձություններն էլ մտքից կարող են թռչել, եթե ուղեղը շատ բաներով է ծանրաբեռնված:
Այնուամենայնիվ, այս ամբողջ ժամանակային խառնաշփոթից մի բան եմ հասկացել, որ միշտ էլ կարելի է ուղղակի ամեն ինչ թողնել ու գրել այն ընկերներին, որոնք հաստատ գիտես, սպասում են քեզ, շփվել այն մարդկանց հետ, ովքեր միշտ քո կողքն են (անգամ ժամանակ չունենալու պարագայում), կամ պարազապես ֆուտբոլ դիտել:
Ու մի փորձեք ամեն բան արդարացնել ժամանակ չունենալով: Մեծ հաշվով «ժամանակ չունեմ»-ը ալարկոտությունը կոծկելու հերթական միջոց է:

Մեր բաղչեն (հողամաս) փորում էի, երբ հանկարծ անձրև սկսվեց: Մտածեցի, որ լավ ստացվեց, գնամ տուն՝ նյութ գրեմ:

Միանգամից դա մտքովս անցավ, որովհետև արդեն քանի օր էր՝ ուզում էի նյութ գրել, բայց եղանակը տաքացել էր, ու ինչպես ամբողջ գյուղի բնակիչները, այնպես էլ ես, գրեթե տանը չէի լինում: Ինչո՞ւ: Որովհետև գյուղացու գործը շատացել է: Մեկը հողն է փորում, մյուսը՝ կովերին է պահում, երրորդը՝ փայտ է ջարդում:

Անձրևի գալը և՛ լավ էր, և՛ վատ: Լավ էր, որ ժամանակ գտա նյութ գրելու ու մի քիչ էլ մի քանի օրվա աշխատանքից հետո հանգստանալու համար: Եվ վատ էր, որովհետև հողը թացացավ, ու մի քանի օր չեմ կարողանա փորել: Հիմա պետք է սպասեմ մինչև հողը չորանա, իսկ այդ ընթացքում գյուղացու գործը հաստատ չի վերջանա:

Մոտ մեկ տարի առաջ էր, ամառային մի խաղաղ գիշեր: Երկինքը զարդարված էր հազարավոր պայծառ ու գեղեցիկ աստղերով: Պառկեցի, որ քնեմ, բայց այդպես էլ ինձ դա չհաջողվեց: Աչքս ընկավ աստղերին, սկսեցի ուսումնասիրել դրանք:

Անցավ մեկ ժամ, երկու ժամ, երեք ժամ, ես դեռ անթարթ հայացքով աստղերին էի հետևում: Բանն այն էր, որ նկատել էի երեք աստղերից կազմված մի եռանկյունի, իսկ այդ եռանկյունու մեջ կային ևս երեք աստղեր, որոնք ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի էին մոտենում իրար:

Մոտ ժամը հինգին նկատեցի, որ մեզ արդեն ծանոթ եռանկյունու ներսում գտնվող աստղերը ավելի են մոտեցել իրար: Շարունակեցի նրանց դիտել, և հանկարծ նրանք ավելի մոտեցան իրար, և հենց այդ վայրկյանին երկրաշարժ սկսվեց:

Ես երկրաշարժերից շատ եմ վախենում, նամանավանդ այն ժամանակ, երբ դրանք տեղի են ունենում գիշերը, երբ ոչ ոք կողքիս չի լինում: Երկրաշարժի հնարավոր հետևանքներից վախենալու փոխարեն ուշադրությամբ հետևում էի աստղերին, բայց նրանք պահպանում էին իրենց հին կառուցվածքը:

Ես չէի կարողանում հասկանալ, թե արդյո՞ք երկրաշարժը այդ աստղերի իրար մոտենալու պատճառով տեղի ունեցավ, թե՞ դա պարզապես զուգադիպություն էր:

Ամբողջ գիշեր չկարողացա քնել: Աստղերը այդ նույն դասավորվածությամբ էլ մնացին, միայն այդ աստղերի խմբի դիրքն էր փոխվում, դե դա էլ երկրագնդի պտույտի հետևանքն է, հետևաբար այդպես էլ պետք է լիներ:

Վերջապես լուսացավ, և նրանք այլևս չէին երևում:

Անմիջապես վեր կացա և սկսեցի մերոնց պատմել այդ առեղծվածի մասին: Եղբայրս ասաց, որ դա պետք է որ զուգադիպություն լինի, և ասաց, որ նորից այդպիսի հետաքրքիր բան նկատելու դեպքում, իրեն էլ ասեմ: Իսկ մայրիկիս թվում էր, թե երազումս եմ այդ ամբողջը տեսել: Նկատելով, որ բոլորը ասածներիս թերահավատորեն են մոտենում, որոշեցի հույսս դնել միայն ինձ վրա և փորձել բացահայտել այդ առեղծվածը: Սկսեցի փորփրել ամբողջ համացանցը և գրքերը, բայց այդպես էլ չկարողացա որևէ բացատրություն կամ նմանատիպ դեպք գտնել: Այս փնտրտուքի արդյունքում, միայն մի բան կարողացա հիշել, որը մի փոքր կարողացավ ինձ օգնել: Դա այն էր, որ տիեզերքում աստղերը չեն կարող միմյանց մոտենալ կամ միմյանցից հեռանալ, ճիշտ է, նրանք շարժվում են, բայց միայն խմբերով և միևնույն ուղղությամբ:

Այսպիսով, սկսեցի մտածել, որ դրանք ոչ թե աստղեր էին, այլ ուրիշ մարմիններ: Բայց ի՞նչ կարող էին դրանք լինել: Դրանք ինքնաթիռ կամ ուղղաթիռ չէին, դա հաստատ կարող եմ ասել:

Այդ առեղծվածը ինձ համար մինչ օրս բացահայտված չէ: