ՀՀ հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին օրենքի համաձայն` Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է հաշմանդամների անհատական գրանցման, նրանց կողմից իրենց ընդունակությունների, իրավունքների ու ազատությունների իրացման, Հայաստանի Հանրապետության մյուս քաղաքացիների հետ համահավասար հասարակական կյանքի տնտեսական և սոցիալական բնագավառներին մասնակցելու պայմանների և հնարավորությունների ապահովումը: Ինչպես նաև հոդված 21-ի (պետական քաղաքականությունը սոցիալական ենթակառուցվածքի օբյեկտների վերաբերյալ)՝ Հայաստանի Հանրապետության պետական իշխանության և կառավարման մարմինները, ՀՀ տարածքում գործող բոլոր կարգի գործատուները հաշմանդամների համար ապահովում են սոցիալական ենթակառուցվածքի օբյեկտների, բնակելի, հասարակական, արտադրական շենքերի և կառույցների մատչելիության, հասարակական տրանսպորտից և տրանսպորտային հաղորդակցության, կապի և տեղեկատվության միջոցներից, հանգստի և ժամանցի վայրերից անարգել կերպով օգտվելու պայմանների ստեղծումը: Սակայն պետք է նկատել, որ այս ամենը միայն օրենքով է այդպես, և քաղաքներում գրեթե չկան համապատասխան պայմաններ հաշմանդամների համար:

Հարցազրույց անցկացնելով «Հավասար իրավունքներ, հավասար հնարավորություններ» հաշմանդամություն ունեցող անձանց ՀԿ-ի նախագահ Անուշ Ասլանյանի հետ, պարզվեց, որ Վանաձորում թեքահարթակների և բազրիքների հարցը այդպես էլ չի լուծվում: Մինչ հարցազրույցին անցնելը` ասաց.

-Մեր ՀԿ-ի ֆունկցիան կառուցելը չէ, այլ հսկելը, որպեսզի կառուցեն (օրինակ՝ Լոռու մարզային զբաղվածության կենտրոնի, Շառլ Ազնավուրի անվան պալատի թեքահարթակները):

Նա ցավով է նշում այն փաստը, որ Վանաձորում բացակայում են թեքահարթակները` ասելով, որ թեքահարթակներից ու բազրիքներից օգտվում են ոչ միայն հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ, այլ նաև մայրերը, ովքեր իրենց փոքրիկների հետ սայլակով են զբոսնում, ծերերը և այլն: Այդ ամենը մեծ գումարների հետ կապված չէ:

Պետք է նշել, որ տրանսպորտի խնդիրը ևս շատ մեծ է։ Անուշ Ասլանյանը ասաց.

-Տրանսպորտի վիճակը ավելի ահավոր է։

Նա շեշտը դրեց հենց Երևան գնացող տրանսպորտի վրա, որ մարդիկ ստիպված են լինում օգտվել տաքսիներից, սակայն ոչ բոլոր մեքենաներն են հարմարեցված և ոչ բոլորն են համաձայնում։

-Երևանում կան մի քանի հարմարեցված ավտոբուսներ (կարծեմ` 30), իսկ մեզ մոտ ոչ մի տրանսպորտ չկա։

Եվ ոչ միայն տրանսպորտի հետ կապված, Երևանյան փողոցները, համեմատելով մեր քաղաքի փողոցների հետ, ավելի բարեկարգ վիճակում են, բարձունքներ և անկումներ չկան։ Բայց այնտեղ էլ շատ խնդիրներ կան, օրինակ՝ թեքահարթակների վրա մեքենաներ են կանգնում և այլն։ Շատերը չեն կառուցում` ասելով, որ շինության տեսքը գցում են։ Անուշ Ասլանյանը վերջում հավելեց.

-Թեքահարթակները և բազրիքները ում համար կյանքի գործոն են, ում համար էլ` մոդայի չափանիշ։

Այսպիսով կարելի է ասել, որ Վանաձորում թեքահարթակների խնդիրը մնում է քաղաքի առաջնային հիմնախնդիրներից մեկը։ Հարցերից մեկը նաև այն է, որ բացի պետական ծրագրերից` այլ ծրագրեր նախատեսված չեն այդ խնդիրը լուծելու համար։ Թերևս պետք է նշել, որ եթե յուրաքանչյուրը իր շինության դիմաց կառուցի համապատասխան պայմաններ, մեր փողոցներում կկարողանանք տեսնել նաև այնպիսի մարդկանց, որոնք ունեն քաղաքում տեղաշարժվելու որոշակի խնդիրներ։

Եթե ձեզ ինչ-որ մեկն ասի, որ իր սիրտը լեռներում է, կամ բնությունն է իր տունը և նման այլ պաթետիկ ու սենտիմենտալ խոսքեր, չհավատաք։

Նշեմ, որ եթե դա ասի երևանցին, ապա հազար տոկոս սուտ է։

Սկսեմ նրանից, այսինքն՝ արդեն սկսել եմ։ Շարունակեմ նրանից, որ սովորելով տուրիզմի բաժնում՝ գնացի արշավի։ Հենց արշավից էլ իմ մեջ ամրապնդվեց ատելությունը դեպի մայր բնությունը։

Իհարկե, կենդանական աշխարհը, դրա էկզոտիկ ու վտանգավոր ներկայացուցիչները՝ մոծակները, կան նաև Երևանում, բայց ես դրսիններին պատրաստ չէի։

Սա դեռ հերիք չէ, լեռ բարձրանալը։ Կյանքի խորհուրդ ինձանից՝ երբ ցանկանում եք գնալ արշավի կամ լեռ բարձրանալ, ապա երբեք ձեր խմբում չներառեք պաթոսահայուհիներին։ Պաթոսահայուհիները ցանկացած քարի մոտ պետք է նկարվեն՝ առանց դեմքը երևալու։ Նրանց մազերը միշտ պետք է ուղղեցրած լինի, և նրանք միշտ, միշտ կբողոքեն անձրևից՝ անտեսելով այն փաստը, որ լեռան գագաթին են, ու եթե մի անգամ էլ փորձեն ուղղել իրենց մազերը՝ կընկնեն։
Պաթոսահայուհիներին չի կարելի վստահել։ Ես վստահ եմ, եթե ընկնեմ, ապա նրանք կնկարեն ինձ, այլ ոչ թե կբռնեն կամ կօգնեն։

Ինչևէ։

Անցնենք բավականին սենտիմենտալ և պոետիկ հայուհիներին, որոնց նույնպես չարժի ավելացնել ձեր արշավականների խմբում։ Նրանք պաթոսահայուհիների ենթաճյուղն են, ովքեր կնկարվեն խոտերի մեջ ու հետո էլ կբողոքեն, որ արշավի ժամանակ նրանց օձը կծեց, ու հազիվ փրկվեցին։

Ես չեմ հասկանում նաև այն քաղաքացիներին, ովքեր կյանքում երկու անգամ են եղել գյուղում, լեռներում կամ անտառում և արշավից ստացված երկու կադրի վրա էլ գրում են ինչ-որ անհասկանալի տող հայ գրականությունից։

Արշավի գնալիս մտածում ես, որ թույն նկարներ ես անելու, կամ էլ ընտիր նյութ ես գրելու, բայց արդյունքում ոչ մի բան էլ չես կարողանում անել, որովհետև ֆոտոապարատ տեսնելիս վերոնշյալ պաթոսահայուհիները մտածում են, որ իրենց ես ուզում անմահացնել, իսկ նյութդ մի երկու հատորանոց բողոքի գիրք է ստացվում։

Ինչևէ, պաթոսահայուհիները մեր ներկան են, եկեք պահպանենք նրանց։

Մարդկային կյանքում և մեզ շրջապատող տիեզերքում կան բազմաթիվ անպատասխան հարցեր, անբացատրելի գաղտնիքներ և կենսական հիմնախնդիրներ, որոնք շարունակ ինձ հանգիստ չեն տալիս:

Այդ հարցերից մեկն է, օրինակ, թե ինչու մենք պետք է հանենք անձնագրի պաշտպանիչ կազմը օդանավակայաններում և դեսպանատներում: Ինչո՞ւ այդ հարցը չի բարձրացվում փիլիսոփայության դասագրքերում:

Անձնագրերը, առնվազն իմ առօրյայում, հիմնականում օգտագործվում են հենց դեսպանատներում և օդանավակայաններում: Այնտեղ տարբեր մարդիկ վերցնում են այն ձեզնից, տրորում են, քաշքշում, նշաններ անում դրա մեջ, թերթում էջերը, հոտոտում այն, մտցնում ինչ-որ լույսերի մեջ, քիմիական նյութեր կաթեցնում, շպրտում են օդ ու նորից որսում` ստուգելով դրա աերոդինամիկան, և երբեմն նույնիսկ հրաժարվում են վերադարձնել ձեզ («Ո՞րն է ձեր այցելության նպատակը, պարոն Բաղ…վռռ…դֆլդռ…սր…յան»):

Քանի որ լինում են տարիներ, երբ իմ անձնագիրն անցնում է մի քանի տասնյակ սահմանապահների ձեռքով, ես խիստ գնահատում եմ անձնագրի պաշտպանիչ կազմը` որպես մի հիասքանչ ու շատ կարևոր երևույթ հասարակական կյանքում: Նույնիսկ, և շատերը գուցե չհամաձայնվեն ինձ հետ, ավելի կարևոր, քան այֆոնի` փոմփոլավոր և ականջներ ունեցող պատյաններն են:

Այդ պատճառով ես ոչ մի կերպ չեմ հասկանում, թե ինչու է պետք անձնագիրը հանել կազմից հենց դեսպանատներում և օդանավակայաններում, որտեղ այն ամենից շատն է անհրաժեշտ: Դեսպանատներում դեռ ինչ-որ կերպ կարելի է դա հասկանալ. այնտեղ կարող են նույնիսկ կորցնել այն (անձնագիրը մեջը), բացի այդ` անձնագրի կազմը կարող է թաքցնել ձեր մութ մտադրությունները, երբ լրացնում եք վիզայի հարցաթերթիկը («Հարց 118. Երբևե մասնակցե՞լ եք ահաբեկչական գործողությունների այցելվող երկրում, կամ որևէ այլ երկրում, և արդյոք իրար հե՞տ են ապրում ձեր ծնողները – այո/ոչ/չեմ հիշում/միգուցե/հը՞/ոչ, բայց շուտով/ամուրի եմ – ընտրեք ճիշտ պատասխանը»), այդ պատճառով այնտեղ կարելի է սեղմել ատամներն ու հանել կազմը:

Բայց ինչո՞ւ օդանավակայանում: Մի՞թե ամենակարևոր տեղեկությունները գրված չեն անձնագրի ներսում: Թե՞ կազմի տակ սովորաբար թաքնվում է մի ամբողջ էմիգրանտ ընտանիք («Խնդրում եմ հետևել ինձ, պարոն Բաղդ…բաղ…սաղ…զավր»), կամ թե՞ առանց պաշտպանիչ կազմի նրանք կարող են ավելի հեշտությամբ պարզել, որ ես ճամպրուկովս թրաֆիքինգի անչափահաս զոհերի եմ տեղափոխում:

Ինչևէ, օրենքն այդպիսին է, ու ես ամեն անգամ Դանկոյի կրքոտությամբ ու ցավով դուրս եմ կորզում անձնագիրն իր պատյանից ու մեկնում այդ որբացած կապույտ գրքույկը անողոք սահմանապահներին: Եվ արդյունքում այն մեկ տարվա ընթացքում էլ ավելի մաշված տեսք է ստանում, քան եթե ընդհանրապես կազմ չկրեր: Եվ եթե ես չեմ փոխում անձնագիրը մեկ տարի հետո, այն հիշեցնում է Միջերկրական ծովը լողալով անցած ալժիրցի փախստականի ծննդյան վկայական: Առանց այդ էլ շատ երկրների օդանավակայաններում մեր անձնագրերը մոտավորապես հենց այդպես էլ որակավորվում են («Այս ի՞նչ տարօրինակ երկիր է: Խնդրում եմ պառկել գետնին և ձեռքերը դնել գլխի հետևում, պարոն Բաղ…զազազա…դը-դը…լավ, գնացեք»), այդ պատճառով որոշ սահմանապահներ, ուսումնասիրելով իմ` բռնություն ու կեղեքիչ ցավ տեսած անձնագրերը, այնպես են ինձ նայում, ասես ես ազատ ժամանակ սիրում եմ երեսուն հոգանոց մալայզիական ընտանիքի հետ նավի բեռնատար մասում լողալ դեպի Հոլանդիա ու ազգային տարազը հագիս բանան վաճառել փողոցներում:

Ո՞ւր են նայում մարդու իրավունքների պաշտպանները: Ինչո՞ւ մեծ մայրաքաղաքներում չեն կազմակերպվում պասպորտ-մայդաններ: Ի՞նչ է կարծում այս մասին Մահաթմա Գանդին:

Եթե ծանոթ մեկին ես հանդիպել, ու բարևից հետո չգիտես ինչ ասել, անպայման կարելի է մի հիմարություն դուրս տալ եղանակի մասին.

Օրինակ կարելի է ասել.
-էս ձյունը ինչի° եկավ:
Չնայած էս մեկը ավելի վատն է.
-Ե՞րբ են ավարտվելու շոգերը, մի կարգին շունչ քաշենք:
Ես էդպես էլ անում եմ, դե ի՞նչ կա որ, հո իրար ճակատի չե՞նք նայի: Դե բոլորս էլ հիմարի մեկն ենք, մի քիչ ավել, մի քիչ պակաս:  Որոշներս ավելի շատ, քան մյուսները,  բայց ընդհանուր առմամբ կարելի է  ասել, որ մենք` մարդիկս,  չգիտենք, թե շատ բաներ ինչի համար ենք ասում:
Օրինակ, այ, այն օրը քեռի Սարգիսը կես ժամ վիճում էր ընկերոջ հետ, թե Ճամբարակի բլրի հետևի պատը 65-ին են կառուցել.
-Չէ, 64-ին:
-65-ին:
-64-ին:
-Բայց ինչի՞ 65-ին:
Կարելի է ասել, ես համոզված եմ, որ նրանք երկուսն էլ չգիտեին պատասխանը, ու ժամանակ էին ձգում, մինչև մեկը եկավ ասաց, որ  Թորոսի տատն է մեռել, ու  ասել է, թե մսացու է պետք ճարել: Դե ինչ, կարող եմ ասել` ապրի Թորոսի տատը, մեզ փրկեց 64 ու 65 թվերը երկու ժամ լսելու սպառնալիքից:

Բայց դա իրականում  կարևոր չի:  Ես ուրիշ բանից եմ ուզում խոսել, ես իհարկե, նկատի չունեմ, թե Թորոսի տատի մեռնելը  ոչ մի բան է, բայց ինչքա՞ն կարելի է մարդկանց շեղել կատարվող իրական դեպքերից մահերով:  Ընդհանրապես մեզ  հեշտ է տարատեսակ  բաներով շեղել ինչ-որ բան  նկատելուց, ինչպես հաճախ լրատվական դաշտում է արվում, ու ինչպես հիմա ես եմ անում, մինչև որոշեմ ինչ գրել հետո: Բայց հանգիստ, Թորոսի տատի անունը էլ չեմ տա: Ես մի նոր հիմարություն հիշեցի, որ մենք օրը մի քանի անգամ փչում ենք:
-Կբարևես Աննային, իմ փոխարեն:
-Ինքն էլ է բարևում:
Չէ,  ինձ իրոք հետաքրքիր է, հեչ եղե՞լ է, որ «ինքը» բարևի:
Էս ամեն տեսակ հիմար պայմանակնությունները իրականում ծիծաղելի չեն:  Ամեն անգամ ես կարգին նյարդայնանում եմ, երբ  մեր տուն հյուր եկած մեկը երկու ժամ մնալուց հետո  որոշում է ասել, որ իրոք ուշ է, «Եկանք մնացինք ստեղ», ու ծնողներս պետք է անպայման վրա բերեն, որ «Նոր ենք նստել, ի՞նչն է ուշ»,  հետաքրքիր է,(իրականում հետաքրքիր չէ),  որ նույնը լինում է, երբ մենք ենք գնում իրենց տուն, այդ նույն մարդիկ միանգամից սկսում են կարծել, թե`  «Դե ի՞նչ կա որ,  նստեք էլի, խոսում ենք»:
Ես իրոք ամեն անգամ չեմ հասկանում ինձ և մնացածին, որ տուն եկած հյուրերին ասում ենք. «Վա~յ, առանց դրա չէի՞ք կարա գալ, ամոթ չի՞» ու լսում` «Լավ դե, մեծ բան չի», ու նույնը պատահում է մեզ հետ, երբ ինքներս ենք որոշում մի բան տանել հետներս,  հյուր գնալիս:

Ձեզնից ո°վ էր այդքան պարապը, որ մեր ուղեղից մի երկու գդալ վերցրել է ու տեղը հիմարություն լցրել,  մտածելով. «Մարդ  են, թող խոսեն, էլի»:

Մեր ժամանակների ամենատարածված և ամենաարդիական խնդիրներից մեկը պլաստիկ աղբի տարածվածությունն է։ Պլաստիկ նյութերը (տարաներ, տոպրակներ, թափոններ, շշեր և այլն) մեր առօրյա կենսագործունեության մի մասն են կազմում։

Պլաստիկ աղբի խնդիրն առկա է ամբողջ աշխարհում, և մի շարք երկրներ (օրինակ՝ Ֆրանսիան, Գերմանիան, Իտալիան) արդեն իսկ հրաժարվել են պոլիէթիլենային թափոններից կամ արգելել են անվճար պոլիէթիլենի տրամադրումը։ Հայաստանում վերջերս անդրադարձել են այս հարցին։ Բնապահպանության նախարարությունը «ՀՀ հարկային օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծով առաջարկել է նոր բնապահպանական հարկի ավելացում և պոլիէթիլենային պարկերի և տոպրակների իրացման նվազագույն գնի սահմանում (100 դրամ)՝ պոլիէթիլենային պարկերի և տոպրակների օգտագործման ծավալները նվազեցնելու նպատակով։ Սույն օրենքը կսահմանվի 2020 թվականի հունվարի 1-ից։

Ըստ համացանցում առկա տվյալների, մարդը տարեկան միջինում «արտադրում»  է 250 կգ կենցաղային աղբ: Աղբի 25 տոկոսը կազմում են սննդային թափոնները, 5-10 տոկոսը` թուղթը և 50 տոկոսը` պոլիմերները, մնացածն էլ կազմում են ապակին, ռետինը, կտորեղենը և այլն: Օրինակ, թղթե թափոնների բնական քայքայման համար անհրաժեշտ է 1-5 տարի, ալյումինե տարաների, մարտկոցների՝ 200 տարի, ապակու համար 1000-ից ավելի տարի։ Պոլիէթիլենային տոպրակները միջինում օգտագործվում են 1-20 անգամ, սակայն քայքայվում են 100-450 տարում։

Պլաստիկ աղբի վնասակար ազդեցությունների մասին խոսել ենք կենսաբանության ամբիոնի դասախոս,  կենսաբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Գայանե Սահակյանի հետ։

-Պլաստիկ աղբն իր մեջ պարունակում է ծանր մետաղներ, որոնք չեն քայքայվում։ Երբ պլաստիկ աղբը ընկնում է  հողի մեջ, այն փակում է հողի շերտը և այնտեղ թթվածին չի մտնում, սկսվում է նեխման պրոցես։ Ոչնչանում են շատ կենդանատեսակներ։ Ամենաշատ կուտակումը լինում է օվկիանոսներում և ամեն օր 5000 տեսակի ձկնատեսակ է ոչնչանում (պլաստիկը համաշխարհային օվկիանոսի 80 տոկոսն է կազմում)։

Աղտոտելով շրջակա միջավայրը մեծ վնաս ենք հասցնում ոչ միայն բնությանը, այլ ինքներս մեզ․ «Գոյություն ունի սննդային շղթա։ Թափոններից սնվում են շատ կենդանիներ, այդ թվում նաև այն կենդանիները, որոնց մարդն է ուտում։ Դա մեծ ազդեցություն է թողնում մեր օրգանիզմի վրա»։ Քանի որ պոլիէթիլենը «չշնչող է», թթվածնի մուտք չկա, Գայանե Սահակյանը խորհուրդ է տալիս սննդամթերքը չպահել նման պայմաններում։

Նշենք, որ ՀՀ 2017-2018 թվականներին ներմուծվել է 18.059,6 տոննա էթիլենի պոլիմերներ՝ սկզբնական ձևերով․ «Նման մեծ քանակությամբ թափոնների մեջ գցում ենք նաև մարտկոցներ, դեղեր, որոնք ռեակցիայի մեջ են մտնում ու սարսափելի հիվանդությունների պատճառ են դառնում»։

Հիշեցնենք, որ Հայաստանն աշխարհի 172 երկրների շարքում քաղցկեղային հիվանդություններից մահացությունների թվով առաջին տեղում է։ Շատ մասնագետներ կարծում են, որ դա կապված է պոլիէթիլենային  աղտոտվածության հետ։

Խնդիրը որոշ չափով կանխելու համար, աղբը տեսակավորվում է, ապա անցնում վերամշակման․ «Փորձը ցույց է տալիս, որ այն երկրները, որոնք աղբը տեսակավորում են, թափոնների հիմնախնդիր գրեթե չունեն։ Այն հնարավորություն է տալիս թափոնը վերամշակել և նոր բան ստանալ»,-ասում է Գայանե Սահակյանը։

Հայաստանում պլաստիկ աղբի տեսակավորման մշակույթը զարգացման փուլում է։ Շատ ընկերություններ, հասարակական կազմակերպություններ, ծրագրեր զբաղվում են աղբի տեսակավորմամբ։ Այդպիսի ծրագրերից է նոր մեկնարկող «ԷկոՏուն Լոռի»-ն։ Ծրագրի ղեկավար Մանե Խաչատրյանը նշում է․

-Ծրագրի նպատակն է` զարգացնել պլաստիկ աղբի վերամշակումը Լոռու մարզում, ինչպես նաև պլաստիկ թափոններին տալ նոր կյանք։ Նման կազմակերպություններ արդեն  կան Երևանում, Գորիսում և, սա նորություն է լինելու այս տարածաշրջանի համար։ Վերամշակելով ստանալու ենք տնտեսական ապրանքներ, նաև տուրիստական փաթեթներ են առաջարկվելու, որ զբոսաշրջիկները անձամբ մասնակցեն վերամշակմանը ու ստանան իրենց նախընտրած հուշանվերը։

«ԷկոՏուն Լոռի» ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է Լոռու մարզում ընդհանուր աղբամանների կողքին տեղադրել հատուկ  աղբամաններ նախատեսված պլաստիկի համար։

- Բնական է՝ չենք կարող արգելել, որ ընդհանրապես պլաստիկը բացակայի մեր կյանքից, սակայն օգտագործելու տեսանկյունից պետք է ավելի խելամիտ օգտագործենք,- հավելեց Մանե Խաչատրյանը։

Մարդիկ ստեղծեցին պոլիէթիլենային տոպրակները  կյանքը հեշտացնելու համար, իսկ հիմա ստեղծում ու փնտրում են դրա դեմ պայքարելու միջոցներ, չէ որ պահպանելով բնությունը, պահպանում ենք ինքներս մեզ։

Հասկանալու համար, թե ինչ է փոխվել, կամ փոխվե՞լ է արդյոք ինչ-որ բան վերջին մեկ տարվա ընթացքում, մի քիչ քայլենք Երևանի փողոցներում։

Պայմանական երթուղի՝ Շրջանայինից-Երիտասարդական։ Բոլոր խանութները կարծես տեղում են՝ իրենց սովորական անցուդարձով։ Ահա և գրավաճառ պապիկը՝ իր նույն տեղում, և այն կինը, որ միշտ սակարկում է գրքերի գինը։ Մի քիչ ներքև արագ սննդի կետն է՝ ճիշտ նույն տեղում, ճիշտ նույն ճաշացանկով։ Ճիշտ նույն տեղում է և այն երիտասարդը, որ ամեն անգամ ուտելուց հետո հեռանում է լուռ՝ շնորհակալությունն ու ափսեն թողնելով սեղանին, մինչդեռ պետք է երկուսն էլ փոխանցել փոքրիկ պատուհանի մոտ միշտ նույն դեմքով կանգնած մատուցող-գանձապահին։

Ուղիղ առջևում նույն կանգառն է՝ նույն գովազդներով ու նույն երկարության մարդկային պատով։ Անգամ տոմս չստացողներն են նույնը, նույնն են նաև վարորդի՝ նրանց հասցեին հնչող անհասցե խոսքերը։ Ահա և այն երիտասարդը, որ ամեն անգամ անտեսելով սուլիչի ձայնը՝ փողոցն անցնում է նույն անթույլատրելի տեղով։

Քայլենք դեպի այգի։ Այստեղ էլ ամեն ինչ նույնն է. արձանները, նստարանները, սրճարաններից լսվող երգերը։ Ցավալի է, բայց նույն կերպ թարմացված են նստարանի մոտ թափված ծխախոտի մնացորդները ու արևածաղկի կեղևները, քամին նույն ոգով թարմ տոպրակներ է փաթաթել ծառերի վզին։ Աղբամանից բարձրացող ծխի հոտն էլ է նույնը, բայց թարմ։

Մնացած նույնություններին անդրադառնալն անիմաստ է, հավատացեք։

Ես առանձնապես չգիտեմ, թե իշխանափոխությունից հետո ինչեր են փոխվել մեր հաստափոր օրենսգրքերում, ով որ համակարգից որն է տեղափոխվել, բայց մի բան գիտեմ հաստատ։ Չի փոխվել ամենակարևորը` մեր մտածելակերպը։ Մենք շարունակում ենք կարիքավորի օրվա հացի փողի հաշվին գին սակարկել, բայց թեյավճար թողնել սրճարանում, որտեղ չունեն դրա կարիքը, խախտում ենք օրենքը և սրտնեղում, երբ տուգանվում ենք, կամ նույնիսկ երբ հանդիմանում են։

Մենք կեղտոտում ենք մեր շրջակայքը մի ամբողջ օր՝ մոռանալով, որ մարդիկ գիշերը մեզ նման հանգստանալու փոխարեն աշխատելու են` փորձելով մի քանի րոպեում մաքրել ամբողջը։ Դեռ ավելին, առավոտյան արթնանալուն պես մեր պարտքն ենք համարում հիշել բոլոր իշխանական օղակներին, ներքևից վերև, մեղավոր ու անմեղ՝ մեղադրելով գարշահոտությունը չվերացնելու մեջ։

Մենք զլանում ենք շնորհակալություն հայտնել մեր քաղցը հագեցնողին, ու նեղանում ենք, որ հաջորդ անգամ լայն ժպիտով չի դիմավորում մեզ։

Մենք մի քանի քայլ վերև, սահմանված տեղում կանգառ պահանջելուն սովոր չենք։ Էլի ու էլի շատ բաների սովոր չենք, բայց սովոր ենք պահանջելուն։ Մենք պահանջատեր ենք, պահանջատեր ենք բոլորի նկատմամբ, բացի ինքներս մեր։ Ու ով էլ գա իշխանության, ինչ փայտիկ էլ որ ունենա, մեր մտածելակերպը փոխողը մենք ենք։ Ինչ հրաշք էլ որ կատարվի աշխարհում, մենք չենք տեսնելու, քանի դեռ մեր աշխարհը սահմանափակված է մեզանով։

Ու համաձայն եք, թե չէ, բայց այո, աղքատությունը մեր գլխում է, դեռ ավելին, այն նաև մեր հոգում է։

Կներեք իհարկե, մի բան ասեմ, էլի:

Ես ջղայնացած եմ:

Մարդիկ այսօր քարոզում են սոց. ցանցերի օգտակար հատկանիշների մասին: Քարոզում են, որ ինստագրամը իրենց բիզնեսի համար թույն ինքնահաստատվելու միջավայր է: Սա ցանց է, որ կապում է ողջ աշխարհը, իսկ ի՞նչ է սա ինձ համար:

Սա իրականություն է, որտեղ դու չունես ընկերներ, դու ունես Friend-ներ ու Follower-ներ: Ու չսխալվե՛ս, նրանք քո ընկերները չեն:

Սա իրականություն է, որտեղ դու գեղեցիկ ես, որովհետև քո քիթիկը սիրուն է վիրահատված, շրթունքներդ սիրուն են լցրած, հոնքերդ սիրուն են դաջել, թարթիչներդ սիրուն են լցրել ու նկարներդ էլ սիրուն է photoshop արած: Ըմմմ… Դա…

Սա իրականություն է, որտեղ դու ալարում ես զանգել, առավել ևս հանդիպել ու խոսել, չէ որ կա «կգրեմ»-ը:

Մարդը վստահ է, որ ունի քեզ, որովհետև ունի քո instagram-յան էջը:

-Արի մնանք լավ ընկերներ,- ասվում է, որ իրար instagram-ում follow մնաք:

Քո ընկերները գիտեն` դու ոնց ես ու ինչ ես անում, որովհետև հետևում են քո story-ներին, որովհետև դու ուր գնում ես, ինչ անում ես, ինչ առնում ես, ինչ նվեր ես ստանում, իմանում են քո 600 follower-ները:

Եթե like-եց սիրում է, եթե չlike-եց ՝ չի սիրում:

Էլ զանգելու կամ հանդիպելու կարիք, կենդանի շփվելու կարիք ես էլ չեմ տեսնում:

Սա է քո ու հասարակության հետ հարաբերությունները, յուրաքանչյուրս մենք ենք որոշում սա լա՞վ է, թե՞ օքեյ է: Կարևորը` զարգացրեք ձեր բիզնեսը, կարևորը` ունեցեք շատ Follower-ներ, ու շատ like-ով նկարներ:

Իսկ իմ պարագայում երևի արագիլն է շփոթվել և ուրիշ ժամանակաշրջան է բարուրս քցել:

Իմ պատմությունը նման է հարյուրավոր երեխաների պատմությունների, որոնց հայրերը մեկնում են արտագնա աշխատանքի: Գյուղում կյանքն արագ չի անցնում, օրերն էլ երկար են թվում:
Հայրս էլ  շատերի պես մի օր մեկնեց արտագնա աշխատանքի, երբ ես մեկուկես տարեկան էի, իսկ եղբայրս՝ վեց ամսական։ Մեկնելու հիմնական պատճառն իբր աշխատանք գտնելն էր, բայց եթե հաշվի առնենք, որ հայրս գյուղում ուներ սեփական կարի արտել ու մթերային խանութ: Ինձ համար կասկածի տակ դրվեց աշխատանք գտնելու փաստը, թե քանի՞սն են հորս նման լսել դրսի շքեղ ու հեշտ կյանքի մասին, հավատացել, որ դրսում գումար վաստակելն ավելի հեշտ է, կյանքն էլ գեղեցիկ, իսկ իրականում մարդիկ գուցե քնելու տեղ չունեն կամ ուտելու հաց: Ինչևէ, հենց այստեղից է սկսում իմ ու իմ ընտանիքի կյանքի պատմությունը:

Գյուղում ապրող սկեսուր, սկեսրայրի հետ մենակ մնացած ամեն հարսի համար էլ պարզ է դառնում, որ իր իրավունքները փոքրանում են, իսկ պարտականությունները մեծանում, իսկ  մորս համար հատկապես, որովհետև նա նոր-նոր էր ծանոթանում տեղի սովորույթներին, կարգուկանոնին ու միջավայրի խստակյաց բարքերին, մարդկանց, որոնք նման չէին իր հայրենի Ծավ գյուղի բնակիչներին, որտեղ մարդիկ ավելի մեղմ են իրենց բնության նման: Ցուրտ ու մութ իննսունականներին  հեռախոսով կապ հաստատելը շատ դժվար էր, Վարդենիսից մինչև Կապան հասնելն էլ` անհնար: Հարազատներին միայն կարոտել էր մնում, իսկ նոր հարազատ դարձած մարդկանց մեջ կիսատ սեր ու ջերմություն գտնել, հարմարվել նոր միջավայրին, փորձել և՛ մայր լինել երկու մանկահասակ երեխաներին, և՛ հայր:

Մայրս ամեն ինչ անում էր, որ մենք հոր պակաս չզգանք, բայց բնությունն իր օրենքներն ունի, կինը բնությունից մայր է, ու տղամարդկային ուժեղ բազուկներ են պետք տան սյուներն ամուր պահելու համար։

Տատս յոթ զավակի մայր էր, ու հորս պակասը փորձում էին լրացնել հինգ հորեղբայրներս ու հորաքույրս` ամեն մեկն իր չափով։ Բայց միակ մարդը, ում մեջ ես ու եղբայրս մեր հորն էինք տեսնում, պապս էր` գյուղում հարգանք ու սեր վայելող շինարար ու ձկնորս։ Մենք մեծանում էինք` ամեն տարի հասկանալով ու հարմարվելով, որ մեր հորը չենք տեսնելու գալիք Նոր տարուն, բայց ամեն օր սպասում էինք գոնե մեկ զանգի, կամ նամակի, ամեն օր: Յոթ երկար ու ձիգ տարիներ մենք որևէ լուր չունեցանք հորիցս:

Պապս ամեն ինչ անում էր մեզ համար, բայց այն գիտակցումը, որ նա միայն մեր պապը չէր, ու միայն մենք իրեն «պապ» կոչելու իրավունք չունենք, ինձ ստիպում էր խանդել ու կարոտել հորս, ով միայն մերն էր…

Հորս բացակայությունը գուցե սովորական լիներ կամ այդքան ցավոտ չլիներ, եթե ամեն անգամ հարևանների բարեկամների երեխաներն իրենց նոր հագուստն ու խաղալիքները ցույց տալիս չշեշտեին, որ իրենց  «պապան է առել» արտահայտությունը, մեծերը չնայեին մեզ ու չփսփսային, որ` սրանց հերն էլ չի գալու, որ` լսել եմ այնտեղ ուրիշ կին ու երեխա ունի, որ` կարո՞ղ է մի բան է եղել, որ` ոչ զանգում է, ոչ գրում, որ` անհեր երեխեն ինչ պիտի լինի:

Ես  չարացած չեմ, մարդիկ իրենց կեղտոտ կամ մաքուր պատուհաններից են նայում աշխարհին, պարզապես այդ խոսակցությունները ստիպում էին մեղավոր զգալ, որ երկու մանկահասակ երեխաներ  ծնվել են ու արհեստական ձևով զրկվել հոր ներկայությունից իրենց կյանքում, մեղավոր զգալ, որ մի տեսակ որբ են ու վախենալ, որ մի օր ընդմիշտ են որբանալու, որ Հայաստանի մեկ այլ ծայրից հարս եկած կինը լռությամբ ամուսնուն է սպասում:

Ինքս ինձ եղբորս պաշտպան էի կարգել։ Ամեն անգամ նման խոսքեր լսելուց հետո տուն էի վազում ու պատից կախված հորս նկարին բողոքում էի, աթոռը ոտքերիս տակ էի դնում, որ հասնեմ նկարի մոտ ու արցունքներս մաքրելով բողոքում էի, հրամայում, աղոթում, որ վերադառնա ու  մարդկանց ցույց տա իրենց տեղը, ցույց տա, որ ինքը միայն մեր պապան է։
Ութ տարի անց, երբ արդեն դպրոց էի գնում, հայրս սկսեց զանգել ու ծանրոցներ ուղարկել։ Հիշում եմ, առաջին անգամ այնքան էի ուրախացել, երբ փոստից ասացին զանգել է, որ չնայած հորդառատ անձրևին, կիսահագնվել  վազեցի դուրս մորս հետ, որ գնամ, խոսեմ, բայց այնքան հուզված էի, որ միայն ձայնն էի լսում` խոսելուս ունակությունը կորել էր։

Զանգից մեկ տարի անց՝ հոկտեմբերյան մի տաք օր, հայրս ընկերների հետ եկավ։ Նախորդ երկու գիշերը ուրախությունից չէի քնել։ Դպրոցում ասել էի, որ պապաս գալիս է, բայց ուսուցչուհիս քմծիծաղով ասաց, որ թող գա նոր ուրախացի:

Երկու օր անց պապաս եկավ:  Նկարում հայրս նիհար էր, սև մազերով ու բեղերով, բայց  մեքենայից իջավ լրիվ ուրիշ մարդ: Ինձ թվաց, թե՛ ինձ խաբել են, թե՛ իմ պապան չի: Մանկան միամտությամբ համոզված էի, որ այդքան տարի հետո հայրս նույն տեսքը պիտի ունենար, նույնը լիներ:  Մեքենայից իջավ արդեն ճերմակած մազերով մեկը, ում միայն աչքերն ու բեղերն էին հիշեցնում նկարի մարդուն, ով այնքան հարազատ էր ինձ ու միաժամանակ անծանոթ: Երբ անունս տվեց, վազեցի, գրկեցի ու էլ ոչինչ չեմ հիշում,  ասես աշխարհը փոխվեց ինձ համար, ես հայտնվեցի այլ աշխարհում, որտեղ ես հայր ունեի, ես հավասար էի բոլորին ու բոլորի նման:

Ես բախտավոր մարդ եմ, որ հայրս վերադարձել է ու մեր կողքին է հիմա, բայց ոմանք այդպես էլ հոր քաղցրություն չտեսան, արտագնա աշխատանքը վերցրեց շատ երեխաներից իրենց հայրերին:

Ինչքան էլ ինձ ծանոթ լինի այդ ցավը, իրենց կորուստը ոչ մեկ ու ոչինչ լրացնել չի կարող երբեք, ու դրա միակ մեղավորը արտերկրում «լավ աշխատանք գտնելու ու ապրելու» պատճառաբանությունն է, հետևանքը` այն բազում երեխաները, ովքեր ամեն վայրկյան են սպասում իրենց հայրերին:

-«Եվրատեսիլին» մի շաբաթ մնաց:

-Գիտեմ, մարտից սպասում եմ, թե երբ է լինելու «Եվրատեսիլը»: Հենց այդ ժամանակվանից սկսում եմ լսել բոլոր մասնակիցների երգերը ու կանխագուշակել մրցույթի արդյունքները:

-Բայց այս տարի բոլոր երգերը չես լսել:

-Ի՞նչ իմացար:

-Ախր, ես դու եմ, ինքդ քեզնից ես հարցազրույց վերցնում:

-Լավ: Այս տարի բոլոր երգերը չեմ լսել, որ հետաքրքիր լինի: Չնայած ամեն տարի լսում էի ու երգերը սովորում, որ հետո մրցույթի ընթացքում նրանց հետ երգեմ: Լսել եմ Հայաստանի, Ռուսաստանի, Նիդերլանդների, Ադրբեջանի և Ֆրանսիայի երգերը: Ամենաշատը հավանել եմ Ֆրանսիայի երգը:

-Ունե՞ս կանխատեսումներ:

-Դե, այս տարի մենք երկրորդ կիսաեզրափակչում ենք: Իսկ երկրորդ կիսաեզրափակչում միշտ իմ սիրած երկրներն են լինում և ամենաուժեղ մրցակիցները: Չնայած երկրորդ կիսաեզրափակչում ենք, բայց ես հույս ունեմ, որ կանցնենք եզրափակիչ:

-Համարյա ամեն տարի քո սիրած երգերը երկրորդ տեղ են ընկնում:

-Ամեն տարի ժյուրիի պատճառով մարդկանց կողմից ամենաշատ միավորներ ստացողները չեն հաղթում, բայց անցած տարվա երգն ակնհայտ հաղթող էր: Իսկ 2017թ. ես Բուլղարիայի կողմից էի: Այս տարի Նիդերլանդների կողմից եմ: Կանխատեսում եմ, որ Ռուսաստանը մի քանի տարի խառը վիճակից և Սերգեյ Լազարևի վերադարձից հետո կհաղթի:

-Բուլղարիան «Եվրատեսիլում» քո սիրած երկիրն է:

-Քոնն էլ:

-Այս տարի Բուլղարիան չի մասնակցում:

-Երեք տարի շատ լավ արդյունքներից հետո չի մասնակցում: Կարող է՝ ուզում են մյուս տարի ավելի լավ ներկայանալ:

-Քանի տարի է՝ Ավստրալիան էլ է մասնակցում:

-Ավստրալիան Եվրոպա չի: Բայց չեզոք եմ այդ հարցում: Երբեք Ավստրալիայի երգերը իմ ֆավորիտներից չեն եղել: Եթե մի օր Ավստրալիան հաղթի, «Եվրատեսիլը» կարող է միջազգային մակարդակի հասնել:

-Բայց «Եվրատեսիլը» արդեն միջազգային է:

-Լավ: Համաշխարհային մակարդակի:

-Այս տարվա Հայաստանի երգը շատ լավն է:

-Սիրում եմ այս տարվա երգը:

-Սրբուկին էլ ես շատ սիրում:

-Այս տարվա երգով լավ տեղ կարող ենք զբաղեցնել: Ընդհանրապես «Եվրատեսիլը» մեզ համար կարևոր է: Եվրոպացիներն իմանում են Հայաստանի մասին:

-Ամեն տարի քվեարկությունների կարգը փոխում են:

-Ամեն տարի ավելի են ավելացնում ճնշումը: Անցած քվեարկելու ձևն ավելի հարմար էր:

-Իսկ մանկական «Եվրատեսիլի՞նը»:

-Անիմաստ եմ համարում օնլայն քվեարկությունը: Հենց սկսում է քվեարկության ժամանակը, քվեարկության կայքը լավ չի աշխատում: Հետո քո երկրի մասնակցին էլ կարող ես քվեարկել:

-Քեզ դու՞ր են գալիս «Եվրատեսիլում» Հայաստանի մասնակիցների երգերը:

-Ոչ բոլորը: Ամենաշատը հավանել եմ Արամ MP3-ի, Իվետա Մուկուչյանի ու այս տարվա երգերը:

-Սևակ Խանաղյանի և Արծվիկի երգերը չե՞ս հավանել:

-Ոչ: Դեմ եմ մրցույթի միջոցով մասնակիցների ընտրությանը:

-Մտածում ես, որ մրցույթով ընտրված մասնակիցները հենց սկզբից են որոշվում:

-Այո:

-Հաղթող երգերը չեն հիշվում:

-Դե, ինձ որոշ ժամանակ է պետք, որպեսզի հիշեմ հաղթողներին: Հիշում եմ միայն այն երգերը, որոնք սիրում եմ: Կան երգեր, որոնք 2014թ-ից լսում եմ:

-Երբվանի՞ց ես նայում «Եվրատեսիլ»:

-Գիտես… 2012թ-ից: Իսկ մանկականը՝ 2009թ-ից:

-Ես գիտեմ, իսկ կարդացողները՝ ոչ:

-Դե ուրեմն ուրիշ մարդու գտնեիր:

-Սիրո՞ւմ ես նայել «Եվրատեսիլ»:

-Սիրում եմ: Միշտ մինչև վերջ նայում եմ, որ ուղիղ եթերով իմանամ հաղթող մասնակցին: Եզրափակիչը նայելը ավելի դժվար է, որովհետև սովոր չեմ այդքան ուշ քնելուն: Լավն այն է, որ եզրափակիչը շաբաթ է լինում: Հետո էլ արդեն սովորել եմ, որ «Եվրատեսիլը» գիշերն է լինում:

-Եվրատեսիլը միավորո՞ւմ է երկրներին:

-Եթե հարցականի նշանով ես տալիս հարցը, ուրեմն ինքդ էլ չգիտես:

-Այս տարի «Եվրատեսիլ» նայելը շատ հետաքրքիր է լինելու:

-Մեծ ակնկալիքներ ունեմ, որովհետև այս տարվա ոչ բոլոր երգերն եմ լսել:

-Շնորհակալություն հարցերին պատասխանելու համար:

-Խնդրեմ: Բայց մյուս անգամ ուրիշին կգտնես:

-Խոստանում եմ: