Բարև ձեզ, գիտեք՞ ընչի բարևեցի, որովհետև պետք էր, չէ, լավ, հանաք էրի: Ուղղակի սիրեմ գը անմիջական շփվել մարդկանց հետ: Երկար մտորումներից հետո որոշեցի գրել, ու գիտե՞ք ընչի, որտև պետք է, ու էդ «պետք» բառի վրա հասկցա, որ կան բաներ, որոնք կենենք մեր կամքից անկախ, կենենք, որտև պետք է, ու ըդիկ ես հասկցա են ժամանակ, երբ որ մեր ֆիզկուլտի դասատուին հարցրի.

-Իսկ ընչի՞ էսօր ֆիզկուլտ չենք էնե,- իսկ ինքը պատասխանեց.

-Որտև ըդբես է պետք:

Հետևեց հաջորդ հարցը.

-Իսկ ավելի մանրամասն կբացատրե՞ք, թե ընչի:

Ու կրկին փառահեղ պատասխան.

-Որտև ըդպես է պետք:

Դե պարզ է, որ ես ամեն ինչ հասկցա, որդև շատ սպառիչ ու հիասքանչ պատասխան էր, բայց դե ես էլ ըդբես խելոքներից չեմ: Հաջորդ օրը գնացի առանց մարզահագուստի, ու երբ նա հարցրեց, թե՝ ընչի չեմ բերել մարզահագուստ, ես պատասխանեցի.

-Որտև ըդպես է պետք:

Ու ըդորից հետո ես հասկցա, թե «որտև պետք է» արտահայտությունը ինչքան լավն է: Պատկերացնեք գը՝ եքա նախադասության տեղը, մյամ կարճ պատասխան. «որտև պետք է», բայց երկար մտածելուց հետո սկսի արդեն վախենալ:

Օրինակ, պատկերացրեք հանկարծ Ռուսաստանն ու Ամերիկան պատերազմեն, ու ինչի՞ համար. «Որտև պետք էր»:

Եթե ավելի լուրջ, ես հասկցա, որ պետք է լսել, հասկնալ, ներել, սիրել և հարգել, ու երբ նայեցի էդ տեսանկյունից, զգացի, որ կան բաներ, որոնք իրոք պետք են: Մի խոսքով, մաղթում եմ ձեզ ամենալավն ու բարին, եղեք միշտ առողջ և հաջողակ: Գիտե՞ք ընչի սի էս վերջին տողը. որտև պետք էր:

Մասնագիտություն ընտրելիս ասում են, որ պետք է ամեն բան փորձել, որ գոնե մեկը անպայման համապատասխանի: Իսկ եթե հնարավորություն չկա բոլորը փորձելո՞ւ, իսկ հետո երբ հնարավորություն լինի, արդեն ուշ է լինելու…

Քաղաքների, հատկապես, մեծ քաղաքների երեխաներին նախանձելու մի քանի առիթներ կան: Նրանց համար հեշտ է, չէ՞, ասել, որ ցանկանում են դաշնամուրի գնալ, հետո եթե դաշնամուրից հոգնեն, կիթառի, դրան զուգահեռ՝ առողջ ապրելակերպը ապահովելու համար կարելի է նաև լողի կամ ֆուտբոլի հաճախել: Ու եթե նույնիսկ վերջում նշված ոչ մի մասնագիտությամբ էլ չխորանան, դրանք, համենայն դեպս, վնաս չեն տա ու մի օգտակար բան անպայման թողած կլինեն:
Իսկ մարզերում հնարավորություն չկա ընտրել, թե ինչ երաժշտական գործիք կամ ինչ սպորտաձ ես սիրում։ Պետք է միայն բավարարվել եղածով, իսկ այս դեպքում՝ չեղածով:
Կիթառն ինձ միշտ գրավել է: Ու գիտեմ, որ սարսափելի ձայն ու երաժշտական լսողություն ունեմ, բայց այս գործիքի մեջ ինչ-որ հարազատ բան կա: Հաստատ յուրահատուկ բան չասացի, ամեն երրորդ աղջիկը կամ տղան էլ կցանկանան կիթառ նվագել սովորել: Իսկ ես չեմ կարծում, որ մոտակա մի քանի տարում կսովորեմ: Դրա համար սեփական գործիք է անհրաժեշտ ու ինտերնետային դասընթացներ:
Թենիս էլ եմ շատ սիրում, թե՛ խաղալ, թե՛ ուրիշների խաղերը դիտել: Բայց արի ու տես, որ մեզ մոտ թենիս խաղալ սովորելու համար պիտի սեփական կորտ ունենաս ու չգիտեմ ինչպես ինքնակրթությամբ զբաղվես: Նույն կերպ էլ լող սովորելու համար սեփական լողավազան է պետք: Չեմ ասում, որ եթե թենիս խաղալ սովորեի, երկրորդ Շարապովան էի դառնալու, կիթառ նվագելուց հետո էլ՝ հայտնի երաժշտական խմբերից մեկի կիթառահարը: Բայց, ամեն դեպքում, հաճելի կլիներ սեփական անձը տարբեր բնագավառներում փորձելն ու չափազանց ուրախալի՝ դրանցից մեկում տեղ գտնելը: Մեկ-մեկ էլ մտածում եմ, որ կարող եմ այս ամենը ուսանողական տարիերին սովորել, Երևանում, բայց այդ ժամանակ ես սովորելու եմ դասե՞րս, լողա՞լ, թենիս խաղա՞լ, թե՞ կիթառ նվագել:

Երբեմն ինչ-որ բան անելու ճիշտ ժամանակը բաց ես թողնում, ու հետո ուղղելու համար շատ ուշ է լինում…

Աշխատատեղեր չլինելու պատճառով հայ ժողովրդի մեծ մասը, թողնելով իրենց ընտանիքները, չտեսնելով իրենց երեխաների մանկությունը, կարոտ մնալով իրենց ընտանիքներին, մեկնում են արտագնա աշխատանքի, որպեսզի կարողանան ապահովել և անհոգ մանկություն ստեղծել իրենց երեխաների համար։ Աշխատանք չգտնելու պատճառով հայրս նույնպես մեկնել է արտագնա աշխատանքի։ Թեպետ մեկնում են, բայց ոչ բոլորն են կարողանում աշխատանք գտնել։ 

Իմ կարծիքով՝ պետք չէ այդքան շատ սրճարաններ և այլ ժամանցի վայրեր բացել։ Դրա փոխարեն լավ կլինի, որ բացվեն այնպիսի գործարաններ, որոնք և՛ արտադրանք կտան, և՛ աշխատատեղեր կունենան, իսկ մեր հայրերը ստիպված չեն լինի երկրից մեկնել։ Աշխատատեղեր բացվելու հետ մեկտեղ երեխաները կարոտով չեն սպասի իրենց ծնողների վերադարձին, և ամեն ծնող իր երեխայի կողքին կլինի ու կտեսնի իր երեխայի մեծանալը։

Է՜հ, նորից բան չկա անելու, ինչո՞վ զբաղվեմ: Վայ, համակարգիչն ազատ է: Ու սկսվե՜ց… Ֆիլմեր, խաղեր, սոցցանցեր, մինչև հոգնելը, կամ էլ՝ որոշ մարդկանց նման՝ երբեք չհոգնելով:

Ըհը, մաման կրկին ասաց, որ փոխարենը գիրք կարդամ, բայց դե, ի՞նչ գիրք, գիրքը միշտ էլ կա, իսկ խաղը չի սպասի…

Երևի թե շատերն են այսպես մտածում, ու կարծում եմ, որ շատ սխալ են անում։ Երբ ամառային արձակուրդների համար գրքեր են հանձնարարում, որ կարդաք, մտածում ենք, որ դեռ ժամանակ կա, կսպասենք մինչև հասնենք այդ դասերին ու կկարդանք: Հասանք դասերին՝ լա՜վ, կսպասենք մինչև հարմար լինի՝ կարդամ: Բայց այդպես էլ հարմար ժամանակ չենք գտնում, ու գրքերի մի ամբողջ շարան է հավաքվում գրադարակումս, որնք արդեն որոշել եմ, որ արձակուրդներին կարդամ… Եվ այսպես, մինչև հասնում ես միասնական քննություն տալու պահին ու քեզ մեջտեղից ճղում, որ հասցնես պատրաստվել ու ոչինչ բաց չթողնես:

Կան մարդիկ, ովքեր իսկապես կարդում են գրքերն ու դրանք շատ-շատ են սիրում`չէ, ես նրանց շարքին չեմ պատկանում: Ես, չգիտեմ ինչու, բայց գրքեր չեմ սիրում կարդալ ու կարդում եմ հազվագյուտ հեղինակների ստեղծագործություններ։ Գիտեմ՝ վատ է, բայց դե, ի՞նչ արած՝ այդպիսին եմ ես։ Եթե կա մեկն, ով ինձ կառաջարկի մի գիրք, որը կարդալուց հետո ես իսկապես կսիրեմ կարդալ ավելի շատ, քան հիմա, խնդրեմ՝ գրե՛ք: Ես էլ անկեղծացա, երևի նրա համար, որ ինձ իսկապես էդպիսի գիրք առաջարկեք:

Հ.Գ. Սիրում եմ անսպասելի ու խառնաշփոթ պատմություններ, գրքեր, որոնց սյուժեն նախապես անհնար կլինի գուշակել…

Երեկ մի ուրախալի լուր ստացանք. 17-ի պատանի թղթակից Եվա Խեչոյանը հաղթել է ՖԼԵՔՍ ծրագրով, և մեկ տարի ուսանելու է ԱՄՆ-ում: Շնորհավորանքների հեղեղի մեջ կարդացինք. Եվան շնորհակալություն է հայտնում իր ուսուցչուհուն՝ ընկեր Դալլաքյանին: Հետո հիշեցինք, որ մեր թղթակից Արտյոմն էլ մի գեղեցիկ պատմություն էր գրել նրա մասին: Ավելի ճիշտ, այն մասին, թե… Ավելի լավ է՝ կարդաք և բարի ծառայություն մաղթեք Արտյոմ Սաֆարյանին, որն այսօր ծառայում է Հայոց բանակում:

Արտյոմ, հրապարակում ենք առանց քո թույլտվությունը հարցնելու:

-Արտյոմ, վեր կաց, արդեն ժամը 12-ն է,- լսվում է մայրիկիս ձայնը, որը կարծես ջնջում է երազիս և իրականության մեջ եղած այն նուրբ սահմանը, որը չէի էլ հասցրել գծել:

-Հա, մամ, հեսա` վեր կկենամ, մի քիչ էլ:

-Այ տղա, ընկերներդ են զանգել, վեր կաց, տես` ի՞նչ է եղել:

-Է, մամ, էլի պիտի ասեն` արի Դալլաքյանենց շենք, ոնց որ Դալլաքյանի վկաները լինենք: Լավ, տեսնեմ` ի՞նչ է եղել:

Եվ արդեն առանց գիտակցելու ձեռքիս մեջ հավաքում եմ ընկերոջս համարը: Երկու անգամ լսեցի ինձ համար անտանելի դարձած ազդանշանը և հետո զգացի ընկերոջս քնաթաթախ ձայնի ելևէջները:

-Հա, իմ մարմելադ ախպեր, ի՞նչ է պատահել:

-Զանգել էիր:

-Հա, ասեցի` մի քիչ ման գանք:

-Էլի Դալլաքյանենց հայաթ:

-Հա, ինչի՞:

-Դու չե՞ս հոգնել: Ախր, անգլերենի պարապմունքներն արդեն մի ամիս է` վերջացել են, իսկ մենք ֆանատիկների նման գնում ենք առավոտից իրիկուն նստում այնտեղ:

-Դե, տենց դժգոհ ես, դու տեղ առաջարկի:

-Չբռնենք` գնանք այգի՞:

-Հա, բա ոնց, գնանք էդ դատարկ այգին, որտեղ վերջին անգամ Նոյի ժամանակ է մարդ ոտք դրել: Չէ, այ ախպեր, ուրիշ տեղ ասա:

-Արի գնանք մշակույթի տուն:

-Արտյոմ, եթե դու հավես ունես փոշու ու դատարկ պատերի մեջ նստես ու սեփական արձագանքիդ հետ զրույց անես, խնդիր չկա:

-Լավ, հավեսu եկել է կինո դիտեմ, արի գնանք կինո:

-Ո՞ւր, Երևա՞ն:

-Չէ, մեր մոտ` Չարենցավան:

-Այ ախպեր, դու ուզում ես գնաս աղբի հատիկների կինեմատիկ դասավորությանը նայե՞u դատարկ ու կեղտոտ գետնի վրա, թե՞ նախորդ ընտրության ցուցակներն են հետաքրքրում:

-Լավ, ախպեր:

-Դե հագնվի, գալիս եմ` քեզ վերցնեմ, գնանք:

-Լավ:

Քաղաքում էլ ուրիշ տեղ չկա: Մնաց Դալլաքյանենց բակը:

Երկրաշարժը, շրջափակումը և Արցախյան շարժումը մեծ վնասներ են հասցրել մեր երկրի տնտեսությանը: Բազմաթիվ գործարաններ, արտադրամասեր, հիմնարկ-ձեռնարկություններ դադարեցին աշխատել և սկսեցին քարուքանդ լինել, փակվել: Մեր գյուղում՝ Գուսանագյուղում էլ է նախկինում եղել կարի արտադրամաս: Ասում են, որ ժամանակին այստեղ աշխատել են մի քանի տասնյակ մարդիկ, որոնք ոչ բոլորն էին մեր գյուղից. այստեղ էին գալիս նաև հարակից գյուղերից: Արտադրանքն այնքան պահանջարկ է ունեցել, որ աշխատել են հերթափոխով:

Մեր տանը մինչև հիմա կա իմ տատիկի կարած մանկական գոգնոցը: Նա այն կարել էր ազատ ժամերին՝ թոռների համար: Տատիկս ունի փոքրիկ տոպրակ, որի մեջ խնամքով պահում է իր գործարանը հիշեցնող գույնզգույն թելերն ու կոճակները:

Այժմ մեր գյուղում չկա կարի արտադրամաս: Եվ ոչ միայն: Ժամանակին մեր գյուղի կանանց թխած լավաշ հացը հայտնի ու պահանջված է եղել: Երբ գյուղում թոնիր է վառվում ու հաց են թխում, անուշաբույր հացի հոտը տարածվում է ամենուրեք: Բայց դա հազվադեպ է պատահում: Մեր գյուղի կանայք կարող էին նաև հացի արտադրամասում աշխատեր, եթե իհարկե լիներ:

Չկա աշխատանքի վայր, որտեղ մարդիկ կկարողանային աշխատել և արժանվույնս վարձատրվել: Նրանք կատարում են զանազան գյուղական դժվարին աշխատանքներ:

Ես կուզենայի, որ մեր գյուղում բացվեր կարի կամ թխվածքի արտադրամաս, որ իմ գյուղի կանայք էլ ունենային աշխատանք, ու նրանց ձեռքերը չկոշտանային զանազան դժվար աշխատանքներից, որոնք անելուց հետո էլ ծայրը ծայրին չեն հասցնում:
Հույսով ու լավատեսությամբ կսպասեմ այն օրվան, որ մի օր կծաղկի գյուղս:

Եզդիները արիական ծագում ունեցող հնագույն ժողովուրդ են, ունեն իրենց յուրահատուկ դավանանքը, որը կոչվում է եզդիականություն: Նրանք յուրահատուկ մշակույթի, կրոնի և լեզվի կրողներ են: Իրենց ծագմամբ կապ չունեն որևէ ազգի հետ, և թյուր կարծիք է նրանց քուրդ համարելը: Սխալ է նաև այն, որ եզդիները կրակապաշտ են. եզդիները զրադաշտականության հետ որևէ կապ չունեն: 

Աշխարհում այսօր եզդիների թիվը հասնում է շուրջ երեք միլիոնի: Չունենալով սեփական հայրենիք՝ նրանք սփռված են աշխարհի տարբեր երկրներում:

Հայաստանում ազգային փոքրամասնություններից ամենամեծ թիվն են կազմում հենց եզդիները, ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ շուրջ 60 հազար (պաշտոնական տվյալներով նրանց թիվը տատանվում է 40 հազարի սահմաններում):

Եզդիական համայնքներ կան մեր երկրի թերևս բոլոր մարզերում, ամենամեծ եզդիական համայնքն ունի Արարատի մարզը: Նոր Կյանք գյուղի դպրոցում դասավանդվում է նաև եզդիերեն:

Իմ գյուղում՝ Ոսկեհատում, ևս եզդիական ոչ փոքր համայնք կա: Այստեղ եզդիներն ու հայերն ապրում են կողք կողքի՝ լավ ու վատ հարաբերություններով, երբեմն կիսելով մեկը մյուսի ավանդույթները, հարգելով նրանց սովորույթներն ու դավանանքը: Ձուլումը, որ սովորաբար տեղի է ունենում երկու տարբեր ժողովուրդների միասին ապրելու պայմաններում, հայերի և եզդիների դեպքում այնքան էլ վառ արտահայտված չէ: Ճիշտ է, որոշ դեպքերում նրանք վերցնում են մեր ավանդույթները, մեզ հետ նշում քրիստոնեական որոշ տոներ, երբեմն հաճախում հայկական եկեղեցի, բայց մեծ մասամբ պահպանում են սեփական ազգային դիմագիծը: Ձևակերպումս կարող է մի փոքր կոպիտ հնչել, կամ չվերաբերել մյուս բնակավայրերի եզդիներին, բայց մեզ մոտ այնպիսի տպավորություն է, որ նրանք մեզնից վերցնում են այն, ինչը «ձեռնտու» է իրենց, իսկ մնացած ամեն բան պահպանում այնպես, ինչպես կա: Փորձեմ բացատրել:

Մեր դպրոցում կա մոտ երկու հարյուր աշակերտ, որոնց թվում՝ բավականին մեծ թվով եզդի երեխաներ, սակայն նրանք դպրոց գալիս են ամենաշատը մինչև 5-6-րդ դասարան, իսկ այն, որ եզդի աշակերտն ավարտում է դպրոցը, պատմական իրադարձություն է: Դա կախված է ոչ այնքան նրանց ազգային, որքան տարածաշրջանային մտածելակերպից, այսինքն՝ նույն վիճակը չկա մյուս շրջաններում, անգամ մեր հարևան գյուղերում:

Եթե գոնե մի փոքր ծանոթ եք եզդիների սովորույթներին, անկասկած կիմանաք, որ նրանց կյանքում և ավանդույթներում ամենակարևոր երևույթը ամուսնությունն է: Եզդիներին արգելված է ամուսնանալ այլ ազգերի ներկայացուցիչների հետ, նրանք չեն կարող ամուսնանալ անգամ այլ կաստաների պատկանող եզդիների հետ: Իսկ հասկանալու համար, թե ինչպիսի ծեսով է կատարվում նրանց ամուսնությունը, անհրաժեշտ է գոնե հեռվից հետևել դրան, ուստի նրանց ավանդույթների մասին այսօր չեմ պատմի, այլ կխոսեմ մեկ այլ՝ ավելի կարևոր թեմայի մասին:

Եզդի աղջիկներն ամուսնանում են 14-15 տարեկանում: Այն, ինչը մեզ համար սարսափելի է, սովորական ու նույնիսկ պարտադիր պայման է նրանց համար: Քսան տարեկանում ամուսնացած չլինելը ինչ-որ տեղ նույնիսկ ամոթ է: Երբ հայկական ընտանիքի բակում տեսնում ես երեք գրեթե հասակակից երեխաներ և մեկին՝ ավելի փոքր՝ 1-2 տարեկան, մտածում ես, որ նրանք քույր-եղբայրներ են, իսկ եզդիական ընտանիքում ավելի հավանական է, որ նրանցից մեկը այդ մանկան մայրը լինի, իսկ մյուսներն, օրինակ, ամուսնու եղբայրները: Չգիտեմ, թե սրա որ մասն է այդքան կարևոր ազգային ինքնության պահպանման համար, բայց երևույթը, մեղմ ասած, մեզ համար ընդունելի չէ:

Չեմ ուզում, որ նյութս անհանդուրժողական բնույթ ստանա, բայց միևնույնն է՝ չեմ էլ կարող ասել, որ ընդունում եմ նման «ավանդույթները»: Ախր, երբ աշխարհը զարգանում է, առաջ գնում, նրանք մեզնից ու աշխարհից փորձում են վերցնել իրենց հետաքրքրող, անհրաժեշտ երևույթները, եզդի երիտասարդներն էլ գնալով ավելի ու ավելի են մոտենում մեր հասարակությանը. արդյոք չե՞ն կարող գոնե աստիճանաբար, փոխել այդ քարացած օրենքը: