-Տիգրա՛ն ջան, իջի՛ր, հասել ենք:

Մեր ավտոբուսային կոլեկտիվի յուրաքանչյուր անդամ մտքում հոգոց հանեց ու ուրախացավ: Տիգրանը օրորվելով իջավ տեղից, բռնեց կանգնած մոր ձեռքն ու դուրս եկավ: Ավտոբուսում կաթիլ-կաթիլ կուտակված լարվածությունը հետևեց Տիգրանի օրինակին:

Նրա կողքին նստած երիտասարդը թուլացավ, ինչպես ատամնաբույժի աթոռին են թուլանում գործը ավարտելուց հետո: Իրար մոտ նստած կանայք վերսկսեցին արդեն վաղուց կիսատ թողած` պատուհանը բացել-փակելու վեճը, խորքում կանգնած տղամարդիկ էլ` իրենց քաղաքական դեբատները: Ջահելների ականջակալներից տարբեր ոճերի երաժշտությունները խառնվեցին իրար, հասան վարորդին ու հիշեցրին, որ արդեն երկար ժամանակ է, ինչ ոչ մեկին նկատողություն չի արել: Մեր երջանկացած ավտոբուսը սլացավ հեռու-հեռու, ուր ոչ Տիգրանը կար, ոչ էլ իր մայրը: Շուտով կհասնենք տուն ու բոլորս միահամուռ կերպով կմոռանանք մեր երթուղային կյանքի վերջին 20 րոպեները, որոնց ընթացքում մանկական շորտերով ու լրիվ մեծական դեմքով 30-անց Տիգրանը ավտոբուսի կենտրոնում նստած անդադար խոսում էր, գոռում, պատմում էն աշխարհներից, որտեղ մենք չենք եղել ու հաստատ չէինք ուզի լինել: Իսկ նրա մայրը, որը վաղուց արդեն այն տարիքի չէր, երբ երեխաներիդ պետք է ինչ-որ տեղ ուղեկցես, մեղավոր ժպիտով նայում էր շուրջն ու կրկնում.

-Տղաս է, ինչ արած։

Ինչ արած, մեր կոլեկտիվի անդամներն էլ գլուխերը թմփթմփացնում էին, կարեկցանքով ու վախով նայում, կամ էլ աշխատում հայացքները թաքցնել, մինչև չլսվեցին այնքան երկար սպասված խոսքերը.

-Տիգրան ջան, իջի՛ր, հասել ենք:

Սարոյանն ասում էր, որ ինչ-որ մի տեղ ինչ-որ մի բան սխալ է: Կարող եք փոխանցել, որ երեքշաբթի օրը մեծ, մանուշակագույն ավտոբուսի ուղևորները սխալը գտել են:

Մի պահ պատկերացնենք մեր կյանքը առանց երգ-երաժշտության: Դժվա՞ր է, չէ: Յուրաքանչյուր մարդ ունի իր ներաշխարհն ու դրան համապատասխան բնավորություն ու պահվածք: Հասարակական վայրում երգ լսելը ևս պահվածքի ձև է: Այն խոսում է մարդու բնավորության մասին: Այո՛, երաժշտությունը մեր ներսի բնությունն է: Երաժշտությունը հիշողություն է: Երբ լսում ենք մեր կողմից սիրված երգի առաջին նոտաները, սկսում ենք հիշել տվյալ երգի հետ կապված լավ, նույնիսկ վատ պահերը:

Եթե ստեղծագործությունը լսվում է տարիներ շարունակ, փոխանցվելով սերնդեսերունդ, նշանակում է այն իսկապես թանկ և մնայուն արժեք է, ապագայում էլ չի կորցնելու իր արժեքը:

Ցավոք շատ հաճախ ՝ երթուղային տաքսիներում, առևտրի կենտրոններում, ինչպես նաև սրճարաններում և այլ հասարակական վայրերում լսում ենք, մեղմ ասած, ցածրորակ երաժշտություն: Դեռ հին ժամանակներից ծիսակրոնական արարողակարգերի մասն է կազմել երաժշտությունը: Իսկ մեր ժամանակներում այն  արտադրվում է գեղարվեստական հաճույք պատճառելու, ժամանցի համար: Հարգելով յուրաքանչյուր մարդու երաժշտական ճաշակը, կպնդեմ, որ դժվար թե արդի ցածրորակ երաժշտությունը արտադրվում է ծիսական արարողակարգերի համար: Եթե խնջույքները համարվում են հատուկ ծիսական արարողություն, ուրեմն՝ այո: Եվ իսկապես, որքան երաժշտությունն է բազմաժանր, այդքան էլ դրանց մասին մարդկանց ունեցած կարծիքներն ու պատկերացումները:

Ցավալի փաստ է, որ մեծամասնության կողմից չի գնահատվում բարձրորակ, հատկապես՝ հայկական ժողովրդական երաժշտությունը, որը նաև համաշխարհային արժեք է: Այն գնահատվել է ու շարունակում է գնահատվել աշխարհահռչակ շատ ու շատ հայտնի դեմքերի կողմից: Բայց միգուցե բարձրորակ երաժշտությո՞ւնն էլ շատերիս համար անհասանելի երևույթ է:

Չնայած այս ամենին, երիտասարդության շրջանում շատ կարելի է հանդիպել մարդկանց, ովքեր լսում, ստեղծագործում և գնահատում են բարձրորակ երաժշտությունը, ապրում տվյալ երաժշտական ժանրի ամեն մի ակնթարթը:

Հեչ մտածե՞լ եք, որ կեսգիշերին` ժամը մեկին, չարժի Երևանի փողոցներից շաուրմա գնել և ուտել։ Մանավանդ, երբ դու գերմանացի ես։

Սա հիշեք, իսկ ես սկսեմ ամենասկզբից։

Երկու շաբաթ առաջ դասախոսս հաղորդագրություն ուղարկեց, որում ասվում էր, թե Գերմանիայից հյուրեր են գալու, որոնց հետ մենք պետք է մեկ շաբաթ ժամանակ անցկացնենք։
«Ընտիր»,- մտածեցի ես, որովհետև հասկացա՝ պրեզենտացիա չեմ պատրաստելու։

Հաջորդ օրն արդեն մենք կանգնած էինք քոլեջի բակում, իսկ գերմանացիները մի փոքր շփոթված իջնում էին իրենց ավտոբուսից։ Հա, մի բան էլ, իրենց հետ պետք էր անգլերեն խոսել, քանի որ անգլերեն ծրագրով էին եկել, և մենք «հալլո»-ի փոխարենք ասում էինք «հայ»։ Սա ուղղակի ասացի, որ հիշեք։

Առաջին օրը մենք ծանոթացրեցինք մեր քոլեջի հետ, ցույց տվեցինք ուսանողների պատրաստած գորգերն ու կտավները և մտանք ամբիոններ։
Լեկցիաներին նստելը նրանց ընդհանրապես դուր չեկավ։ Բանից պարզվում է,  որ հիանալի կրթական համակարգ ունեցող զարգացած եվրոպացիները հիացած էին Հայաստանի երիտասարդությամբ և կրթության մատուցման ձևով։

-Դուք ամեն ինչ ավելի ծավալուն եք անցնում ու հետաքրքիր, իսկ մենք չենք հասցնում հետևել ձեր դասերին։

«Էհ, բա մենք ի՞նչ ասենք»,- ես ու ընկերուհիս հայացքներով ասացինք այս կյանքի փորձից բխող նախադասությունը և շարունակեցինք ճանապարհը։

Քոլեջից դուրս գալուց հետո գնացինք դեպի Կենտրոն։ Ողջ կյանքիս պրակտիկայի ընթացքում հասկացել եմ, որ օտարերկրացիներին ամենից շատը հետաքրքրում է Կասկադը։

-Իսկական արվեստանոց է բաց երկնքի տակ,- ասաց գերմանացիներից մեկը, ու ես չեք պատկերացնի, թե ինչ մեծ կամքի ուժով ինձ պահեցի, որ հանկարծ չասեմ. «Տո, չէ հա, Կասկադն ա ուղղակի»։

Դե, քոլեջի հետ ծանոթությունն արված է, մի քանի լավ մարդկանց հետ ծանոթությունն արված է, Կենտրոնով զբոսանքը՝ նույնպես։ Ժամանակն էր տուն գնալու, իսկ գերմանացիները մի փոքր էլ կբացահայտեն Երևանը։

Հաջորդ օրը, երբ դռների մոտ կանգնած հաշվում էի գերմանացի ուսանողների քանակը, պարզվեց, որ չորս հոգի պակաս են։

-Բա մնացած չորսն ո՞ւր են։

-Ջուլի ջան,-նրանց հայ դասախոսն էր, ով երիտասարդ տարիքից ապրում էր այնտեղ,- գիշերը փողոցից շաուրմա են գնել՝ հիմա հյուրանոցում պառկած են։

Լսե՞լ եք այն արտահայտությունը, որ ասում է, «Մենք իրար հայացքներով հասկացանք»։ Այ, հենց այդպես էր, որովհետև տվյալ դեպքում ինչ-որ բան ասելն անհնար էր, մեզանից միայն հասնում էր մի փոքր կյանքի փորձով, ափսոսանքով ու հումորով ծիծաղել։
Չէ, կատակ եմ անում, մեզնից հասնում էր միայն ծիծաղել։

-Լավ, անցնենք առաջ։

Ասեմ նաև, որ ուսանողները զարմացել էին, որ մենք՝ հայերս, կարողանում ենք չորս լեզուներով անկաշկանդ խոսել ու երեք այբուբենով գրել։ Հա, միգուցե իրենք գիտեն հինգից վեց եվրոպական լեզու, բայց հո մե՞կ այբուբեն է։

Դե, ինչ ասեմ, սա էլ մեր կյանքն է։

Մնացած հինգ օրերը անցան համարյա թե նույն կերպ, ուղղակի արդեն մի փոքր մտերմիկ զրույցներ էինք վարում ազատ ժամանակ, որը սովորաբար նրանց լանչն էր, արդեն իրար գրկախառնությամբ էինք բարևում, ոչ թե «հայ» ասելով։

Միայն վերջին օրն էր, որ բոլորս լուռ էինք։ Դե, վերջին օր էր, վերջիվերջո։ Մի տեսակ չուզենալով ասացինք` «հայ» ու գրկախառնվեցինք, ավելի դանդաղ քայլեցինք դեպի քոլեջի դուռը, նկարներում արդեն մեծ-մեծ ժպիտներով չէինք։ Հիմա իրենք կգնան իրենց քոլեջ՝ սովորելու ժեստերի լեզուն ու սոցիալական աշխատանքի հմտությունները, մենք էլ էստեղ՝ մեր լեզուներն ու պատմությունը սովորելով։

-Կհանդիպենք,- գերմանացիներից Ռոուզն էր, որի հետ բավականին մտերմացել էինք։
-Հա, բա ինչ,- սա էլ ես էի, դե, ինչ արդեն գիտեք։

Վերջին անգամ գրկախառնվեցինք, արդեն ուրախ ժպիտները դեմքներիս նկարվեցինք, որովհետև անպայման կհանդիպենք, չէ՞, ու նրանք նստեցին իրենց ավտոբուսը, մենք էլ գնացինք լսարաններով։

Ես, իհարկե, կցանկանայի հիմա ցուցադրել ժեստերի լեզուների հմտություններս, որոնց սկսեցի տիրապետել մեկ շաբաթվա ընթացքում, բայց քանի որ ես ընդամենը տառերից բաղկացած տողեր եմ՝ կգրեմ․

-Կեսգիշերին՝ ժամը մեկին, հանկարծ Երևանի փողոցներից շաուրմա չուտեք, մանավանդ, երբ դուք գերմանացի եք։

Գնացի։

Ինձ հետաքրքիր է, թե ինչու ենք մենք սիրում կարդալ այն գրքերը, որոնք շատ հայտնի են, ու որոնց մասին շատ են խոսում։ Ինչո՞ւ ենք լսում այն երգերը, որոնք շատ տարածված են ու հայտնի, երգվում են հռչակավոր մարդկանց կողմից, կամ ուղղակի յութուբում ունեն շատ դիտումներ։ Մեզնից շատերը երբեմն թերահավատորեն են մոտենում այն բաներին, որոնց մասին չենք լսել, կամ որոնք դեռ հայտնի չեն, բայց իրականում բացահայտել է պետք այն ամենը, որոնք մեզ հետաքրքրում են։ Շատ մարդիկ մինչ մի բան կարդալը, լսելը կամ դիտելը սկզբում կարդում են մարդկանց կարծիքներն ու մեկնաբանությունները, իսկ հետո որոշում կայացնում անել այն, ինչ սկզբում էին մտադրված անել, թե ոչ, քանի որ մի քանիսն այն հավանել են, մի քանիսը՝ ոչ։ Ամեն մարդ ունի իր պատմությունը, ու եթե ինչ որ մեկը իրեն չի գտել այնտեղ, միգուցե, դու գտնես։

Ցավում եմ, որ նույն հիմունքներով ենք մենք նաև ընտրում, թե ում հետ շփվենք ու խոսենք, ում հետ՝ ոչ։ Օրինակ, եթե մարդը աչքի է ընկնում իր ակտիվությամբ, ոճով, շատախոսությամբ, շփվող է, ծիծաղում է, ունի նորագույն սարքեր, շատերը ձգտում են այդ մարդու հետ խոսել, շփվել, նկարվել, ծիծաղել, իր հետ շատ ժամանակ անց կացնել։ Մի խոսքով ես սա անվանում եմ քծնել ու տանել չեմ կարողանում քծնողներին։

Երբևէ փորձե՞լ ես շփվել այն մարդու հետ, ով շատ քիչ է խոսում, ամաչկոտ է, տխուր:

Ես նկատի չունեմ` մոտենալ այդ մարդուն ու հարցնել. «Ինչո՞ւ չես մեզ հետ շփվում, ինչո՞ւ ես ամաչկոտ ու պասիվ» ու հետո թողնել իրեն ու գնալ։ Ասեմ, որ քո այս ասածներով դու չես դառնում շփվող ու ընկերասեր մարդ, այլ վիրավորում ես ինչ որ մեկի զգացմունքներն ու ինքնասիրությունը։ Ես նկատի ունեմ` բոլորին ցույց տալ միևնույն ջերմ ժպիտը ու վերաբերմունքը, այլ ոչ թե մեկին քծնել, մյուսի վրա սառած հայացք գցել ու հեռանալ։

Կարծում եմ այն, ինչը ավելի հասարակ է, շատ հաճախ ավելի գեղեցիկ է։ Երջանիկ լինելու համար պարտադիր չէ հասնել Արարատի կամ Ջոմոլունգմայի գագաթը, կարող ես բարձրանալ քո քաղաքի փոքր բլուրը կամ սարը, ու դրանով էլ քեզ երջանիկ զգաս։ Պարտադիր չէ ապրել մեծ քաղաքում, գնալ մեծ ռեստորաններ, բայց մենակ նստել ու տարբեր մարդկանց միահամուռ ժխորի մեջ ինչ-որ բան խմել կամ ուտել։ Կարող ես քեզ նաև երջանիկ զգալ այն ժամանակ, երբ քո փոքրիկ բնակարանում խմում ես տաք թեյ այն մարդու հետ, ում սիրում ես ու հեռու լինես այն մարդկանց բազմությունից, ովքեր կողքից նման են տարբեր ու ինքնավար քաղաքների, ու զգաս, թե ինչպես է ներսումդ ինչ-որ մի բան իջնում ու բարձրանում, ու քեզ հուշում, որ դու այդ մի պահին հանգիստ ես ու երջանիկ։

Աշխարհում ամեն ինչի մեջ էլ կյանք կա, նույնիսկ այն ամենի մեջ, որոնք սպառվում են, կոտրվում, փորձում անհետանալ, այդ ամենի մեջ էլ կյանք կա, քանի դեռ գոյություն ունեն։ Ու վերջում ուզում եմ ասել, որ մեր մեջ ու մեր շուրջը կյանք կա։ Գնահատենք մեզ հանդիպած ամենափոքր բանը և ուրախ լինենք, որ էս մեծ ու խճճված աշխարհում մենք ստացել ենք մի փոքր բան, որ կարող ենք դարձնել մեծ արժեք մեզ համար, դրանով ուրախանալ ու հպարտանալ ու դա դարձնել մերը։

«Սիրելի ընկերներ, ծանոթներ և անծանոթներ, համաերկրացիներ, բոլոր երկրների մարդիկ՝ մի քանի րոպե հետո, տիեզերանավը ինձ կտանի դեպի հեռավոր տիեզերքի սահմանները…»

58 տարի առաջ 1961թ. ապրիլի 12-ին հենց այս խոսքերով, թռիչքից մեկ ժամ առաջ, Յուրի Գագարինը դիմեց մարդկանց, որոնց համար նա կատարեց այդ վտանգավոր ճանապարհորդությունը Երկիր մոլորակի մթնոլորտից դուրս: Գագարինը անցկացրեց 108 դժվար րոպեներ, որոնց շունչները պահած հետևում էին շատ ու շատ մարդիկ տարբեր երկրներից: Այս քայլը մեծ հնարավորություններ ստեղծեց հետագա տիեզերական ճանապարհորդությունների համար: Գագարինից հետո տիեզերագնացներն արդեն հանգստության և գիտելիքների մեծ պաշարով էին ուղևորվում տիեզերք: «Նա մեզ բոլորիս համար հարթեց ճանապարհ դեպի տիեզերք», – ասել է Գագարինի մասին Նիլ Արմսթրոնգը (առաջին մարդը, ով ոտք դրեց Լուսին):

Եղե՞լ են արդյոք կանայք տիեզերքում կամ ունեցե՞լ են որևէ ազդեցություն տիեզերագնացության զարգացման հարցում: Միանշանակ այո՛: 1963թ. հուլիսի 16-ին իրականացվեց առաջին կին-տիեզերագնացի  թռիչքը՝ Վալենտինա Տերեշկովայի: ‹‹Հե՜յ, երկի՜նք, հանի՛ր գլխարկդ››, – ասաց Վալենտինա Տերեշկովան, նախքան լեգենդ դառնալը: Այս խոսքերը պատմության մաս դարձան, ինչպես Գագարինի հայտնի «Թռա՜նք» արտահայտությունը:

Քեթի Բոումենի շնորհիվ աշխարհն առաջին անգամ տեսավ Սև անցքի լուսանկարը, հենց նա էր գլխավորում այդ ծրագրի ալգորիթմների մշակումը: Մարգարետ Համիլտոնի շնորհիվ 1969թ. մարդկային ոտքը առաջին անգամ  դիպչեց Լուսնին:

Դեռ վաղ ժամանակներից մարդկանց հետաքրքրել է իրենց գլխավերևում գտնվող աստղազարդ երկինքը: Նրանք հիանում էին դրանով և բազում առեղծվածներ կապում նրա հետ: Շատերը հաստատում էին աստղերի մեծ ուժի մասին, հորինում էին լեգենդներ, պատմություններ երկնքի մասին, այդ բոլորը փոխանցվելով սերնդեսերունդ հասել է մինչև մեր օրերը:

Վինսենթ Վան Գոգը ասել է. «Չգիտեմ թե ինչու, բայց ամեն անգամ նայելով աստղերին ուզում եմ միշտ երազել…», ես համաձայն եմ մեծանուն նկարչի հետ, բոլոր երազող մարդիկ նայելով այդ կայծերին, ակամա սկսում են երազել են ինչ-որ «Մեծ» բանի մասին: Մի քանի դար առաջ դեպի Տիեզերք տանող ճանապարհը ևս եղել է ինչ-որ մեկի  «Մեծ» երազանքը, որն անիրականանալի էր թվում, բայց քանի որ երազանքներն իրականանալու հատկություն ունեն՝ դեպի տիեզերք տանող ճանապարհն էլ գտնվեց:

Մեզանից շատերին երևի թե հետաքրքրել են նմանատիպ հարցերը. «Ի՞նչ է գտնվում այնտեղ՝ վերևում» կամ «Այս ի՞նչ մարգարիտներ են վառվում երկնքում…»: Ինձ թվում է մեզանից ամեն մեկը յուրովի է պատասխանել այս հարցերին: Օրինակ՝ Հին Հնդկաստանում կարծում էին, թե Երկիր մոլորակը գտնվում է երեք փղերի մեջքի վրա, որոնք էլ իրենց հերթին կանգնած էին հսկա կրիայի վրա, Հին հույները կարծում էին, որ Երկիր մոլորակը ոչ թե նման է գնդի կամ օվալի, այլ սկավառակի տեսք ունի: Ես փոքր տարիքում Արեգակնային համակարգը նմանեցնում էի թաց սարդոստայնի, որի կենտրոնում՝ կաթիլի տեսքով, Արեգակն էր, իսկ շուրջը հավաքված կաթիլները՝ մյուս մոլորակները: Դե, ինչպես գիտենք, Երկիր մոլորակը կլոր է, իսկ մնացած բոլոր վարկածները մարդկանց երևակայության արդյունքն են:

Ինձ համար տիեզերքը ասոցացվում է անսահմանության հետ՝ մարդկանց անսահման հնարավորությունների հետ: Չնայած նրան, որ տիեզերական գիտությունը համեմատաբար դանդաղ տեմպերոով է առաջ շարժվում, այնուամենայնիվ այն ևս առաջ է գնում: SpaceX ընկերությունը՝ Իլոն Մասկի գլխավորությամբ, 2026թ. ծրագրել է առաջին անգամ մարդ ուղարկել Մարս մոլորակ: Կարելի է ասել, որ մենք քիչ-քիչ մոտենում ենք նոր բացահայտումներին, բայց այս ամենը դեռ չնչին մասն է կազմում նրա, ինչը դեռ պիտի բացահայտվի: Մենք դեռ չենք կարող թռչել դեպի մեր մոլորակի մոտ գտնվող աստղերը, նույնիսկ դժվարությամբ ենք դուրս թռչում մեր Արեգակնային համակարգի սահմաններից: Այս ճանապարհը դեպի տիեզերք դեռ փակ է մեզ համար:

Միակ բանը, որ մենք պետք է անենք՝ պահպանենք մեր մոլորակը, ախր, այն այնքան գեղեցիկ է և առեղծվածային: Երկիր մոլորակի գեղեցկության մասին նշել է նաև Գագարինը. «Շրջապտույտ կատարելով երկիր մոլորակի շուրջը օդանավ-ուղեծրով, ես տեսա, թե որքա՜ն գեղեցիկ է մեր մոլորակը: Մարդի՜կ, եկեք պահպանենք և կրկնապատկենք այս գեղեցկությունը, այլ ոչ թե կործանենք այն»:

Երբ պարզ դարձավ, որ գնում ենք Թուրքիա, սկզբում այդքան էլ ոգևորված չէի (դե, էլ չբացատրեմ` ինչու): Սրան հաջորդեց հարազատներիս, ծանոթներիս երկու «ճամբարի» բաժանվելը. առաջինը` «Ի՞նչ Թուրքիա, նուրիշ երկիր չկա՞ր», ու երկրորդը` «Թույն ա, գիտե՞ս ինչքան բան կա տեսնելու»: Հա, ու հաճախ նաև քրոջս հետ տալիս էինք համեմատաբար չեզոք պատասխան` «Գնում ենք Արևմտյան Հայաստան (իրականում` Ստամբուլ)»:

Այսպիսով Թբիլիսիից (դե, մեր «Զվարթնոցը» մեղմ ասած, հարմար գներ չի առաջարկում) ուղևորվեցինք Ստամբուլ: Երկու ժամ անց երևաց երեք կայսրությունների մայրաքաղաքը: Հենց իջանք ինքնաթիռից, մեզ հետ բոլորը խոսակցությունը սկսում էին թուրքերենով: Էսպես տասնյակ անգամ մեկ շաբաթվա ընթացքում, ու երբ շարունակում էինք անգլերենով, զարմացած նայում էին մեզ: Նստեցինք ավտոբուս ու դեպի կենտրոն: Ի դեպ, Ստամբուլի երթևեկությունը մի դաժան երևույթ է:

Մեր վարձակալած բնկարանը չկարողանալով գտնել` որոշեցինք տաքսի վերցնել: Բայց երբ վարորդը իմացավ հասցեն, պարզապես խորհուրդ տվեց ոտքով գնալ` մոտիկ էր: Իսկ նույնը պատկերացնենք հայաստանյան տաքսիստների պարագայում, եսիմ է…

Երեկոյան որոշեցինք դուրս գալ քայլելու: Ու հանկարծ նկատեցինք նույն տաքսիստին: Անմիջապես մեզ ճանաչեց, մոտեցավ ու խորհուրդ տվեց զգույշ լինել, Ստամբուլը մեծ քաղաք է: Սրան գումարվեցին ամենուր երևացող թուրքական դրոշները, մզկիթներից բարձր հնչող աղոթքները: Իրոք որ մշակութային շոկ էր: Երկուսիս համար էլ առաջին մուսուլմանական երկիրն էր: Իսկ առավոտյան հինգին քեզ շատ մոտ գտնվող մզկիթից եկող աղոթքի ձայնից վեր թռնելը թողնեմ առանց մեկնաբանության:

Սակայն ինչպես ասում են` առաջին տպավորությունը կեղծ է: Առաջին օրը շրջեցինք քաղաքի կենտրոնում, իսկ օրը ավարտեցինք թուրքական բաղնիքով` համամով: Հաջորդ օրը պատահական որոշեցինք միանալ անվճար տուրին: Եվ հենց էքսկուրսավարը իմացավ, որ մենք հայ ենք, որոշեց այն ավարտել հայկական թաղամասում: Քայլում էինք ու անընդհատ հանդիպում շինությունների, որոնք հայերն են կառուցել: Դե, պատկերացրեք մեր հպարտ հայացքները: Չգիտեմ` քույրս նույն հպարտ հայացքո՞վ էր, երբ սրճարանի աստիճաններից իջնելիս ոտքը ոլորեց (իսկ հետո պարզվեց, որ կոտրվածք է): Սրճարանը քրդերին էր պատկանում, ու երբ իմացան, որ հայ ենք, միանգամից փոխեցին իրենց վերաբերմունքը, հանկարծ վատ բան չմտածեք: Տնօրենի եղբայրը` Մեդենին, իր մեքենայով մեզ հասցրեց հիվանդանոց, մեզ հետ մնաց մոտ վեց ժամ: Մեդենին նոր էր սկսել անգլերեն սովորել, ու պատկերացրեք` ինչպես էինք շփվում իրար հետ: Բոլորը մեզ էին նայում, մենք իրեն անգլերեն էինք սովորեցնում, նա մեզ սկզբում` թուրքերեն, իսկ հետո նաև` քրդերեն: Ու էստեղից սկսեց իմ` Ստամբուլում միայնակ քայլելու, հայկական հետքեր գտնելու ու նոր ծանոթություններ հաստատելու «սովորությունը»: Եղա հինգ հայկական եկեղեցիներում, հինգ մզկիթում, ծանոթացա կորեացի ուսանողուհու հետ, ով «Արսենալի» ու մեր Հենոյի երկրպագուն էր, հայկական եկեղեցում հանդիպեցի Ստամբուլի Լեզվաբանական Համալսարանի Օտար լեզուների ֆակուլտետի դեկանին: Չհասկացա` ինչպես շաբաթը անցավ, բայց մի բանում կրկին համոզվեցի` շփվելով, միայն շփվելով մարդկանց հետ կարող ես ճանաչել երկիրը: Ուրիշ հարց է, որ քաղաքականությունը միշտ էլ համը հանում է…

Հայաստանի 45-69 տարեկան բնակչության շրջանում ֆիզիկական թերակտիվության տարածվածությունը կազմում է 28.6%։

Եթե մատներդ հաշվի մեջ չլինեն, քո մարմնի վրա թերակտիվության տարածվածությունը կկազմեր 100 տոկոս։

Դե, գնա գրողի ծոցը։

Դու չես ասելու` շարժեմ մատներս, ուսերս, թե ուղղակի քայլեմ։ Դու քո երկինքներում ի՞նչ գիտես, թե ինչ եմ անում ես հողի վրա։

Հողի, որ դեպի քեզ է ձգվում ու ինձ էլ հետը ձգում։ Վաղուց չես եկել։ Եկել ես ասելու, որ թերակտի՞վ եմ։ Իսկ դու ի՞նչ գիտես քամու մասին, որ պատուհանից մտնում է ներս, շարժում ծաղկամանի ծաղիկների տերևները, սենյակի լույսը, թարթիչներս, ամեն ինչ շարժում է։ Մեր կյանքում ամեն ինչն էլ շարժման արդյունքում է լինում։ Իմ պարագայում` մատների շաժման։ Հա, ճիշտ ես, մենակ մատների շարժման։ Հա, էլի են ասել, որ սիրուն մատներ ունեմ։ Դու առաջինը չես, իհարկե, բայց քո ասածը ավելի կարևոր է, դե, երկնքից այստեղ նկատել ես։ Գիտե՞ս՝ քանի անգամ են ասել, որ դաշնակահարի մատների են նման։ Հա, բայց տեսնես տգեղ մատներով դաշնակահար չի՞ լինում։ Բայց տգեղ մատներ լինո՞ւմ են։ Չէ։

Ճիշտ ես։ Դու մատ չունես։ Բայց հեչ եղե՞լ է, որ զգաս քամու հարվածը մեջքիդ։ Կամ լսես քամու ձայնը խաղողի վազի մեջ։ Հետո քամին մտնի ներսդ։

Ասում են՝ շատ կետադրական նշանները խանգարում են։

Դու թեմայից թեմա ես թռչում։ Ի՞նչ կապ ունեն կետադրական նշանները մատների հետ։

Հըմմ, շատ խորաթափանց ես, իսկ իմ մատները ի՞նչ կետադրական նշանի են նման։ Հենց մտածես` ասա։ Շատ լիրիկական զրո՞ւյց է։ Չէ։ Իրական բաների մասին ենք խոսում։ Քո երկինքներում հաստատ մոծակներ չկան։ Ներքևում` այստեղ, շատ մանր ու սիրուն բաներ կան։ Ես չգիտեմ, գուցե երկնքում էլ փշաքաղվում են։ Կամ էնտեղ միշտ փշաքաղված են։ Գուցե երկնքում էլ կապույտ աչքերով մանկիկ կա։ Գուցե էնտեղ բոլորի աչքերը կապույտ են, ու դրա համար երկինքն էլ է կապույտ։ Էնտեղ դաղձի թեյ կա՞։ Իսկ լույսի տակ փայլող սարդոստա՞յն։ Լսիր, ձեր մոտ դաշնամուր կա՞։ Իսկ սառը ձմերո՞ւկ` կորիզները հանած։ Քո տան կողքի տունն է՞լ է ձմեռը հեքիաթային լինում։ Էդտեղ ձիերը վազո՞ւմ են` բոլորը նույն ուղղությամբ։ Էդտեղ ձիեր կա՞ն։ Երկնքում է՞լ է ձորից մշուշ բարձրանում, կպչում մատներիդ։ Վերևում ձորեր կա՞ն։

Դե ասա, գնացի՞ր…