(Խին-խին պաներ. մաս 3)

Պատմությունը չափազանց հակասական ու ոչ ստույգ երևույթ է: Եվ հաճախ մեզ է հասնում զուտ այս կամ այն պատմաբանի կամ պատմիչի սուբյեկտիվ կարծիքը՝ համապատասխանեցված տվյալ ժամանակաշրջանի գաղափարախոսությանը:

    Իրականում պատմություն ստեղծողը ժողովուրդն է: Ու միայն ինքը կարող է տալ տվյալ ժամանակաշրջանի կամ պատմական կերպարի ճիշտ գնահատականը: Այսպիսով, ներկայացնում եմ ստալինյան պատմությունների շարք՝ պապիս մեկնաբանությամբ՝ որպես ամենաժողովուրդ: Պատմություններ պատմական ամենաքննարկվող կերպարներից մեկի՝ Ստալինի մասին, ում մասին « անտառի մեջ մենակ քելիր, չիր կանա վատ պան ասիր, քյըրվիր: Մեկըն կլսեր կտանին կաքսորին: Խառնիսի վախտ, որ մե քյավորըն հառճի բաժակըն հայր Ստալինի կենացըն չխմեր կպռնին կտանին: Վայ ընդուն, ում տան վերի կլխի պատից Ստալինի նկարըն կախուկ չըլներ կամ մե քիչ ճմրթուկ ըլներ. աքսոր կամ գնդակահարություն…»: 

    Մի խոսքով, Ստալինը և մենք` ես, պապիկը, Զարդոյ Քեղամը, բրիգադիր Սերոժը, Փնոյ Սպարտակը և մնացածը… 

 

«Այսքան ուրախ կյանքը մեր, ընկեր Ստալինն է տվել»…

-…Ցուրտ, մութ տարիներն ին…Հա՛մ ցուրտ, հա՛մ սոված: Քրջոտ, խին տելեգրեյկով, պենջկով, պրծուկ չարոխներով, փետից գրիչ, թելով կապուկ ծեր, դե էն վախտ գրիչ չկար, թելով կապում ինք, որ չփռթներ ընգներ, ճրագի վրեն թանաք ինք սարքում, էթում ինք դբրոց: Մե խատ փետի փեճ ինք դրե, ցան ինք տանում, վառում: Օր մեկս դնում ինք կյրքերի արանք, տանում ինք, վառում: Տո, կյիրք ե՞րբ կար էն վախտ: Մե էրկու խատ ճղուկ-մղուկ թուղթ ին էլի…

Հենց դասատուն կմըտներ դասարան, հմեն կըսկվին: Ժանետա Էլիբեկյան, լավ էլ հիշում եմ, ռնդամալցի էր: Ասում էր. «Բա՛րև ձեզ, երեխաներ»: Կասինք. «Բաաաա՜՜՜՜րև   Ձեզ: Փա՜՜՜՜ռք ԸՆԳԵՐ ՍՏԱԼԻՆԻՆ»: Կասեր. <<Մեր առաջին տասըն երգի դաս ա>>: Ցուրտ, սոված, ծեռններս կապտեր, բայց.

…Այսքան ուրախ կյանքը մեր,

Ընկեր Ստալինն է տվել,

Ջան Ստալին, ջան Ստալին,

Ջանս քեզ ղուրբան, Ստալի՛ն…

Ես Ստալինից վատ պան ե՞րբ եմ տեսե…

Я не белый, я не красный, я ничего не знаю…

      Պապիկս շարունակում էր ինձ պատմել ստալինյան պատմությունների իր շարքը, երբ հանկարծ դուռը բացվեց ու ներս մտավ մեր հարևան Վարդուշը:

-Վայ, բա՛րև, Վարդուշ քուրիկ: Ինչ լավ ա էկար: Արի, արի հենց ճիշտ ժամանակին ես էկել,- ասացի ես ուրախացած՝ նրան դռների մեջ տեսնելով:- Վարդու՛շ քուրիկ, կարո՞ղ ա Ստալինի մասին տատիկիցդ կամ պապիկիցդ մի բան լսած լինես, մի բան էլ դու պատմես գրեմ:

-Ստալինի՞,- շփոթվեց հանկարծ մեր հարևանուհին,-ես ի՞նչ գիտեմ: Ես բան էլ չգիտեմ: Ինտերնետով, որ կանչես, չի՞ գա:

-Վարդու՛շ ջան,- մեջ մտավ պապս,- կամպուտըրըն ըտենց պաներ չի գիդի: Ամենակարևոր պաներըն կամպուտրով չես հիմնա:

-Դե, ասենք լավ մարդ ա եղել, վատ մարդ ա եղել…-սկսեցի բացատրել ես,- տատիկդ, պապիկդ ի՞նչ էին ասում էն ժամանակ:

- Հա,- վախեցած ու խուսափողական սկսեց զրուցակիցս: Կարծես նրա մեջ արթնացավ գեներով փոխանցված ստալինյան վախը:

- Ասում էր` լավ մարդ ա: Ճիշտ չե՞մ ասում, Վարազ ձաձա:

-Էտ իմա՞լ էր լավ մարդ է,- բարկացավ մի պահ պապս,-Հա կասեն` խա: Չարի մըկա փորս սովատութնե կմրմռա:

-Դե էն վախտ չկար, կռիվ էր: Ըտենց մի ասա, էլի, Վարազ ձաձա,- սրտնեղեց Վարդուշը:

-Ի՞նչ կռիվ է…Մահանա են պռնած պատերազմը: Ընչի՞, որ ես էրկու խատ կով պախեմ իրա աշկըն կխանե՞մ: Մե խատ կովից ավել չին թողե պախին: Ես էր կպախիմ, կչարչրվիմ: Խո իրան նեղություն չի՞մ տե: Պահ, պահ, պահ…Իմալ էր կկյովին Ստալինին: Ըտու խմա էլ սաղ կասին` լավ մարդ ա: Երգին կապե վրեն: Նոր տարվան կերգին.

Հայր Ստալին,  թանկագին,

Մեր առաջնորդ, մեր անգին,

Ամեն մեկիս մի նվեր,

Ընկեր Ստալինն է տվել…

-Ես Ստալինից վատ պան ե՞րբ եմ տեսել,- վերջացրեց հաստատ տոնով մեր հարևանուհին՝ հավատարիմ մնալով ստալինյան ավանդական գաղափարախոսությանը:

 Արդարադատ ընկեր Ստալինը

-Նոր տարվա մոտերըն էր: Հլը տուն չինք էկե. խոպան ինք: Առավոտ պըտի ընգնինք ճամփա: Ես ի, Սպոն էր, Սերոժն էր, կճանչընա՞ս… Ըտենց կխմանք, որ առավոտ ընգնենք ճամփա: Մեկ էլ մե էրկու ժամից հետո տենանք Սպոն չի էրևա: Բրիգադիր Սերոժըն ասեց.  «Գյա՛, մե կյացեք ման էկեք  տեսեք էտ մարդըն ուր կընաց: Խմուկ էր…»: Կյացինք տեսանք` չոքե Ստալինի արձանի մոտ լաց ա կըլնի, կասի.  «Ընկեր Ստալին, ընձի չեն թողե էթամ մեր տուն…» : Բա, էն ժամանակ ըտենց էր: Հմեն կվախենին Ստալինից, բացի…

 

…Բացի Բաղրամյանից

-Էն ժամանակ հմեն կվախենին Ստալինից, բացի Բաղրամյանից: Մենակ էնի չէր վախենե, մոտըն մըտներ: Կասեն մե օր Ստալինը ժովող ա կանի, հմեն գեներալների ծրագիրներըն կհիշկա, չի խավնի: Կասի. «Կացեք, փոխեք»: Բաղրամյանը կմտնի մոտ, էլի նույն ծրագիրըն կխանի, կըտնի սեղանին: Ստալին կասի. «Ընչի՞ չես փոխե»: Կասի. «Ես իմ ծրագրի վրեն վստահ եմ: Չեմ փոխե, վերջ»: Ստալին կվերու կասի. «Մոլոդեց արմյան», կկյովա էլի: Բա, ըտուն Բաղրամյան կասեն:

 

Ընկեր Ստալինին պատարագ

- Հիցուն իրեք թվի մառդի վեցըն էր՝ կհիշեմ: Դեպուտատի ընտրություն էր էտ օր: Ժովող էր կանին: Ես էտ վախտ ջահել տղա իմ: Մեր բրիգադիր Զարդոյ Քեղամն էր: Լաց էր կըլներ: Ընձի ասեց. «Ընկեր Ստալինը  մեռեր ա: Մաց ըստե, ոռդկներին հիշկա, մենք էթանք գրասենյակ ժովող»: Ասի. «Յա, ի՞նչ անեմ, ջանդմին, թե չի մեռե: Ես կեթամ ճժերի խետ խաղամ. քյար շպռտենք Զանգուն»:  «Ոնց թե, էշի քուռակ, ընգեր Ստալինը մեռել ա, դու տրնգի ես խաղում: Կզարկեմ կըլնես  ԸՆԳԵՐ  ՍՏԱԼԻՆԻՆ  պատարագ»: Ըսկի զատ էլ չասի. փախա:

Ընգեր ՍՏԱԼԻՆՆ էլ մեռավ…

-Ճոչ մարդեր խառնված ին հիրար, լաց էր կըլնին. ընգեր Ստալինը մեռեր էր:Ով չի լաց ըլներ, տանին պռնին: Ասեյ` ո՞վ պըռներ…էլ Ստալին չկար: Էն խին վախըն էր վըրներըն: Լենինի նման մարդըն մեռավ, ըսկի լաց չելան վրեն: Կասին` Բերիան ա Ստալինին թույնե: Եսիմ, կասին` հինքն ա թույնե, թե կնիկն ա թույնե. չեմ գիդե: Երգ ին կապե, կասին.

Էշի կաշկեն գալիս ա,

Բերիան մեջըն լալիս ա:

Մի՛ լաց, դավաճան Բերիա,

Հիմի մահըդ գալիս ա:

 

Հընգեր Ստալինից հետո  վեց ամիս Մալենկոն թագավոր կայնավ: Ստալինի վախտ մե կովից հավել պան չիր կանա պախե: Հանցագործ պան էր: Մալենկոն էկավ, հարկերըն վերացրեց. յուղի մթերում վերացրեց, ծվի մթերում վերացրեց, հմեն վերացրեց: Ասեց` իրավունք կա քըսան ոչխար, էրկու կով պախել: Ժողովուրդըն կյովեր, կյովեր, կյովեր Մալենկոյ: Ստալինի երգերըն սաղ մոռացվան, կընացին: Հմի ուրիշ երգ էր կերգին.

 

Քըսան ոչխար, էրկու կով

Կեցցե ընկեր Մալենկոն…

Հայերս ընդհանրապես շատ մաքրասեր ազգ ենք, բայց վերջերս մի տեսակ եվրոպական մտածելակերպ ենք ձեռք բերել՝ կորցնելով հայկականը: Հայերիս մեջ էլ իրենց առանձնահատուկ մաքրասիրությամբ աչքի են ընկնում գյումրեցի կանայք կամ, ինչպես կոչում էին առաջ, «խանըմ աբլաները», որոնց համար շատ կարևոր էր տան մաքրությունը. ամեն ինչ պետք է մաքուր լինի`«ձնձղտա»:

Պատկերացրեք՝ ամեն շաբաթ հավաքել են տան ունեցած-չունեցածը, նստել են ֆայտոն ու մեծ-մեծ խմբերով գնացել են Արփա չայ՝ լվացք անելու, իսկ լվացք անելն էլ այսօրվա պես կես կամ առավելագույնը մեկ ժամ չի տևել. առավոտից իրիկուն մնացել են Արփա չայում, մի քանի հերթով լվացել են. սկզբից պարզապես թրջել են հագուստը, հետո լվացել են օճառով, դրանից հետո հագուստը օսլայել են, որից հետո էլ պարզաջրել են. հիմա կասեք՝ էլի լավ հագուստ է եղել, որ դիմացել է, բայց օրենքը կամ, ավելի ճիշտ, «ադաթն» է էդպիսին եղել: Դե իսկ ողջ օրը սոված չմնալու համար հետները ավանդական «բոխչա» են վերցրել, որի մեջ զանազան ուտելիքներ են դրել: Երեկոյան էլ ՄԱՔՈՒՐ լվացքով տուն են եկել, բայց հլը չավարտվեց լվացքի արարողությունը. սկեսուրները պիտի տեսնեին հարսների արած լվացքը ու ամենամաքուրը ընտրեին:

Նույն մրցակցությունը եղել է նաև լեննականյան բակերում. Աստված մի արասցե, եթե մեկի լվացքը կամ պարզապես օդափոխության գցած հագուստը կեղտոտ լիներ, ողջ բակը կքննադատեր, իսկ կեղտոտ հագուստի տերն էլ փնթի, ծույլ ու անբան կհամարվեր, բա…Իսկ նորահարսներն էլ պիտի ամենքից շուտ արթնանային, բակը մաքրեին, որ բոլորը արթնանային ու տեսնեին, որ մաքուր է, համ էլ հո ընտանիքի անունը գետնով չէի՞ն տալու: Ավելին ասեմ. այն ընտանիքներում, որտեղ չամուսնացած աղջիկ է եղել, բակն ու դուռը պետք է առանձնահատուկ մաքուր լիներ. եթե գալիս էին խնամախոսության ու տեսնում, որ բակը կամ դռան առաջ գցած գորգը կեղտոտ է, անմիջապես հետ էին դառնում, ու այդ աղջիկը «տանն էր մնում»…

Ամեն ամառ խանըմ աբլաները պիտի բուրդը լվանային, չփխեին, արևի տակ փռեին, որ լավ տեսք ունենա: Նույնիսկ մի զվարճալի դեպք է պատահել մի քանի տարի առաջ՝ կապված բուրդ չփխելու հետ. գյումրեցի մի ընտանիք տեղափոխվել է ԱՄՆ՝ ընդմիշտ ապրելու նպատակով, գալիս է ամառը, ու տանտիկինը իջնում է բակ՝ Հայաստանից բերած բուրդը չփխելու (հետո՞ ինչ, որ ԱՄՆ-ում են ապրում, բա մեր ադաթնե՞րը), այդ ժամանակ էլ ոստիկանները տեսնում են ու ձերբակալում գյումրեցի կնոջը՝ պատճառաբանելով, որ ագրեսիա կա այդ կնոջ մեջ, կարող է վնաս տալ մարդկանց…Դե, ի՞նչ արած, գյումրեցի ենք, մի բանով պիտի տարբերվե՞նք, թե՞ չէ…

Մի առանձին հանդիսություն էր ապակեղենի մաքրությունը. չէ՞ որ էդ ապակեղենի համար էն հին ժամանակներում հերթեր են կանգնել, բերել են ուրիշ երկրներից ու մինչև հիմա էլ նույն խնամքով պահում են. ահավասիկ մեր ապակեղենի «թանգարանը»՝ էլ «մադոննա» ափսեներ, կոբալտից ծաղկամաններ, հախճապակյա կամ որ ավելի հոգեհարազատ է, հնչում, «խռուստալ»-ից գավաթներ…Եվ միշտ էլ  հպարտանալու առիթ է եղել հարուստ ապակյա պահարան ունենալը:

Ավելի պատկառելի մասն էլ, ով ինքնաեռ կամ հայտնի ֆիլմի «կամոդ»-ից  ուներ, պիտի անթերի մաքուր պահեր եզակի հանդիպող իրը՝ պսպղալու աստիճան:

Իսկ մեծ տատիկները՝ մամերը կամ նանիները, նույն անթերի մաքրությամբ պահում էին իրենց գոգնոցները, որը փոխվում էր միայն հյուրերի հետ թեյ խմելու ժամանակ: Մինչև հիմա էլ, երբ դրսում կարկանդակ կամ թխվածքաբլիթ վաճառողի ենք տեսնում, գնում ենք միայն այն դեպքում, եթե գոգնոցը մաքուր է լինում, բայց մեծ մասամբ չենք էլ գնում. մեր ուզածի պես մաքուր չի լինում… Այսօր էլ Գյումրիում, թեև վաճառվող խմորեղենի առատությանը, մի տեսակ վիրավորական է հյուրի առաջ խանութից գնված խմորեղեն դնելը: Հյուրերը տանտիկնոջ թխածը պետք է համտեսեն:

Ու ըսպես էլ միշտ տարբերվում ենք ու աչքի ընկնում, լեննականցի ենք ախր, ըբը…

Սովորությունները մեր երկրորդ բնավորությունն են. ոչ մենք ենք կարողանում առանց նրանց, ոչ էլ իրենք առանց մեզ, երևի…

Մեկի համար մյուսի սովորությունը կարող է անմիտ թվալ. Օրինակ, ինձ համար բավական անմիտ ու անքաղաքավարի սովորություն կամ ավելի ճիշտ սովորույթ է այն, ինչ անում են նորվեգացիները. Կպատկերացնե՞ք՝ նրանք երթուղայինում տեղը չեն զիջում տարեց մարդկանց՝ կարծելով, որ այդպես ընդգծում են իրենց ֆիզիկական առավելությունը: Եթե նման բան մեզ մոտ անես, կհամարեն, որ անկիրթ ես ու անդաստիարակ: Ինչևէ:

Բայց ես գիտակցում եմ նաև, որ այդպիսով առանձնանում ու ճյուղավորվում են ընտանիքները, գերդաստանները, ազգերը, մշակույթները:

Բայց, օրինակ, պատկերացրեք, թե ինչքան կուրախանային իրենց զոքանչներին չսիրող հայ տղամարդիկ հունական սովորույթից. Հունաստանում տղամարդկանց արգելվում է նայել իրենց զոքանչի աչքերին:

Մենք՝ հայերս էլ շատ սովորույթներ ունենք. Օրինակ, երբ սեղանին աղ է թափվում, տատս ջուր է լցնում աղի վրա, որ չարը խափանվի:

Կամ երբ անծանոթ, բայց հայազգի մարդու դուռն ես թակում՝ ինչ-որ մի բան հարցնելու, առանց հյուրասիրության չի ճանապարհի, թեկուզ եթե սեղանը ճոխ չլինի (կարևորը վերաբերմունքն է). այստեղից էլ, հավանաբար ծագել է հին հայկական ասույթը՝ պանիր ու հաց, սիրտը՝ բաց:

Հայկական սովորույթներին ես մեկն էլ կավելացնեմ. ամառը հանգստանալու, քաղաքից ու առօրյա հոգսերից կտրվելու եղանակ է, բայց ոչ Հայաստանում. ամառը սկսվելուն պես հայ կանանց մոտ սկսվում է ավանդական «ավլեմ-թափեմը». պետք է ամեն ինչ մաքրեն, փայլեցնեն, ձևափոխություններ անեն՝ հաշվի չառնելով, որ այն, ինչ ուզում են մաքրել, մաքուր է, թե ոչ: Եթե ավելի խորը նայենք, ապա այս սովորույթը հատկապես խիստ ` զարգացած Գյումրիում: Գյումրեցի կանայք մի առանձին պատմության թեմա են, որոնց սովորությունների մասին հետո կպատմեմ:

- Ու՞ր էիր, բալես՛:

-Տղերքով ֆուտբոլ էինք խաղում, մամ՛ . ես, Դավոն, Էրոն, Գևորգը…

Թեև շատերի համար տարօրինակ հնչի, բայց իմ մանկության ընկերները միայն տղաներ էին: Սակայն դա ինձնից անկախ էր, որովհետև մեր թաղում իմ հասակակիցները բոլորը տղաներ էին: Ամբողջ օրը եղբորս ու նրա ընկերների հետ ֆուտբոլ էի խաղում: Բայց դա եղբորս` Դավիթին, դուր չէր գալիս: Բարկանում էր, բայց ես նրան չէի լսում, հաճախ կռվում էինք, թաղի մեջտեղում կանգնում ու իրար քարերով հարվածում.

-Տու՛ն գնա, քե՛զ ասում եմ…,- բայց ո՞վ էր նրան լսողը…

Այդ տարիները, բակային խաղերը իրենց արդյունքն ունեցան. ես տասներկու տարեկանում դարձա մեր մարզի ֆուտբոլային առաջնության լավագույն ֆուտբոլիստուհի:

Սակայն ինչն ունի լավ կողմ, ունի նաև վատ կողմ: Վատ կողմն էլ տղաներից ընդօրինակած չարաճճիություններն է: Այս առիթով պատմեմ մի դեպք:

Մի ժամանակ ես, եղբայրս` Սարգիսը, ու մեր ընկեր Գևորգը շշեր էինք հանձնում խանութին ու փոխարենը պաղպաղակ ու լիմոնադ վերցնում: Պարզվում է` այդ շշերը Գևորգը իրենց տնից գողանում էր: Երբ Գևորգենց շշերը վերջացան, ես ու Սարգիսը սկսեցինք մեր տնից գողանալ, դե, մենք էլ շա~տ շշեր ունեինք. պարկերով դասավորած էին  մեր արհեստանոցի  առաջ:

Պապիկս մի սովորություն ունի. երբ պարապ է մնում, սկսում է ինչ-որ բան հաշվել: Դե, այդ ժամանակ էլ շշերն էր հաշվում: Ու նկատեց, որ շշերն անասելի արագությամբ պակասում են: Տանը մտածում էին, թե ո՞վ է գողացել: Ես ու եղբայրս էլ խելոք երեխաներ էինք, ուղղակի ընկել էինք Գևորգի խելքին: Խոստովանեցինք, որ մենք ենք տարել: Ընդամենը մի քանի շիշ էր մնացել, մերոնք տվեցին մեզ ու ասացին, որ տանենք, հանձնենք ու բոլորիս համար պաղպաղակ գնենք:

Դա մեզ համար մեծ դաս եղավ:

Մայիսի 18-ն էր:  Դպրոցում մեզ տվել էին շարադրություն գրել «Ի՞նչ կանեիր, եթե քեզ տային տասը հազար մանդարին» թեմայով: Շարադրության համար կար երեք ամիս ժամանակ, և միայն սեպտեմբերին պիտի ներկայացնեինք ուսուցչուհուն: Դե, ես մտածում էի, որ կվաճառեմ և ինձ համար ֆոտոապարատ կգնեմ, քանի որ լուսանկարչությունը իմ հոբբին է:  Վերջապես մայիսի վերջին օրերն էին: Փոխանակ ուրախ լինելու, ես տխուր էի: Ընկերներս ամեն կերպ փորձում էին տրամադրությունս բարձրացնել, բայց  ապարդյուն: Վերջապես իջա շենքի բակ, որտեղ էլ տեսա Մարիամին:  

-Մարիա՛մ, -ասացի ես, -ի՞նչ կանեիր, եթե քեզ տասը հազար մանդարին տային:

-Կուտեի ամբողջը, -ծիծաղելով պատասխանեց նա:

Մարիամը առաջարկեց զբոսնել, բայց ես փոշմանեցի, որ բակ եմ իջել և տուն գնացի: Մտա հյուրասենյակ, որտեղ տեսա մայրիկին:

-Աննա ջան, իրերդ հավաքիր, գյուղ ենք գնում, -ուրախ հայացքով ասաց մայրս: Տրամադրությունս միանգամից բարձրացավ: Վերջապես գյուղ եմ գնում: Այնտեղ են ապրում իմ սիրելի տատիկը և պապիկը: Այնտեղ են ապրում իմ սիրելի ընկերները, և վերջապես, ես մոտ եմ լինելու բնությանը:  Մեքենայի մեջ ոչ մի բառ չարտասանեցի: Միայն հիշում եմ, որ ուրախ էի և մտածում էի մանդարինների մասին: Եղբայրս՝ Արմանը, անընդհատ ինձ բզում էր և ծաղրական խոսքեր ասում, որպեսզի գոնե մի բառ դուրս գա շուրթերիցս: Միևնույնն է, ես պատասխան չէի տալիս:

-Մի տեսեք` ինչ լուրջ, մտախոհ հայացք ունի, այդ ինչի՞ մասին ես մտածում, Սոկրատես, գուցե սիրահարվե՞լ ես, հահահա:

-Դե, հերի՛ք է, Արման, թո՛ղ մտածի, -սաստեց հայրս:

-Թող մտածի, -ծիծաղը մի կերպ զսպելով պատասխանեց Արմանը:

Վերջապես հասա՜նք: Տատիկիս և պապիկիս տունը գտնվում էր գյուղի ամենագողտրիկ վայրերից մեկում:

-Տա՜տ, պա՜պ, ինչքա՜ն եմ կարոտել ձեզ, արդեն մի քանի ամիս է` չեմ տեսել ձեզ, -հուզմունքս զսպելով, նրանց փաթաթված ասացի ես:

-Մեր փոքրիկ հրաշք, բա մենք ոնց ենք կարոտել քեզ, -ասաց  պապիկս:

Արմանը նույնպես ողջագուրվեց նրանց հետ, և մենք անցանք տուն: Տատիկս ճոխ սեղան էր գցել, սակայն իմ ուշքն ու միտքը ընկերներիս տեսնելն էր: Ես փորձեցի աննկատ հեռանալ հյուրասենյակից մինչ տատիկս և պապիկս ջերմորեն զրուցում էին ընտանիքիս անդամների հետ: Ստացվեց:  Դուրս եկա բակ, որտեղ նստած էին գյուղի կանայք և զրուցում էին ամենօրյա թեմաներով: Նրանք ինձ շատ են սիրում: Տեսնելով ինձ, նրանք շատ ուրախացան և սկսեցին հերթով համբուրել, որն ինձ այնքան էլ դուր չէր գալիս: Սակայն ես կեղծ ժպտում էի, որպեսզի ոչ ոք ոչինչ չնկատի: Մի կերպ կարողացա դուրս պրծնել նրանց մոտից և վազեցի մոտակա բացատը` իմ սիրելի զբաղմունքով զբաղվելու: Իմ գրեթե բոլոր նկարները, որոնք նկարում էի հեռախոսով, նկարել էի գյուղում: Այս անգամ ևս իմ նկարելու թեման բնությունն էր: Դիմացի ծառի վրա, որը բարձր էր և փշփշոտ, տեսա սկյուռիկ, որը քարացած վրաս էր նայում: Պահը բաց չթողեցի և անմահացրի նրա զարմացած հայացքը: Շատ ուրախ էի: Դա դարձավ իմ լավագույն նկարներից մեկը: Երկար փնտրտուքից հոգնած վերադարձա բակ, որտեղ տեսա Գոռին: Նա իմ մանկության ընկերներից էր: Ողջագուրվեցինք և սկսեցինք միմյանցից հարցուփորձ անել: Հետո ես մանդարինների հետ կապված հարցը տվեցի նրան, իսկ նա պատասխանեց, որ կհանձներ մանկատներին և ծերանոցներին: Մի խոսքով, բարեգործություն կաներ: Ես համառեցի, բացատրելով, որ նրանց մասին հոգում է պետությունը, մեր ինչ գործ: Նա ոչինչ չպատասխանեց:  Ուշ երեկո էր: Ես ու Մարթան, որը իմ մոտիկ ընկերուհին է, փակվել էինք իմ սենյակում: Տատիկենց տանը ես ունեմ իմ առանձին սենյակը: Սկսեցինք զրուցել: Բայց ողջ ընթացքում ինձ մի հարց էր հուզում, և ես գրեթե չէի լսում ընկերուհուս խանդավառ խոսքերը: Վերջապես ասացի.

-Մար, ի՞նչ կանեիր, եթե քեզ տային տասը հազար մանդարին:

-Կվաճառեի:

-Վերջապես մեկը ինձ հասկացա՜վ, -ասացի ես, -ու քո երազանքը կկատարեիր, չէ՞:

-Չէ, ի՞նչ երազանք, ես գումարը կտայի համագյուղացիներիս: Չե՞ս տեսնում, որ դատարկ են դաշերը, բոստանները: Մարդիկ աղքատության եզրին են և չունեն միջոցներ այգիներ տնկելու, կարտոֆիլ կամ ցորեն ցանելու:

-Դու էլ, հա՜, հիասթափված ասացի ես:

Մենք մի փոքր էլ զրուցեցինք, և նա հեռացավ: Ուզում էի հասկանալ, թե ինչ վատ բան կա նրա մեջ, որ ես ուզում եմ իրականություն դարձնել իմ երազանքը:

Մի ողջ շաբաթ մնացինք գյուղում:

-Գյուղացի ընկերներս շատ լավն են, ազնիվ, բարի, -մտածում էի ես: Իսկ ես ինչո՞վ եմ աչքի ընկնում: Եսասիրությամբ միայն: Այս միտքն էր պտտվում իմ գլխում ողջ շաբաթվա ընթացքում:

Կիրակի էր…Եկավ հարազատներիցս բաժանվելու օրը: Ես հրաժեշտ տվեցի նրանց լացակումած աչքերով, քանի որ ունեի մարդիկ, որոնք ազնիվ էին, բարի, արդարամիտ: Հիմա քաղաքում եմ և այլևս չեմ մտածում մանդարինների մասին: Սեպտեմբերի 1-ն է: Իմ շարադրությունը պատրաստ է: Ուսուցչուհիս համակ ուշադրությամբ ընթերցեց այն և ժպտաց ինձ:  Մանդարինները ինձ օգնեցին ազատվել բնավորությանս վատ գծերից մեկից՝եսասիրությունից: Իզուր չէ, որ ես շա՜տ եմ սիրում մանդարին:

Ես Մերին եմ, 17 տարեկան: ԷԷԷ, ինչ եմ սկսել իմ մասին պատմել: Անցնեմ բուն նյութին: 1992 թվականի օգոստոսի 8-ին ազերիները գրավեցին Արծվաշեն գյուղը, որը Գեղարքունիքի մարզի ամենամեծ գյուղն էր: Այնտեղի բնակիչները ստիպված փախան` գալով Ճամբարակ և հարակից տարածքներ` բնակություն հաստատելու: Ժամանակի հետ նրանց սրտերում մնացած վերքերը բուժվում էին: Երեկոյան ժամը 7-ին դուրս ենք գալիս զբոսնելու: Ունենք փոքրիկ զբոսայգի, որտեղ մարդիկ հավաքվում են երեկոյան ժամերին, մի փոքր առօրյայից կտրվելու համար: Այ քեզ առօրյայից կտրվել… Այդ ժամին անասուններին դաշտից տուն են բերում: Հիմա կասեք անասուններն ի՞նչ կապ ունեն: Ամեն օր ժամը 7-ից հակառակորդը կրակում է Վերին Ճամբարակի վրա: Այնպես են անում, որ անասունները չհասնեն տուն: Պարզ լսվում են այդ ահավոր ձայները անգամ այգում և այգուն հարակից շենքերում: Մենք դեռ փոքր ենք, չգիտենք, թե պատերազմն ինչ է: Կրակոցի ձայները լսելուն պես մարդիկ իրենց երեխաներին տուն են տանում, այգին դատարկվում է: Մենք էլ բոլորի նման հեռանում ենք այնտեղից: Տուն գնալու ճանապարհին նորից լսվեց կրակոցի ահավոր վայնասունը: Տատս այնքան արագ էր քայլում, որ մենք չէինք հասցնում հետևից հասնենք:

- Տա’տ, կամաց քայլի, մեր վրա չեն կրակում, դիրքերում ա, էլի:

Միայն տեսնեիք տատիս մռայլ ու գունատ դեմքը, վախից իրեն կորցրել էր:

- Մա’ր, ձեր պադվալը ազատ ա, չէ՞, որ հանկարծ կրակեն մեր շենքի վրա, գանք մտնենք ձեր տուն: Նայի հաաա, լույս-մույս էլ քաշել կտաս, հանկարծ մթության մեջ չմնանք, լվացքի մեքենա, խալադելնիկ, գազի պլիտա, սաղ կտեղափոխես պատվալ: Գալու էնք ձեր տանը մնանք:

Դե, իհարկե, այս ամենի հետ ուրախ ծիծաղ էի խառնում, քանի որ չգիտեի պատերազմ բառի նշանակությունը: Բայց զգում էի, որ մայրս, տատս, հարևաններս շատ վախեցան, իսկ ես հիմար-հիմար կատակներ էի անում ու կրակոցներին լուրջ չէի վերաբերվում: Ամեն կրակոցի ձայնը լսելով ասում էի. «Հլը նայեք, էսա մեր վրա էլ կկրակեն», նորից ծիծաղում` չկարողանալով զսպել այն: Բայց գիտեք ամենացավալին ո՞րն է. արծվաշենցիները արտասվելով միշտ այս խոսքերն են կրկնում. «Արծվաշենից փախանք էկանք ստեղ, բա հիմա ստեղից ո՞ւր ենք գնալու»:

Մեռնող օրվա աշխույժից թուլացած նստած եմ իմ սիրելի  ճոճանակին, ու  հաստ պարանները հետ ու առաջ անելով ստեղծում են անրջային մտքեր: Վերջալույսի արևի վերջին ճառագայթները ծառերի տերևների միջով թափանցելով շոյում են դեմքս՝ կարծես օրհնելու իմ այդ խաղաղ թռիչքը: Ներքին մի մղումով հանկարծ զգացի, թե որքան օրհնված է երկիրս, թեկուզ իր այդ ժայռային կերպարանքի մեջ:  Որքա՜ն բերկրանք կա արևի մեջ ու այդչափ  խոստում՝ հողի: Ինչքա՜ն նպատակ ջրի և որքա՜ն խենթություն օդի մեջ: Ի՜նչ շնորհված եմ, որ հենց այստեղ եմ ծնվել՝ այս հողի վրա, և հիմա ընկղմված եմ այս ճոճանակի մեջ ու…

Ինձ մի պահ շոյված զգացի իմ այդ մտքերից, ու ձեռքս կողքիս սկսեց փնտրել գրիչս՝ պատմելու տատիցս լսած այն հին հեքիաթներից  այդ օրհնված երկերում ապրող-ապրած այն պարզ, հասարակ մարդկանց ու նրանց խաղաղ, անվրդով կենցաղի մասին: Ամփոփման նման մի պահ ուղեղիս միջով անցավ օրս. հրաշալի էր, վաստակած, խաղաղ…խաղա՞ղ…

Մտորումներիս թելը հանկարծ կտրեց գնացքի վագոնների անվերջանալի վարգը. «Տգլին, տգլին, տգլին…», և տատիս հին-հին հեքիաթների մասին մտքերը աներևութացան արդի տպավորությունների քողի տակ, անրջայինը փոխվեց իրականի:

Երբ ես փոքր էի, այդ գնացքն էլի գնում էր, երբ մեծացա իմ մանկության «պու՜ չըք-չըք»-ը  էլի անցնում էր մեր տան մոտով, երբ տխուր էի, էլի գնացքը գնում էր, երբ մեծացա, նա նորից կար: Երբ ես չկայի, ասում են՝ նա  անցնում էր այստեղով: Հիմա ես կամ ու արդեն երկար տարիներ է, ինչ նրան ամեն օր՝ նույն ժամին, հավատարիմ կերպով դիմավորում եմ այս նույն ճոճանակին նստած: Եվ այդ գնացքները, որ միշտ գնում-գալիս են մեր տան մոտով, մի տեսակ այնքան հարազատ էին դարձել ինձ: Բայց վերջին ժամանակներս այդ գնացքները շատ հաճախ են սկսել անցնել այստեղով: Նույնիսկ գիշերները երբեմն վեր եմ թռչում գնացքների շչակների ձայներից ու հասկանում, որ էլի  զենք են տեղափոխում: Եվ այն գնացքն էլ, որ մի քիչ առաջ անցել էր դիմացովս ու խռովել էությունս,  նույնպես բեռնված էր տանկերով և այլ ռազմական տեխնիկայով: Հիմա, երբ այդ գնացքն ամեն անգամ անցնում է այստեղով,  երակներիս մեջ մի պահ կանգ է առնում արյունս, որպես պատերազմի ցավը ժառանգած ու խաղաղության գինն իմացող ժողովրդի զավակ:

Մենք ասում ենք, թե ապրում ենք խաղաղ Հայաստանում: Ու մենք ասում ենք դա այն ժամանակ, երբ ցանկացած պահի միացնում ես հեռուստացույցը, լսում ես, որ էլի մի երիտասարդ զոհվեց սահմանին, որ նա ընկավ հերոսի մահով, բայց ի՞նչ կապ ունի: Նա երևի երազանքներ ուներ, չէ՞, քույր, եղբայր, ծնողներ, սիրելիներ, որոնց ոչ մի հետմահու տրված մեդալ երբեք չի մխիթարի: Հնարավոր է՝ նա այս երկրի ապագա մեծ գիտնականն էր  կամ արվեստագետը, կամ էլ թեկուզ շարքային մեծ քաղաքացին: Միևնույնն է, նրա գոյությունը սովորական չէր կարող լինել այս երկրի համար: Բայց հիմա դա այլևս էական չէ, որովհետև նա այլևս չկա, որովհետև ինչ-որ տեղ, ինչ-որ աչքեր հավերժ արցունքոտ կմնան, թեկուզ այն ժամանակ, երբ հեռուստացույցը էլ մահ չգուժի, որովհետև դեռ կան մարդիկ, ովքեր ապրում են խաղաղության ու պատերազմի այս ոլորանում, ովքեր ամեն բացվող օրվա հետ գոյության կռվ են մղում, որովհետև դեռ կան շատ որովհետևներ…

Ես վախենում եմ այս տեսակ խաղաղությունից: Ավելին՝ ես մերժում եմ այսպիսի խաղաղությունը: Եվ սա ասում եմ այն հայի հոգու խորքից, ովքեր խաղաղության արժեքն իրենց ես-ի մեջ ժառանգած են ծնվում: Ու մենք բոլորս այդպիսին ենք ծնվում: Դա հայ տեսակի գենի հենքն է կազմում: Թշնամու այս տեսակ անսանձ լրբությունը ոտնձգություն է հենց այդ գենի նկատմամբ, ոչ թե զուտ զինադադարի խաղտում:

Հազարամյակների  այս խաղաղ պատերազմներն արդեն որքան ժամանակ է հոգնեցուցիչ են դարձել: Թվում է՝ բնությունը ամեն ինչով օժտել է այս հողը, որ մարդիկ երջանիկ ապրեն ու արարեն, բայց այս երկիրն անընդհատ տնքում է պատերազմների մեջ: Բնավ հարկավոր չէ մեղքը միայն նախախնամության վրա գցել: Գուցե մենք ինքներս մեր մտածելակերպով, կենցաղով և արարքներո՞վ ենք հասել դրան: Հայրենիքի համար մահը միշտ ամենավեհ արժեքն է համարվել մեր մեջ, իսկ կյա՞նքը, ո՞ւր մնաց կյանքը… Ե՞րբ ենք մենք սկսելու ապրել հայրենիքի համար ապրելու, այլ ոչ թե մեռնելու համար: Ե՞րբ ենք մենք դադարելու տառապել գլոբալիզացիայով ու սկսելու մի քիչ ավելի ազգային մտածել: Մի ընկեր ունեինք. միշտ սարսափելի բարկանում էր, երբ տեսնում էր բրիտանական, ամերիկյան, կամ այլ երկրի դրոշներով հագուստ էինք կրում: Ասում էր. «Ոնց կարելի ա նման բան անել: Քանի հազար տարի ա մեր արժեքների պահպանման համար կռիվ ենք անում, ու դուք գնում եք ուրիշ երկիր եք գովազդում ձեր հագուստի վրա: Երբևէ տեսե՞լ եք ամերիկացիները Հայաստանի դրոշով շորեր հագնեն:  Ձեր ախպերները կյանքի գնով սահման են պահում, իսկ դուք ասում եք, որ ձեր ամենասիրած երկիրը Իսպանիան ա, և ուզում եք թողնեք գնաք էս երկրից…»: Մենք ասում էինք նրան, որ իր հայրենասիրությունը երբեմն ազգայնամոլության է հասնում, իսկ ինքը պատասխանում էր. «Փոքր ազգերի համար, ինչպիսին մենք ենք, ազգայնամոլությունը կարևոր պայման ա: Մեր ազգայնամոլությունը երբեք չի կարա աշխարհում որևէ ազգի խանգարի կամ չարիք ստեղծի, բայց կարա մեր նման փոքր ազգերի համար ազգապահպանման հիմք դառնա, խոչընդոտի ձուլմանը»: Հիմա նոր եմ հասկանում ընկերոջս «ազգայնամոլությունը»: Այս և մյուս բոլոր պատերազմներն էլ իրականում մեր արժեքների դեմ են եղել, և գոնե այս խառը ժամանակներում մենք պիտի ավելի ևս փորձենք ազգային մտածել…

…Մեռնող օրվա աշխույժից թուլացած նստած եմ իմ սիրելի  ճոճանակին, ու  հաստ պարանները հետ ու առաջ անելով ստեղծում են  անորոշ մտքեր: Վերջալույսի արևի ճառագայթները սկսել են ավելի թույլ ջերմացնել: Օդում քիչ-քիչ մարում է հեռացող գնացքի աղմուկը՝ իր հետ տանելով հայացքս դեպի այն վերջին կայարանը, որտեղից պիտի հետ գան գնացքները:

Հ.Գ. Գնացքները երևի միշտ կգնան ու կգան այստեղով: Այն ժամանակ, երբ ուրախ ես կամ տխուր, փոքր ես, թե՝ ծեր, ժամը 3-ն է, թե՝ 12-ը, հեքիաթում ես, թե՝ իրական կյանքում, միևնույնն է՝ գնացքները միշտ գնում են: Ժամանակի մեջ այդ հավերժ ընթացքն իրականում այնքան սովորական է թվում: Բայց կա մի բան, որ  ժամանումն ավելի սպասված է դարձնում, թե  ի՞նչ կբերեն իրենց հետ այս անգամ գնացքները. խաղաղություն, թե՞ ….   

Եթե ինձ հարցնեին, թե որտեղ կուզենայի ապրել, ես միանշանակ կպատասխանեի, որ ուզում եմ ապրել Տարտուում, Ռիոյում, Ստոկհոլմում կամ Կոպենհագենում: Դե, հայերիս մեջ կա չէ՞ օտարամոլությունը: Ես էլ եմ մի քիչ օտարամոլ, չնայած մեկ-մեկ հայրենասիրությունս էնքան ա գլուխ բարձրացնում, որ ազգայնամոլությանն անցնում ա: Բայց դե, ուզում եմ իմանաք, որ Իմ Վայոց ձորն էլ շատ-շատ առավելություններ ունի: Հենց մեկը ես` ոտից գլուխ առավելությունով եմ, ոչինչ, որ թերություններ ունեմ, բայց դե, առավելություններ էլ շատ ունեմ: Բայց չկարծեք, թե Վայոց ձորից միակ առավելությունն եմ: Իմ նման առավելություն մի երկու հոգի էլ կան: Բայց էսքանով էլ չենք սահմանափակվում: Բա լեռնե՞րը, բա Արփա՞ն, բա Ջերմո՞ւկը, բա Վայոց ձորի արև՞ը, մրգե՞րը: Չէ, ոնց հասկանում եմ, ամենալավ տեղում եմ ծնվել, ոչ մի Ռիո, ոչ մի Տարտու: Ի՞նչ կա էնտեղ, որ: Ոչ մի բան էլ չկա: Ամենալավը Վայոց ձորս է: