Քեռիս 1990-ական թվականներին մասնակցել է Արցախի ազատագրական պայքարին: Մի օր հարցրեցի նրան․

-Քե՛ռ, ի՞նչ կլինի, պատմիր էդ ժամանակներից:

-Է՜, բալե՛ս… Պատմելու բան ա՞, որ պատմեմ:

-Լավ էլի, քեռի՛, ի՞նչ կլինի, շա՜տ եմ խնդրում, պատմի՛ր:

Այն, ինչ պատմեց քեռիս, կյանքում չեմ մոռանա.

-Մի անգամ, առավոտ-գիշերով խրամատում կագնած էի, նայեցի ժամին, տեսնեմ՝ 6-ին հինգ է պակաս: Ծխախոտս վառեցի, սկսեցի ծխել ու հիշեցի, թե ինչպես էր ամեն օր առավոտյան 6-ին մերոս տնից դուրս գալիս ու աղոթք անում ամբողջ աշխարհի խաղաղության համար: Կրկին նայեցի ժամին՝ տեսնեմ ուղիղ 6-ն է: Չգիտեմ՝ ինչ կատարվեց հետս, գլուխս բարձրացրի ու մեծ արագությամբ գնդակը ականջիս մոտով անցավ: Աչքերիս դիմաց սևացավ, հասկացա, որ գնդակը ինձ չի դիպել: Սկսեցի լաց լինել.

-Վախ, մերոս հենց հիմա դուրսը կանգնած աղոթում է..․

Ու քեռիս այլևս չկարողացավ շարունակել: Այդ ժամանակ ես նկատեցի նրա արցունքները, որոնք կյանքում առաջին անգամ էի տեսնում: Հիմա էլ, երբ փակում եմ աչքերս, հիշում եմ նրա դեմքի արտահայտությունն ու թաց աչքերը:

Հրազդանը մերն է, մեր կորած ու մոռացված քաղաքը: Ավելին ասեմ՝ Կոտայքի մարզկենտրոնն է: Ժամանակին (1930-50 թթ.) Ախտա գյուղն էր: Հետագայում վերանվանվեց Հրազդան: Ըստ պաշտոնական տվյալների՝ մեր քաղաքում ապրում է 59 364 մարդ, բայց ընդամենը ասում են, էլի: Վաղուց են լքել Հրազդանը, թողել են ու ընտանիքներով գնացել այլ երկրներ, շատերն էլ` մայրաքաղաք: Մեր քաղաքում կա 290 հատ շենք: Անգույն ու սառը շենքեր են՝ ձանձրույթ են առաջացնում, որովհետև դատարկ են, ոչ ոք չի ապրում էնտեղ:

Չքայլես այստեղով, կվախենաս: Դու կվախենաս միայնությունից, մարդկանց անտարբերությունից: Դու կվախենաս, երբ չլսես երեխաների ծիծաղ, երբ ծեր մարդիկ բարձրաձայն չեն խոսի փողոցում: Դու կվախենաս, երբ տեսնես դատարկ բակեր: Կվախենաս, երբ առավոտյան աշխատանքի շտապող մարդկանց չհանդիպես: Վախենալու ես, բայց ես չեմ վախենա: Հրազդանցին չի վախենա:

Դու չես տեսնի մանկապարտեզներում վազվզող երեխաներին: Չես տեսնի ինչպես են պատանիները խմբերով ջերմ մթնոլորտում զրուցում: Չես էլ տեսնի հրազդանյան պապիկներին, ովքեր նստած սպասում են, թե երբ պիտի թոշակ ստանան ու բողոքում են կառավարությունից՝ իմանալով, որ ոչ ոք նրանց ձայնը չի լսելու: Ոչ մի բան էլ չես տեսնելու, ու գիտես՝ ինչո՞ւ: Որովհետև էսպիսի լավ երևույթները մեր քաղաքում թաքնված են: Հրազդանցու աչքեր են պետք տեսնելու համար: Հրազդանցու՝ ամեն տեղ մի նոր բան փնտրող աչքեր: Մեր քաղաքում սրճարաններ չկան, կինոթատրոն չկա, մի խոսքով՝ ժամանցի ոչ մի վայր չունենք: Մենք էլ ենք ուզում ֆիլմ դիտելու գնալ, նկարվել ու գցել Facebook: Դե հա, մեզ մոտ «կյանքը չի եռում», բայց մենք չենք ուզում մոռացված քաղաք ունենալ: Ագահ չենք, չէ, ու շատ բան էլ չենք պահանջում: Պարզապես ուզում ենք վառ գույներով ներկապնակ նվեր ստանալ ու ներկել մեր քաղաքի մութ անկյունները:

Մի պատմություն հայրենիքիս կյանքից…

«Բալա՛ս, տուք պատերազմ տեսած չեք, ու էտ շատ լավ ա» խոսքերը լսում էր յուրաքանչյուր պատանի: Այս խոսքը կլսեինք տատիկներից կամ պապիկներից, որոնք հնչում էին նույն կերպ, մի երանգով: Այսօր մենք պատերազմ չենք տեսել: Պատերազմն այն է, երբ կռվում են մարդիկ, իսկ մեր տեսածը պատերազմ չէր, այլ տեխնիկայի կռիվ էր:

Լրանում է մեկ տարին: Կատարվեց անսպասելին: Կեսգիշերին սկսվեց տեխնիկայի պատերազմը և ավարտվեց 4 օր հետո կամ նույնիսկ չավարտվեց: Եթե այս վիճակը կարելի է համարել ավարտ, ուրեմն ավարտվեց: Ուզում էին տեխնիկայի միջոցով տարածք գրավել: Տարա՛ծք, որի համար խլվեց 97 երազանք, նպատակ, 97 կյանք: Խլեց այն պատանիների կյանքը, ովքեր նպատակներ ունեին ծառայությունից զատ: Տարավ մանկան այն սերը, որ պետք է զգար հորից: Դեռ չծնված մանուկները մնացին որբ: Կորցնելով հայրիկին՝ կորցրեցին ծնողական սիրո մի մասը: Հո՞ղ են ուզում: Բայց չէ՞ որ այն միայն հողակտոր չէ: Այնտեղ են հանգչում մեր 97 անպարտելի մարտիկների հոգիները: Այդ հողակտորի, այդ փոքրիկ տարածքի վրա արյուն կա հայ մարտիկի: Բազմաթիվ կորուստներ կրելուց անգամ չնահանջեցին: Կարծում էին անպարտելի՞ են, բայց չէ՞ որ հայն ունի անկոտրում ոգի և միշտ հզոր է:

3 օր հետո հրահանգ արձակվեց, որ հրադադար է: Ըստ հրադադարի նշանակության, այլևս կրակոցներ չպետք է լինեին, բայց մի՞թե այդպես էր: Չէ՞ որ քառօրյայից հետո սահմանին կրկին զոհեր ունեցանք: Օր օրի ավելանում են որդեկորույս մայրերը, իսկ պատերազմը շարունակվում է:

Զարկեց 2017 թվականի զանգը, ազդարարելով նոր տարին, բայց նոր տարին դիմավորեցինք փամփուշտներով ու նոր զոհերով: Այս անգամ ևս փորձեցին նոր ապրիլ բերել, սակայն չստացվեց, որովհետև մեր զինվորները պատրաստակամ էին և այս անգամ ապրիլը թշնամու սահմանին էր այցելել: Թվում է՝ վերքերը սպի են դարձել: Գիտե՞ք, սպիները ավելի ցավոտ են լինում և հիմա էլ է այդպես: Յուրաքանչյուր ծնող այսօր էլ սգում է որդու կորուստը:

Մեկ տարի, շրջելու ենք հայրենիքի կյանքի ևս մեկ էջ, անմոռանալի էջ: Երբ ցանկանանք մի քանի էջ հետ գնալ, այս մեկը միշտ տեսնելու ենք, իսկ երբ որոշենք առաջ վազել, մի պահ կսգանք՝ հենց այս էջը հիշելով:

Ամենքս մեր պարտքն ունենք հանձնելու այն ծնողներին, ովքեր զինվոր կորցրեցին՝ մեզ պաշտպանելիս, որպեսզի այլևս չհանդիպենք այն անսպասելիին: Պետք է փորձենք պահպանել այն փոքրիկ հողակտորը, որը կցվել է մեր սրտին, մեր Հայաստանի կարևոր մասնիկը:

Պատահել է, չէ, որ ինչ-որ իր դնես աչքին լավ երևացող տեղ, բայց մի քանի ժամ հետո կորցնես, չխաբես: Վստահ եմ, որ պատահել է:
Հա, մենք բոլորս մի հմուտ տաղանդ ունենք` կորցնել:
Թեև վստահ չեմ կարող ասել՝ ինչքանով է այդ տաղանդը քո մեջ զարգացած, բայց ինչ վերաբերում է ինձ` ես կորցնելու մեծ վարպետ եմ:
Կորցնել: Կարծում եք դա ինչ-որ բանի բացակայությո՞ւնն է: Մեծ հաճույքով չէի համաձայնվի: Լինում են հանգամանքներ, երբ կորցրածդ քո առաջ է դրված, քեզ մի քանի խոսք կամ մի քանի քայլ է բաժանում նրանից, երբ պետք է ընդամենը պարզես ձեռքդ վերցնելու համար, բայց… Չես կարող, ինչո՞ւ, որովհետև այն արդեն քոնը չէ, քեզ չի պատկանում, դու առանց գիտակցելու, կամ մտածված, դատելով կամ շփոթված, կորցրել ես, ու կորցնելուց անմիջապես հետո սկսել ես գնահատել ու փորձել նորից վերադարձնել: Բայց չե՞ս կարծում, որ ուշ է, որ արդեն կորցրածդ ուրիշը գտել է…
Մեն կարող ենք կորցնել ականջակալները, մազակալը, նոթատետրը, գրքերը, գրիչները, թղթերը:
Այս ամենն ինձ հետ պատահում է ամեն օր:
Բայց արդյո՞ք միայն այս իրերը:
Հա, երբևէ չեմ նշել, որ վեց տարեկանից ստեղծագործում եմ:
Միշտ փորձում եմ պահել գրվածքներս, բայց բոլորը կորցնում եմ:
Այսօր «Արևածաղիկ»-իս (ամսագիր է) համարներն էի պեղել արխիվիցս: Ամսագրերս փոշոտ էին, բացում էի և նյութերիցս ամեն մեկը կարդալով հասկանում էի, որ օրերն էլ են գնացել, ու ես նրանց էլ եմ կորցրել, որ այն պատճառներն ու շարժառիթները, ինչի համար նյութը գրել էի, այլևս չկան:
Հետևաբար մենք անխնա պահերն ու օրերն էլ ենք կորցնում:
Տես, օրինակ երբ տխրում ես, կորցնում ես ժպիտդ, երբ ժպտում ես, կորցնում ես արցունքներդ: Գիշերը երկինքը կորցնում է արևին, իսկ ցերեկը` լուսնին:
Մենք կորցնում ենք հայացքներ՝ մեզ ուղղված կամ լրիվ այլ ուղղությամբ սևեռված, անտարբեր ու չնկատելով անցնում ենք, մենք կորցնում ենք թղթեր, որի վրա հնարավոր է, գրված է աշխարհի ամենակարևոր արտահայտությունը: Մենք կորցնում ենք ակնթարթներ, մտքեր, խոսակցություններ, հնարավորություններ, հիշողություններ:
Բայց գիտես, ամենասարսափելին որն է, երբ մենք կորցնում ենք մարդկանց: Երբ նա կանգնած է դիմացդ, նայում է քեզ, իսկ դու արդեն կորցրել ես նրան: Ու խոսքը ամենևին էլ վեճի, անհաշտության մասին չէ: Դուք ամենահասարակ օրերի նման բարևում եք իրար, գուցե և զրուցում, բայց դուք արդեն առաջվանը չեք, ու քանի որ կորցրել եք պահերը, կորցրել եք օրերը, ու կորցնելով օրերը՝ կորցրել եք հիշողությունները, ու հիշողություններն էլ կորցնելով՝ կորցրել եք իրար…
Ու կորցնելով իրար, կորցնում ես ժպիտդ ու քեզ…
Մենք կորցնում ենք ամեն ինչ, բայց ամենադժվարն այն է, երբ կորցնում ես քեզ, ու այսպիսի մի նյութ է ստացվում`ամեն ինչ կորցրած, ամեն ինչ փնտրելով ու ժպիտը կորցրած թաց աչքերով…

2016 թվական, հոկտեմբերի 18: Ես ատում եմ այդ օրը: Ատում եմ, որովհետև այդ օրը հեռացրեց ինձ իմ հայրիկից: Երեկո էր՝ մոտ 20:00-ը: Ես իմ սենյակում էի և կարդում էի Վիլյամ Շեքսպիրի «Ռոմեո և Ջուլիետ»-ը: Գիտեմ, որ իմ գիրքը կապ չուներ այս ամենի հետ, սակայն այն ևս մտնում է այդ օրվա մեջ: Նստած կարդում էի և զգացի, որ տանն իրարանցում է՝ կարծես ինչ-որ բանի պատրաստվեին: Եվ ահա եկավ այդ օրը ատելու պահը: Որոշում կայացվեց, որ մենք`երեխաներս, պետք է հետ վերադառնանք գյուղ մայրիկի հետ (մենք այդ ժամանակ ապրում էինք Էջմիածին քաղաքում), իսկ հայրիկս պետք է մեկներ արտերկիր՝ աշխատելու:

Հաճախ մարդիկ հարցնում են, թե ինչպես արձագանքեցի, երբ հայրս պետք է գնար, իսկ մենք՝ տեղափոխվեինք: Ես այդ հարցին չեմ կարողանում պատասխանել, որովհետև չեմ արձագանքել, այլ լուռ ու տխուր սպասել եմ գործի ընթացքին և ավարտին: Իսկ երբ հարցնում են, թե ինչպես արձագանքեցի արդեն մայրիկիս գնալուն, ես, ճիշտ է, հուզմունքով, բայց, այնուամենայնիվ, ստիպված եմ լինում պատասխանել:

Այո, մայրիկի գնալուն: Սովորաբար տան հայրն է մեկնում արտագնա աշխատանքի, սակայն իմ դեպքում այլ է: Հորս մեկնելուց շատ չանցած՝ մեկնեց նաև մայրս: Դեկտեմբերի 23-ն էր, այդ օրը ևս ատում եմ: Մինչ մեկնելը, մայրս հաճախ էր ակնարկներ անում, զրուցում մեզ հետ իր գնալու մասին: Քանի որ եղբայրս մեզանից փոքր էր՝ 10 տարեկան, թվում էր, թե ամենից շատ նա է ծանր տանում այդ լուրը: Նա մայրիկի խոսելուց սկսում էր լացել: Հիշում եմ՝ մենք բոլորս նստել էինք մայրիկի շուրջը և լսում էինք նրան: Բայց կարծում եմ, որ ամենից շատ նեղվել էի ես, անընդհատ լալիս էի, որովհետև մայրս իմ ամենալավ ընկերուհին է, ում հետ կիսվում եմ բոլոր հարցերով:

Ամեն անգամ, երբ ինձ հարցնում են իմ ծնողներից, ես չեմ կարողանում զսպել արցունքներս: Մայրիկը մեկնեց, ինչպես նշեցի, դեկտեմբերի 23-ին: Մենք հաճախ ենք զրուցում սքայփով, և ամեն զրույցից ես սկսում եմ հուզվել և մի կողմ գնալ, որպեսզի նրանք չտեսնեն իմ տխրությունը:

-Ալո, պա՞պ…

-Ջա՜ն,- պատասխանում է հայրիկը:

Մեր խոսակցությունը միշտ այսպես է սկսում: Հայրիկն այդ «ջան»-ը այնպիսի քնքշությամբ է ասում, որ ես սկսում եմ լաց լինել: Մի օր էլ ընկերուհուս տանից էի խոսում: Ընկերուհիս խոսելու ընթացքում մաքրեց արցունքներս, և շարունակեցի խոսել: Հայրիկը մարտի 8-ն էր շնորհավորում:

Ընդհանրապես ես մտածում եմ ամեն բանի մասին, երևակայում, սակայն երբեք չէի մտածել, որ մի օր հայրս կդառնա պանդուխտ, կմեկնի այլ երկիր: Մեկնելուց հետո ես նոր ուշադրություն դարձրի այդ չարիքին՝ պանդխտությանը: Չեմ ուզում ո՛չ լսել, ո՛չ արտաբերել այդ բառը, որովհետև հիշում եմ հորս ու մորս: Սկզբից չէի համակերպվում ծնողներիս գնալու հետ, բայց հասկանում էի, որ նրանք մեկնել են, որպեսզի մենք ապահովված լինենք ամեն ինչով և ունենանք լավ ապագա:

Նույնիսկ հիմա՝ գրելիս, սկսում եմ հուզվել և լացել, իմ ակնոցի ապակիները թրջվում են արցունքներիցս ու փակում տեսադաշտս:

Պա՛պ ջան, մա՛մ ջան, միշտ իմ սրտում ու հոգում եք՝ անկախ հեռավորությունից: Ձեզ չափից շատ եմ կարոտում ու ամեն օր արցունքը աչքերիս և կարոտը սրտումս սպասում եմ, որ մի պայծառ և արևոտ օր, կբացեք տան դռները, կմտնեք ներս, իսկ ես վազելով կգրկեմ ձեզ:

Ու էլ երբեք, երբեք չենք բաժանվի:

Առավոտ էր․․․ Արթնացա քնից, նախաճաշեցի ու գնացի դպրոց։ Երբ ընկերներիս հետ գնում էինք դպրոց, մտածում էի, թե ինչ եմ անելու դասերից հետո: Ամեն ինչ պարզ էր. երբ տուն էի գալիս, դաս սովորելուց բացի ուրիշ զբաղմունք չունեի, կամ էլ համակարգիչն էր զբաղմունքս։

Անեղծ ասած, գրքեր էլ շատ չեմ կարդում։ Երբ զրուցում եմ ուրիշ քաղաքներում ապրող իմ ընկերների հետ, նրանց միշտ հարցնում էի, թե ի՞նչ են անում, երբ դասից տուն են վերադառնում։ Շատերից լսել եմ հետևյալ արտահայտությունը․ երբ տուն ենք գալիս, դասերը վերջացնում ենք ու ընկերներով գնում զբոսնելու, կամ կինո ենք գնում, ժամանցի այլ կենտրոններ։ Իսկ մե՞նք, Հրազդանում ապրող իրենց հասակակիցներս։ Մենք նույնպես ուզում ենք զբոսայգիներ կամ ժամանցի կենտրոններ ունենալ։

Հուսով եմ, Հրազդանում բնակվող յուրաքանչյուր երիտասարդ և պատանի համաձայն է, որ մեզ նույնպես անհրաժեշտ են ժամանցի վայրեր և զբոսայգիներ:

Մենք՝ հայերս, սիմվոլիստ ժողովուրդ ենք: Մեզ համար ամեն բան իր խորհուրդն ու նշանակությունն ունի, գիտեմ, շատերն ասում են, թե դա չափազանցված է կամ նույնիսկ կեղծ, բայց դա ճշմարտություն է: Մեզ համար խորհրդանշական են տարվա ամիսները, օրերը, մարդկանց անուններն անգամ և ուրիշ շատ ու շատ բաներ: Մենք մեր որդիներին ֆիլմերի, գրքերի կամ պատերազմի հերոսների անուններով ենք կոչում, որ նրանք մեծանան ու նմանվեն մեր սիրելի հերոսին: Մենք աշխարհով մեկ ենք լինում, եթե մեր կամ մեր երեխայի ծնունդը մայիսի 9-ին, 28-ին ու նման այլ օր է լինում, կամ, հակառակը՝ տխրում, եթե այն ապրիլի 24-ին է, դեկտեմբերի 7-ին կամ մեկ այլ «տխուր» օր: Մենք խուսափում ենք այդ օրերին ուրախություն նշելուց, որովհետև այդ օրը իր խորհուրդն ունի, և մենք ամբողջ հոգով, արյան բջիջներով ապրում ենք այն: Դա մեր ազգային բնավորությունն է, էթնիկական հատկանիշ, որ փոխել չի լինի: Մեզ համար մայիսը հպարտության ամիս է, ապրիլը՝ ցավի ու վերածննդի, աշնանը բոլորս մեկ մարդու պես թախծոտ ենք դառնում: Ախր այդ, երբեմն մանրուք թվացող բաներն այնքան կարևոր են մեզ համար: Կարող ենք նույնիսկ մտածել, թե դրանում ինչ-որ գերերկրային բան կա խառնված. մեր գրեթե բոլոր պանծալի հաղթանակները մայիսին են, ու հակառակը՝ ապրիլի վերաբերյալ։ 

Արդեն ասացի, որ շատերը կեղծ կամ չափազանցված կհամարեն, և իրոք, երբեմն մեր «խորհրդապաշտությունը» կարող է անցնել չափը, բայց մի՝ չգիտեմ սովորույթ ասեմ, բնավորություն, հավատալիք թե ինչ, սակայն կա մի բան, որ ժողովրդի «արյան» մեջ է, և, ուրեմն այն իրոք ինչ-որ կարևոր խորհուրդ ունի։

Մենք միշտ ենք այսպիսին եղել։ Երբևէ չենք էլ փորձել փոխել ինքներս մեզ կամ մեր բնավորությունը։ Այսպիսին կմնանք դեռ երկար, երևի։ Որովհետև մենք սովոր ենք երկրորդականը ստորադասել մեկ այլ՝ ավելի կարևորի։ Սովոր ենք, սովորեցրել ենք մեզ՝ կան այնպիսի բաներ, որոնք վեր են մնացածից։

Այսպիսին կմնանք մի քիչ էլ, մինչ այն չարաբաստիկ ապրիլը։ Նույն այն ապրիլը, որ նախորդ տարվանից մեզ համար մի ուրիշ խորհուրդ ստացավ ու ավելի կարևոր, ավելի խորհրդանշական դարձավ։

Գիտե՞ք՝ մենք պատրաստ էինք այդ օրը ամեն բան ստորադասել ամենակարևորին, բայց ինչ-որ մարդիկ՝ վերևներից, ինչպես ասում են, որոշեցին, որ ավելի կարևորը այս ներկայացում-ընտրություններն են, որից մեկ ամիս առաջ վերհիշում ես բոլոր լսած-չլսած հեքիաթներդ, իսկ մեկ շաբաթ առաջ արդեն հոգնում բոլոր տեսակի խոստումներից ու խոսքերից։ Ու այդ մարդիկ որոշեցին, որոշեցին, մոռանալով կամ չմտածելով, որ աշխարհում ոչ մի ծնող, քույր կամ եղբայր իր որդու և եղբոր կյանքը չի ստորադասելու ընտրություններին։

«Մին, էրկու, իրեք, չորս, հինգ, վեց, յոթ, ութ, ինը, տասը… Պա՜-ռա՜-յա՜, բացում եմ, ում, որ տեսա, թքում եմ…»:

Կարծում եմ, նոր սերնդի ներկայացուցիչների համար այս նախադասությունը, մեղմ ասած, տարօրինակ է հնչում: Բայց իմ տարիքի երեխաների համար, որքան էլ որ զարմանալի թվա, այն մեր մանկության անբաժանելի մասն էր կազմում: Ավելին, օրդ օր չէր լինում, եթե այդ օրվա ընթացքում քեզ գոնե մեկ անգամ չէին թքում:

Այսօր հենց ինքը՝ «բակային խաղեր» արտահայտությունը տարօրինակ է հնչում: Ընդհանրապես, 21-րդ դարում բակային խաղերը կարելի է վստահորեն գրանցել Միջազգային կարմիր գրքում: «7 քար », «Գործագործ», «Պահմտոցի», «Գետնից բարձր», «Անուն գոռոցի» և այլ բակային խաղերի հետ մեկտեղ վերացել է նաև «բակային ընկեր» հասկացողությունը, չէ որ հիմա մարդիկ ոչ թե ընկերանում, այլ պարզապես միմյանց «ֆռենդում» են:

Ես ինքս բակային խաղերը հիշում եմ որպես մի ամբողջ արարողություն: Նախ և առաջ, բակի երկու «ամենաուժեղ» խաղացողները «ցելա» կամ «ոտք» են գցում, որպեսզի պարզեն, թե ով է առաջինն իր թիմի համար թիմակիցներ ընտրելու: Առաջինը քայլում է. մեկ, երկու, երեք: Հետո դիմացինը. մեկ, երկու, երեք: Կամ, կարելի է «ծիպուկ» անել, այսինքն՝ առաջ շարժվել ոչ թե մեկ, այլ կես քայլով: Հաղթում է նա, ով առաջինը դիմացինի ոտքին կկանգնի, ու սովորաբար դա այն խաղացողն է, որի ոտքերն ավելի մեծ են: Այնուհետև, բաժանվում ենք երկու թիմի: Սկսում ենք «գործնագործից»: Առաջին թիմը կանգնում է բակի երկու ծայրերում, երկրորդ թիմը՝ մեջտեղում. ծայրին կանգնածները սկսում են գնդակով խփել մեջտեղում կանգնածներին, մինչև բոլորին չեն հանում: Սովորաբար, բակի ամենավատ խաղացողին նշանակում ենք «պիտուշ», այսինքն նա, ով բոլոր խաղացողների դուրս գալուց հետո 10 հարվածի ընթացքում կարող է բոլորին ազատել: Բայց քանի որ բոլոր խաղացողներին շատ դժվար է խաղից հանել, խեղճ «պիտուշը» նստում է «բոռդյուռին» ու սպասում բախտին: Հետո հոգնում է ու տուն բարձրանում, թե՝ «մաման կանչում ա»: Իսկ մենք խաղում ենք մինչև ուշ գիշեր և տուն բարձրանում միայն այն ժամանակ, երբ գնդակը մթի մեջ էլ չի երևում:

Գրող և հոգեբան Քեյ Ռեդֆիլդ Ջեյմիսոնը բակային խաղերին մեծ նշանակություն է տալիս: Նա գրում է. «Երեխաներին ազատություն է պետք: Բակային խաղերը ոչ թե ընտրություն պետք է լինեն, այլ անհրաժեշտություն»: Եվ իսկապես, հոգեբանները պարզել են, որ հենց բակային խաղերի միջոցով են երեխաները ճանաչում իրենց շրջապատող աշխարհը: Ավելին, բակային խաղերը երեխաներին հնարավորություն են տալիս համատեղել ֆորմալ և ոչ ֆորմալ կրթությունը:

Կրթական միջավայրի փորձագետ Ռոբին Մուրը համոզված է, որ բակային խաղերը խթանում են երեխաների երևակայությունն ու ստեղծարար մտածելակերպը, քանի որ երեխաներն իրենք են հորինում խաղի կանոնները: Բակային խաղերը նաև օգնում են երեխային զարգացնել բանակցելու հմտությունները, խնդիրներին լուծում գտնելու կարողությունը, ինչպես նաև հաղորդակցման և թիմում աշխատելու հմտություննեը: Եվ ընդհանրապես բակային խաղեր խաղալը առաջնորդություն սովորելու ամենաարդյունավետ միջոցն է:

Ամերիկացի լրագրող Դենիս Կոշոնը ասում է «Այսօր ԱՄՆ-ում երեխաները կարծես տնային կալանքի տակ գտնվեն»: Եվ իսկապես, երբ փոքր էի, ծնողներս ինձ զոռով էին տուն տանում, մինչդեռ այսօր երեխաներին նույնիսկ զոռով համակարգչի էկրաններից չես կտրի: Փաստորեն, ընդամենը մեկ սերնդի տարբերությամբ մանկությունը բակերից ու ավտոտնակների տանիքներից տեղափոխվեց համակարգիչների էկրանների առջև: Եվ գիտեք, այդ փոփոխությունը նաև ֆիզիկապես է նկատվում: 1960-ական թվականներին ԱՄՆ-ում գիրությունից տառապում էր երեխաների ընդամենը 4%-ը , այսօր այդ թիվը հասնում է 16%-ի: Իլլինոյսի համալսարանի գիտահետազոտական լաբորատորիայի տնօրեն Ֆրենսիս Կուոն նշում է, որ այն երեխաների մոտ, որոնք համակարգչի առջև ավելի շատ ժամանակ են անց կացնում, քան բակում, ուշադրության ապակենտրոնացում է նկատվում:

Եվ վերջապես, հաճախ մանուկների խաղերի մեջ առկա են մեծ իմաստներ, դրա համար եկեք համակարգիչները չդարձնենք նրանց համար էներգիայի միակ աղբյուր, այլ այնպես անենք, որ այդ իմաստների համն ու հոտը չկորչի:

Հ.Գ. Սա իմ TEDx-ի ելույթն է: Մտածեցի, որ 17-ի ընթերցողներին կհետաքրքրի այս թեման, ու ինչ-որ չափով կստիպի պատանիներին մտածել բակային խաղերը չմոռանալու մասին: