Չկա ավելի վատ բան, քան երբ քո չսիրելի եղանակին գումարվում է մոշով տաք թեյը, մի մեծ տոպրակ դեղերը, հարբուխը, ջերմությունն ու գրիպը:

Չսրիրելի եղանակ ասածիս հետ ոչ բոլորը կհամաձայնվեն: Հետևելով 17-ի նյութերին, հասկացա, որ մեծ մասը գրում է անձրևի սքանչատեսիլ գեղեցկության, ձյան սպիտակ փաթիլներից արբածության մասին: Չէ´, չմտածեք, որ վատ տեսանկյունից եմ ասում, կամ էլ չեմ հավանում ձեր նյութերը: Ախր, դուք այնքան պարզ ու անկեղծ եք գրում, որ դրանք չհավանելն ուղղակի անհնար է:

Սակայն եկեք խոստովանենք, որ առանց անձնական կարծիքի կյանքն ուղղակի անիմաստ կլիներ:

Լավ, անցնենք բուն նյութին:

Առողջապահության նախարարությունը չի հայտնում, որ Հայաստանում հիմա գրիպի համաճարակ կա: Որտեղից գիտե՞մ: Մեր դպրոցի հաշվարկներով, երեխաների մեծ մասը հիվանդ է: Եվ բացակա չստանալու համար հիվանդ գալիս են դասի, ամենաշատը երեք ժամ նստում և ավելի ծանր վիճակով, իհարկե, բժշկի թույլատվությամբ գնում տուն: Ինչն էլ հանդիսանում է վարակի տարածման պատճառ: Նկարագրածիս զոհը այսօր դարձա ես:

Ինչ եմ ուզում ասել. կամ մի քանի օրով դադարեցրեք դասերը, կամ էլ այն երեխաներին, որոնք իսկապես հիվանդ են, անհարգելի բացակա մի դրեք, ընդհակառակը, կանգնեք դպրոցի մուտքի մոտ առավոտյան, եթե տեսնում եք դպրոց է եկել կարմրած քթով, ջերմությամբ. Հազում է, անընդհատ քիթն է սրբում, հենց մուտքի մոտից տուն ուղարկեք, որպեսզի մյուսներին էլ չվարակի:

Իսկ իմ հասակակիցներին էլ կխնդրեմ, որ լսեն իրենց մայրիկներին և տաք հագնված դուրս գան տանից: Եղանակն այնքան խաբուսիկ է, մի քանի րոպեում կարելի է մրսել ու հիվանդանալ:

Պատերազմի մասին լսել էի ծնողներիցս, կարդացել էի գրքերում ու ավելի խորը ուսումնասիրել պատմություն պարապելու ընթացքում:

Իրականում պատերազմն ինձ համար հեռու ու անիրական էր, մինչ այն պահը, երբ դպրոցում սկսեցին խոսակցություններ պտտվել… 16 տարեկանում ավարտվեց մանկությունս: Հիմա կասես` տասնվեց տարեկանում ի՞նչ մանկություն: Բայց ես հասկացա, որ մինչ պատերազմի գիտակցումը երեխա եմ եղել ու ոչ մի լուրջ հոգս չեմ ունեցել: Էդպես ավարտվեց մանկությունս, ու չորս օրվա ընթացքում լրացավ 20-ամյակս:

Դպրոցում տագնապ կար յուրաքանչյուրի աչքերում, բոլորը խառնվել էին, շատերը տուն էին շտապում, մյուսները` աչքերը լցրած, հեռախոսը ձեռքներում պինդ պահած, ինչ-որ զանգի էին սպասում: Դպրոցական օրը կարծես դժվարությամբ ավարտվեց: Մտա տուն ու մինչ, այդ պահին ինձ անհաս թվացող սենյակս կվազեի, տատիկիս հարցրի` ի՞նչ են ասում լրատվամիջոցները: Սենյակս հասնելուց հետո «քրքրեցի» ամբողջ համացանցն ու հասկացա, որ հեռուստատեսությամբ լուսաբանվող տեղեկատվությունը համացանցի տեղեկատվության 30 և իրականության 10 տոկոսն է միայն լուսաբանում:

Օրն էլ գլորեցի, մի կերպ ավարտվեց: Դրան հաջորդեցին նմանատիպ երեք օրեր: Վախն ու հպարտությունը սրտներումս ապրում էինք: Այդ օրերին մոռացել էինք դաս, պարապմունք, մաքրություն, տան հոգս ու անգամ կառավարություն: Ամեն ինչ, ինչ անցնում է մտքովդ: Ընթացքում հասկացա, որ դրանից առաջ ունեցած իմ բոլոր խնդիրները, որ անլուծելի ու չափազանց բարդ էին թվում, իրականում չնչին բաներ են:

Պատերազմի հետքը խորը եղավ: Երբ շենքը զենք ենք կարդում, բանվորը` զինվոր, խոր փոսը` խրամատ: Երբ «բաց թողնված» բառակապակցությունն օգտագործում ենք փամփուշտի հետ, երբ «դիրքեր» բառից դողում ենք ու երբ «հայրենիք» բառի մեջ հստակ ՀԱՅՐ-ն ենք տեսնում…

Ժամանակը չէր անցնում: Ոչինչ առաջ չէր գնում: Միայն տղերքն էին, որ հանուն մեզ գնացին առաջ: Ինչքան կոտրվեցինք, թևաթափ եղանք: Էլ ոչնչի ուժ չէր մնացել: Օրեցօր ցուցակում ավելանում էին զոհվածների, անհայտ կորածների ու վիրավորների անունները: Նրանցից յուրաքանչյուրն իմ եղբայրն է: Հա, հա, չզարմանաս: Բոլորը, անխտիր, բոլորն իմ եղբայրներն են: Ու հիմա, այս երկու կտոր խոսքը արցունքների միջից եմ գրում: Քառօրյայից հետո սրտներիցս մի մաս պոկվեց, գնաց: Մենք էլ չգիտենք` ուր, բայց գնաց: Գնաց անհետ ու անվերադարձ: Շուրջ մեկ ամիս և, շատերիս մոտ դեռ ավելին, անհրաժեշտ եղավ կյանք վերադառնալու համար: Եթե ինձ այդ օրերին տեսնեիր դպրոցում, կամ ասենք, պարապմունքիս վայրում, կամ էլ թե տանը` իմ սենյակում, ապա աչքերումդ ոչնչով չէի տարբերվի «Կտոր մը երկինք»-ի Թորիկից: Միայն թե աղունիկների փոխարեն երկնքում խաղաղություն էի փնտրում: Այդ օրերի ուղեկիցս Լյուբեն էր իր «Կոմբատ»-ով, Հախվերդյանն իր «Լավագույն տղերք»-ով, էլի շատ ու շատ սենց սիրուն երգեր, դե Նժդեհն իր ամենաոգևորող խոսքերով ու «Հա՞յ ես, ախպեր… Հա… Կայֆ ա, չէ՞» հոլովակն իր ժպիտներով:

Շատերը կորցրին կյանքի իմաստը, բայց շատերն էլ հենց այդ օրերին գտան ու սկսեցին ավելի արժևորել, գնահատել: Հայաստանն էլ առաջին անգամ նման ներգաղթ տեսավ, ու ես առաջին անգամ նման համախմբվածություն զգացի:

Ես այն անկախության սերնդից եմ, որ պատերազմ տեսավ:
Պատերազմները լավ բան չեն: Ազգի պատմության ու մարդու հոգեվիճակի վրա լավ չեն անդրադառնում: Ասածս ինչ է` Make love, not war…

Ինչպես միշտ եկավ իմ սիրելի դասաժամը: Ֆիզիկա առարկան ընդհանուր առմամբ ես շատ եմ սիրում: Կրկին իմ սիրելի ուսուցչուհին դաս էր բացատրում, իսկ մենք բոլորս ուշադիր նրան էինք լսում:

Սակայն այսօր ամեն ինչ այլ էր: Տիկին Պետրոսյանը ինչպես միշտ ժպիտը երեսին դաս էր բացատրում մինչև այն պահը, երբ դեռ չգիտեր, որ աղջիկը` 18-ամյա Հռիփսիմե Գասպարյանը ավտովթարից մահացել էր, իսկ տղան՝ 20-ամյա Հրանտը, տեղափոխվել է Հրազդանի բժշկական կենտրոն: Զանգը հնչեց, և նա գնաց ուսուցչանոց:

Մեզ մոտ հանրահաշիվ էր, մենք ևս այդ չարաբաստիկ լուրի մասին տեղյակ չեինք: Դասն արդեն վերջանում էր, երբ մեր դասղեկը մտավ դասարան և հանրահաշվի ուսուցչուհուն դուրս կանչեց: Քիչ անց նա լացակումած ներս մտավ, մենք շփոթված անընդհատ հարցնում էինք, թե ի՞նչ է եղել, սակայն ոչ մի պատասխան: Հետո մեր ուսուցչուհին հավաքեց իր ուժերը և ցածրաձայն ասաց.

-Երեխաներ, դպրոցում աղմուկ չբարձրացնեք, ընկեր Պետրոսյանի աղջիկը մահացել է: Սակայն դեռ լուրը հաստատված չի:

Այդ պահից սկսած մենք լռեցինք, քարացել էինք, ոչինչ չէինք  խոսում: Մենք դեռ հույս ունեինք, որ Հռիփսիմեն ողջ է մինչև այն պահը, երբ դասընկերուհիս ներս մտնելով ասաց, որ ֆեյսբուքյան էջերում արդեն հաստատվել է նրա մահը: Հազիվ զսպելով ինձ՝ մաքրեցի արցունքներս:

Մենք երբևէ չենք տեսել ընկեր Պետրոսյանի երեխաներին, սակայն նա այնքան էր պատմում նրանց մասին, որ մեզ թվում էր, թե ճանաչում ենք նրանց: Հռիփսիմեն սովորում էր Բրյուսվի անվան համալսարանի լեզվաբանական ֆակուլտետում, գիտեմ, որ ուներ  բարձր առաջադիմություն, իսկ եղբայրը՝ Հրանտը, վերջերս էր վերադարձել բանակից և սովորում էր Երևանի Մխիթար Հերացու անվան բժշկական համալսարանում:

Լավ է, որ կան այնպիսի տրանսպորտային միջոցներ, որոնք կարողանում են մարզերից ուսանողներին անվճար տեղափոխել Երևան, սակայն հիմա ինձ հուզում է մի հարց. Արդյո՞ք այդ ավտոբուսները տեխզննում անցնում են, սարքի՞ն վիճակում են, թե… Պետք է մեծ ուշադրություն դարձնել սրան, քանի որ գյուղերից քաղաք տեղափոխվող ուսանողները գյուղի, նաև մեր ողջ ազգի պայծառ ապագան են: Պետք է ուշադիր լինել, քանի որ ոչ  միայն  կարող են  իրենց կյանքը վտանգել, այլ նաև ուրիշների: Հատկապես ձմռան այս ցուրտ եղանակին առանց անվադողերը փոխելու չի կարելի երթևեկել:

Այս չարաբաստիկ պատմությունը չեմ կարողանում հանել մտքիցս: Ամեն րոպե Աստծուն խնդրում եմ, որ Հրանտը ապաքինված տուն վերադառնա, որ մեր սիրելի ուսուցչուհին… Չգիտեմ այս դեպքերում ինչ են ասում:

Մեծերի խոսքի մեջ շատ եմ լսել նմանատիպ նախադասություն.

-Էս սերունդը պիտանի չի:

Շատ ժամանակ որոշ մարդկանց հետ վեճի եմ բռնվել այս հարցի շուրջ, ովքեր պնդում էին, որ մեր սերունդը չի կարող երկիր պահել: Ինձ միշտ թվացել է որ իմ երկրը ազատ է, բայց որոշ ժամանակ անց հենց այդ հին սերնդի շնորհիվ սկսեցի մտածել, որ մեր երկիրը ազատ չէ: Մոտ երկու տարի առաջ հասկացա, որ անկախությունը տարատեսակ զենքեր և հզոր երկիր ունենալու մեջ չէ, այլ մարդկանց մտածելակերպի:

Հին սերունդը, ասելով, որ մենք անկախ չենք, մոռանում է, որ հենց իրենք են պայքարել այդ նույն անկախության համար: Երբեմն մեզ քննադատողներին թվում է, որ անկախ նշանակում է` լինել հզոր պետություն, բայց ավելի հեշտ է քննադատել իշխանությանն ու ասել. «Երկիրը երկիր չի», քան նպաստել այդ նույն երկրի հզորացմանը: Տպավորություն ստեղծվեց, թե ես էլ իմ հերթին եմ քննադատում հին սերնդին, բայց ես միայն ցանկանում եմ ցույց տալ մեր սերնդի լավ կողմերը և որոշ մարդկանց մեջ վստահություն ներշնչել դեպի մեր սերունդը:

Մարդկանց մեջ թերահավատությունը մեր սերնդի հանդեպ տիրում էր մինչև 2016 թվականի ապրիլը: Ապրիլյան պատերազմը որոշ չափով փոխեց հին սերնդի կարծիքը նոր սերնդի մասին, երբ ինձնից երկու տարով մեծ իմ եղբայրները կանգնեցին սահմանին ու կռվեցին հանուն հայրենիքի: Մենք ապացուցեցինք, որ կարող ենք անել այն, ինչ չեն արել հին սերնդի ներկայացուցիչները: Մենք կարող ենք երկիր կառուցել, մեզ պետք չէ քննադատել, ապագան հուսալի ձեռքերում է:

Մի քանի օր առաջ փողոցով քայլելիս պատահաբար լսեցի երկու տղաների խոսակցություն. նրանցից մեկն ասում էր, որ չի ցանկանում բանակ գնալ, իսկ մյուս ընկերը պնդում էր հակառակը, որ բանակ գնալը ամեն հայի պարտքն է: Տուն հասա և սկսեցի մտածել, թե արդյո՞ք երիտասարդներից որի կարծիքն էր ճիշտ, ու նորից վերադարձա նույն հարցին` մենք անկա՞խ ենք, թե՞ ոչ:

Հենց այդ պահին մտքիս եկավ Արցախյան պատերազմը` հանուն ինչի՞ զոհվեցին մեր հարազատները: Ու միանգամից գտա հարցի պատասխանը` հանուն մեզ: Եթե ոչ ոք չգնա բանակ, մենք կկորցնենք այդքան մեծ կորուստների գնով վաստակած անկախությունը ու կթերթենք մեր պատմության վերջին, բայց ամեն դեպքում փառավոր էջը:

Եթե յուրաքանչյուր հայ իր մեջ ուժ գտնի պայքարելու, հաստատ երկիրը երկիր կդառնա:

Կար մի ժամանակ, երբ ես ուզում էի դառնալ բժշկուհի: Բայց…

-Չէ՛, ոչ մի բժիշկ: Դու կարո՞ղ ես այդքան տարի սովորել, ու հետո, վարձի մասին տեղյա՞կ ես: Էդ ինչքան պիտի աշխատես, որ կորցրածդ ինը տարիներն ու գումարդ հետ բերես: Ուզո՞ւմ ես` գնա ինքնուրույն սովորի ու անվճար ընդունվի, ես որ համաձայն չեմ, -ասում էր հայրիկս:

Ես շատ էի նեղսրտում:

-Մի ժամանակ էլ, բալես, իմ պապան էր արգելում բժիշկ դառնալ,-պատմում է մայրիկս:

-Բա քեզ ինչի՞ համար էր արգելում, մամ:

-Ասում էր. «Ո՞նց կլինի աղջիկս գնա Երևան սովորի: Հետո էլ գյուղում ասեն. «Տեսա՞ր դրա աղջիկը գնաց սովորեց, ու ինչ իմանաս, ինչեր ա անում էնտեղմ բացի սովորելուց»:

-Մա, բայց դու մասնագիտությամբ հաշվապահ ես, չէ՞:

-Հա, բայց դա իմ սիրած մասնագիտությունը չի եղել: Սովորում էի Սևանում, ստիպված, որ գյուղից հեռու չլինեմ, մի մասնագիտություն ունենամ:

-Իսկ ի՞նչ կպամես աշխատելու տարիների մասին:

-Դե, աշխատելու տարիները իմ կյանքի լավագույն տարիներն էին: Ուրիշ էր ամեն ինչ, ես այդ տարիներին շատ երջանիկ էի:

-Մամ, բա ես հիմա ի՞նչ անեմ, ի՞ն չ մասնագիտություն ընտրեմ, որ պապան համաձայն լինի:

-Ես քեզ ծնողական խորհուրդ եմ տալիս. ինչ մասնագիտություն էլ որ ընտրես, պետք է ձգտես դառնալ պիտանի մարդ ու հետևես քո երազանքին:

Այս զրույցից անցավ որոշ ժամանակ: Ես որոշումս փոխեցի: Չեմ ուզում դառնալ բժիշկ, բայց նաև չեմ կողմնորոշվել մասնագիտական ընտրության հարցում: Բայց այս անգամ հարմար չգտա: Համոզված չեմ, որ այդքան տարի սովորելուց հետո աշխատանք կգտնեմ: Բայց հիմա գիտեմ մի բան. պետք է լինել ուժեղ, կառավարել ինքն իրեն, գնալ նպատակի հետևից, և վաղ թե ուշ կհասնենք հաջողության և ճանաչման, ինչ ոլորտ էլ որ ընտրենք:

Երևի նկատել եք, որ հոդվածներիցս եթե ոչ բոլորը, ապա մեծ մասը տխուր են լինում: Անկեղծ՝ ես մեղավոր չեմ, ուղղակի ինձ հաճախ են այդպիսի դեպքերն ու մարդիկ հանդիպում: Հերթական դեպքը տեղի ունեցավ Վեդի-Երևան երթուղային ավտոբուսի մեջ:

Ավտոբուսում այնքան էլ շատ մարդ չկար, նստատեղերից շատերը ազատ էին: Զբաղված էին առջևի տեղերը, և ես բարձրանալով ավտոբուս, տեղավորվեցի վերջում: Ճանապարհը բավական երկար էր ու բավական ժամանակ կար մտածելու՝ տարբեր բաների մասին: Ու ես հայացքով Մասիսին փարված տարվել էի մտքերով: Առջևում նստածներից երկու կին զրուցում էին, ու նրանց զրույցից կտորներ էր հասնում ականջիս, որոնք հաճախ մտքերիս պատճառով ուշադրության չէին արժանանում: Նրանցից մեկը բավականին պատկառելի տարիք ուներ՝ կլիներ 65-70 տարեկան, իսկ մյուսն ավելի երիտասարդ էր:

Հետո, երբ մի պահ կտրվել էի մտքերից, այն տեսա, որ երիտասարդ կինը վարորդին խնդրում էր կանգնել այնպիսի տեղ, որտեղից այլ երթուղայինով հնարավոր կլիներ գնալ Արտաշատի գյուղերից մեկը: Վարորդը դրական պատասխանեց, իսկ կինն ավելացրեց, որ այդ տարեց կինը պետք է իջնի, ու ինչքան հարմար տեղ լինի, այնքան լավ: Վարորդը բարյացկամ համաձայնեց (հազվադեպ եմ հանդիպում նման վարորդների):
Տատիկը վարորդին ավելի մոտ տեղում նստելով, սկսեց օրհնել նրան: Հետո տեսա, թե ինչպես է սրբում արցունքները: Մի տեսակ մռայլվեցի, մտածելով՝ ինչն է այդ տարեց կնոջ արցունքների պատճառը: Մտքովս երկու տարբերակ անցավ, որ կամ ինչ-որ հարազատի է կորցրել, կամ միայնակ է և բարի մարդկանց օգնությունից հուզվել է:

Ինչևէ, շարունակեցինք ճամփան: Մի քանի կանգառ հետո երիտասարդ կինն իջավ՝ վճարելով նաև տարեց կնոջ փոխարեն ու վաստակելով վերջինիս օրհնանքներն ու շնորհակալական խոսքերը: Իսկ այդ կնոջ իջնելուց հետո տարեց կինը միտքը փոխեց. վարորդին խնդրեց մեկ այլ գյուղ գնալու ճանապարհին կանգնել, վարորդը կրկին չմերժեց: Ավելի հուզվեց, նորից արցունքներ երևացին աչքերին: Սկսեց հուզված ու կցկտուր, ինչ-որ չափով էլ վրդովված խոսել:

Ասում էր, որ մի քանի երեխա է ունեցել, իսկ այսօր մենակ է մնացել ու անօգնական: Խոսքում և խրատ կար, և խռովություն, և պատգամ, և թախիծ:
Ասում էր՝ երբեք ձեր ծնողներին մենակ չթողնեք գնաք, ինձ տեսեք ու հասկացեք, թե դա ինչ է… Արցունքները խեղդում էին կոկորդը:
Նրա կցկտուր խոսքերից հասկացա, որ ամուսինը չկար, երեխաներն էլ ամենքը մի տեղ էին գնացել: Իր խոսքերով ասած՝ վերջին տղան էլ վերցրել էր ընտանիքն ու փախել: Այդ կինն էլ փաստորեն գնում էր զանգելու որդուն (երևի որևէ բարեկամի տնից), որ որդին գա ու գոնե իրեն էլ տանի այստեղից: Էլ իվիճակի չէր մենակ մնալու, ինչպես ասում են՝ հալից ընկել էր:
Ուշադիր լսում էի այդ կնոջն ու նայում էի աչքերին, մի անբացատելի բան կար այնտեղ: Այդ կինն ընդամենը որդիական հոգատարություն էր ուզում, ուրիշ ոչինչ: Նրա համար անգամ երթուղայինի վարորդի բարեհամբույր պատասխանը հուզիչ էր, որովհետև կարոտ էր որդու քնշանքի: Ո՞վ գիտե, գուցե ինչ-որ տեղ ամոթ էր զգում, որ սեփական որդին իրեն անուշադրության էր մատնել, իսկ այդ անծանոթ մարդիկ նրան ջերմությամբ, ուշադրությամբ ու հարգանքով էին պատել:
Հասանք այն տեղին, որտեղ պետք է իջներ այդ կինը: Բարեբախտաբար մի երիտասարդ տղա էլ էր գնում այնտեղ, ուր տատիկը: Եվ այդ երիտասարդը հանձն առավ տատիկին ուղեկցելու բարի գործը: Ներքուստ ուրախացա, որ տատիկը նորից մենակ չմնաց: Բայց հոգիս կրկին պատվեց թախիծով…

Կրկին անգամ համոզվեցի այն բանի մեջ, որ մեր այսօրվա իրականությունում օր-օրի ավելանում են «ավելորդները» (Դերենիկ Դեմիրճյան «Ավելորդը» պատմվածքից):
Ա՜խ, իմ հայրենակիցները՜… Ինչպես այդ կինն ասաց ՝ փախչո՜ւմ են… Այո, փախչում են՝ ստիպված. գոյության կռիվն են մղում, բայց ախր, ո՞վ է նրանց ստիպում մոռանալ… Մոռանալ հայրենիքը, տունը, հայրենիքի ջուրը, արմատները, և դեռ մի կողմ այդ ամենը՝ ինչպե՞ս է լինում, որ մոռանում են սեփական ծնողին… Մոռանում են՝ բոլոր իմաստներով. մոռանում են նրան էլ տանել, մոռանում են նրա գոյության մասին, մոռանում են իրենց համար նրա անքուն գիշերների մասին, մոռանում են… Բայց ախր՝ ինչպե՞ս…
Ու աչքս նորից դիպավ Արարատին՝ խոժոռված էր… Ակամայից ցածրաձայն շշնջացի.
-Է՜խ, դու ի՞նչ ես էդպես նայում…