Երկար դադարից հետո ի վերջո մտքերիս մթին անկյունում քնած մուսայիս արթնացնելուց հետո ուզում եմ պատմել նոր դպրոցիս, նոր ընկերներիս, ի հայտ եկած դժվարությունների ու արդեն ավագ դպրոցի կարգուկանոնին հարմարվող աշակերտներիս մասին: Փորձեմ ներկայացնել.

Սեպտեմբերի 1
-Ես չեմ գնա էդ դպրոց, չեմ հարմարվի նոր շրջապատին… Մա՛մ, մոտս կմնաս:
Ինչ լավ է, որ վաղը շաբաթ է:

Սեպտեմբերի 2
-Ուռա՜, դասեր չկան: Բայց, կարծես թե, և՛ դասընկերներս էին լավ մարդիկ, և՛ նոր ուսուցիչներս:

Սեպտեմբերի 3
-Վաղը դասի ենք: Բայց ախր, ես իմ դպրոցն ու իմ դասարանն եմ ուզում…

Սեպտեմբերի 4, 5
-Ի՜նչ հետաքրքիր է սովորել նոր դասարանում: Նոր ուսուցիչներ, տարբեր ուսուցման մեթոդներ, շաբաթական ընդամենը 1 ժամ քի՜միա…

Սեպտեմբերի 6, 7, 8
-Այնքան շատ դաս ունեմ, բայց մեկը մյուսից հետաքրքիր է: Ես պետք է շարունակեմ լավ սովորել:

Սեպտեմբերի 9, 10
-Ինչի՞ մասին նոր հոդված պատրաստեմ: Ինչ լավ է՝ վաղը դպրոց պետք է գնամ:

Երբեմն-երբեմն մոռանում ենք, որ փոքր ենք եղել: Մոռանում ենք, որ դեռ անցյալ տարի ամբողջ հոգով ուզում էինք դպրոցն ավարտել, իսկ հիմա՞: Հիմա՝ ճիշտ է, դեռ 11-րդ դասարանում ենք, բայց արդեն հասկանում ու գնահատում ենք այն օրերը, որ անց ենք կացնում դպրոցում:

Դպրոցում մի փոքր զբոսանք կատարելուց հետո հասկանում ես, որ էլ չես կարող մեծ միջանցքներով ընկերներիդ հետ «բռնոցի» խաղալ, էլ չես կարող ասել, թե տետրը մոռացել ես տանը, որովհետև տնային աշխատանքը չես գրել, քանի որ հասկանում ես, որ ուսուցիչն էլ է քեզ նման դպրոց գնացել:

Իսկ ինչպե՞ս եմ սովորել գրել: Այս հարցը ես ինձ տվեցի այն ժամանակ, երբ փորձում էի եղբորս օգնել թեք գծեր գծել: Հետո նայելով նրա առաջին «գլուխգործոցներին»՝ հասկացա ու միևնույն ժամանակ զարմացա, որ փոքր տարիքում միգուցե նաև դժվարացել եմ թեք գիծ գծել:

Առաջին դպրոցական շաբաթն է, ու դու պատկերացնում ես, որ ինչպես նախորդ տարիներին, այս տարի էլ, միգուցե, ուսուցիչը դասարան մտնելուց հետո մի ամբողջ դասաժամ քննարկի քո ու դասընկերներիդ ամառային արձակուրդները, բայց դրա փոխարեն` մի փոքր երկխոսությունից հետո հանկարծ հայտնվում ես գրատախտակի մոտ, տետրերիդ առաջին էջերը լցնում նոր նախադասություններով, ու առաջին ժամն ավարտվելուց հետո գրատախտակի վրա արդեն հայտնված են լինում նոր երկրաչափական գծագրեր ու նոր բանաձևեր, որոնցով արդեն հաջորդ ժամին դու պետք է լցնես գրատախտակի դատարկությունը:

Հիմա, երբ ասում են՝ դպրոց, առաջին հերթին ոչ թե պատկերացնում ես ձանձրալի դասեր, ոչ այնքան սիրելի դասաժամեր, այլ միանգամից մտաբերում ես հարազատ դարձած դասընկերներիդ, ուսուցիչներիդ, որոնց արդեն մեկ-երկու տարի հետո միգուցե էլ չհանդիպես, դասղեկիդ, որ ամեն հարցում քեզ աջակցում է, ու երբ խորհրդի կարիք ես զգում՝ օգնության հասնում:

Ինչ շուտ մեծացանք: Իսկ եթե աչքս մի անգամ էլ թարթեմ ու նույն մտքերով հայտնվեմ արդեն ոչ թե դպրոցի դասարաններից մեկում, այլ համալսարանի լսարաններո՞ւմ, կամ էլ աշխատասեղանի մոտ նստա՞ծ:

Պատմությունը երբեք չեմ սիրել, իսկ քննություններից հետո նույնիսկ սկսեցի թշնամաբար վերաբերվել այդ առարկային։

Հունիսի 21. պատմության քննությունից մեկ օր առաջ։

-Հըն, Թին, մի բան ստացվո՞ւմ ա։

-Եսիմ, Նել, բոլոր տոմսերն էլ սովորել եմ, բայց չեմ կարողանում հիշել, չի տպավորվում։ Ի՞նչ անեմ։

-Կարդա, ես հարցեր կտամ՝ կպատասխանես։

Հունիսի 22. պատմության քննություն:

Առավոտյան վաղ արթնացա, մի քանի տոմս կարդացի ու գնացի դպրոց։ Ժամը 9:00 արդեն դպրոցում էի, բայց ինչպես պարզվեց՝ մեր դասարանին քննելու էին ժամը 12-ին։ Դե, լավ էր, կհասցնեի կրկնել տոմսերս, բացի այդ էլ՝ կընտելանայի քննական տարածքին։

Նստել էի մի քարի ու կարդում էի, երբ գրա դարանավարուհիներից մեկը ձայն տվեց.

-Մոտդ գիրք կա՞:

Մոտեցա պատուհանին, հանձնեցի բոլոր գրքերը, որոնք մնացել էին մոտս՝ քննություններին պատրաստվելու համար։ Մնացին պատմության դասագրքերը։

-Դրանք էլ տուր։

-Կրկնում եմ, քննությունը վերջանա՝ կհանձնեմ։

-Ոչինչ, տուր, էլ չի կարելի կրկնել, երեկ պիտի կրկնած լինեիր,- քմծիծաղով պատասխանեց գրադարանավարուհին։

Ախր, ո՞նց բացատրեմ, որ առարկան չեմ սիրում՝ հերիք չի, մի բան էլ հիշողություն չունեմ, կարդացածս նույն պահին էլ մոռանում եմ։ Գիտեք, թե հե՞շտ է 100 հարց սովորելը՝ հնագույն շրջանից մինչև նորագույն շրջան, 6-րդ դասարանից մինչև 9-րդի գրեթե բոլոր թեմաները։

-Քննությունից հետո կհանձնեմ. էս գրքերն ինձ պետք չեն,- ժպտալով պատասխանեցի ու նորից գնացի կրկնելու։

Աստիճանաբար սկսեցին հավաքվել դասընկերներս: Մեկը՝ անհանգիստ, մյուսը՝ վստահ, որ բարձր է ստանալու, մեկը առանձնացած աղոթում էր, մյուսը՝ կրկնում, իսկ մի խումբ էլ կար՝ «այլ կերպ» էր խաղում: Դե, իհարկե, ես էլ էի այդ խմբում։ Արդեն ժամը 14-ին մոտ էր, գրեթե բոլորը հանձնել էին քննությունն ու տուն գնացել, մնացել էինք մի քանիսով։ Պատմության ուսուցչուհիներից մեկը դպրոցից դուրս եկավ.

-Էսքա՞նդ եք մնացել։ Թինա, Վալենտինա, հաջորդը դուք կմտնեք։

-Մենք վերջում մտնենք, էլի։

-Չէ, ի՞նչ տարբերություն։ Մի հոգի դուրս գա, դու կմտնես, Թինա։

-Լավ էլի, թող Ալիկենք մտնեն, ես վերջում կմտնեմ։

-Ալիկը չի՞ մտել դեռ։

-Չէ։

-Լավ, ոչինչ, դու ես հաջորդը, էլ չասեմ։

Ահա և եկավ իմ հերթը։

-Բարև ձեզ։

-Բարև, քաշիր տոմսը, ո՞ր համարն է, արի՝ էստեղ ստորագրի։

Վերցրի 22 համարի տոմսս, սևագրության թերթիկ ու նստեցի, որ պատրաստվեմ։

«22։ Ի՜նչ դժբախտ եմ ես։ Ես զգում էի, որ հենց սա եմ քաշելու։ Ինչի՞ հենց սա լավ չսովորեցի»։ Ու մինչ մտածում էի, թե ոնց եմ պատասխանելու տոմսս, երբ ոչինչ չեմ հիշում, եկավ պատասխանելու ժամանակը։

-Դե, Թինա, կարդա հարցը ու սկսիր պատմել։

-Ըմ… «Հայկական պետությունների դիցարանները», ըմ..,- ու սկսեցի պատմել այդ թեմայի շուրջ այն ամենը, ինչ մտքիս էր գալիս։

-Ապրես, հաջորդ հարցը։

-«Հայկական մշակույթը (XV դար-XVII դարի առաջին կես)», ըմ… Չգիտեմ, չեմ հիշում էս թեման։

-Լավ, իսկ ի՞նչ ես հիշում։ Ինչ գիտես՝ դա պատմիր։

Մինչ կհասցնեի ասել այն թեմայի վերնագիրը, որը ամենից լավ էի հիշում, ընդհատեց պատմության ուսուցչուհիներից մեկը, որը մեր դասարանում «Հայոց եկեղեցու պատմություն» էր դասավանդում.

-Թինան ի՞նչ գիտի, որ։ Թինան խելո՜ք, սուսիկ-փուսիկ երեխա է։

Հա, իրականում ես էդ տոմսը լավ չէի սովորել, հնարավոր է՝ ընդունակություններս, կամ էլ հիշողությունս, նաև հուզմունքս չթողեցին ինձ հանգիստ խոսել, բայց Թինան շատ բան գիտի: Ինչքան ես գիտեմ՝ ուսուցիչները պետք է էսպիսի պահերին աշակերտի կողքին կանգնեն և սիրալիր ժպիտով ասեն. «Դու կարող ես»: Ավելի ամոթալի է այն, որ մանկավարժը աշակերտի հոգեբանություն չգիտի:

Լսելով նման արտահայտություն մի ուսուցչուհուց, որի դասերին ես միշտ պատրաստ եմ եղել՝ սկզբում հուզվեցի, հետո որոշեցի, որ պիտի պատասխանեմ ու բարձր ստանամ։ Եվս մեկ հարց պատասխանեցի ու դուրս եկա քննասենյակից, իհարկե, ոչ լավ տրամադրությամբ։ Իսկ երբ քննությունն ավարտվեց, իմացա, որ 16 միավոր եմ ստացել։

Բարև բոլորին, ով կարդում է նյութս: Ամբողջ ամառ համարյա տանը չէի լինում, այդ պատճառով չէի գրում: Իսկ ինչո՞ւ համարյա տանը չեմ լինում. ասեմ՝ սարում էի։ Ամբողջ ամառ աշխատում ենք, դրա համար էլ օրերն ենք հաշվում, թե երբ են դասերն սկսվելու:

Այս տարի սեպտեմբերի մեկին շատ անհամբեր էի: Արթնացա ժամը 6-ին՝ չնայած, որ զարթուցիչս ժամը 8-ին էր։ Բայց այդ անհամբերությունն էլ ունի իր պատճառները։ Դեռևս անցած տարվա երկրորդ կիսամյակից մենք դասղեկ չունենք, և ես անհամբեր սպասում էի, որ իմանամ, թե ով է մեր դասղեկը։ Իսկ երկրորդ պատճառն այն է, որ ուսուցչական կազմում փոփոխություններ են եղել, իսկ դա նշանակում է, որ լինելու են նոր դեմքեր, նոր ծանոթություններ։

Ժամը 9-ին հնչեցրին նոր ուսումնական տարվա առաջին զանգը։ Դպրոցի տնօրենը երեխաներին իր ուղերձը հղեց և, ամփոփելով անցած տարվա առաջադիմության արդյունքները՝ գերազանցիկ աշակերտներին գովասանագրեր հանձնեց։ Դրանից հետո եկան երկու զինվորական։ Չգիտեմ՝ ձեզ մոտ կա՞ նման բան, թե՞ ոչ։ Բայց սահմանամերձ գյուղերում շատ ամուր է կապը բանակի հետ: 10, 11, և 12-րդ դասարանի աշակերտներին տարան մի դասասենյակ, որտեղ սպաները պատմեցին մեր բանակի մասին, արդեն երկրորդ անգամ էի լսում։

Իսկ հանդիպումից հետո էլ իմացա, որ այս տարի նախորդ տարիների պես 10 հազար դրամ դժվարությամբ աշխատած գումար չեմ տալու և ասեմ՝ վերցրեք, գրքերիս փողն է, քանի որ սահմանամերձ գոտում ապրող երեխաների համար դասագրքերն այս ուսումնական տարվանից անվճար են դարձել։

Ջա՜ն, էլի դասի ենք։

Այս տարի սեպտեմբերի 1-ին կարծես առաջին դասարանցի լինեի: Մայրիկիս հետ էի գնում դպրոց, նոր դպրոց:

Դսեղի դպրոցից դուրս եկա լացակումած աչքերով, հրաժեշտ էի տվել 10 տարվա ուսուցիչներիս ու ընկերներիս: Տեղափոխվում էի Երևան՝ ուրիշ ու նոր միջավայր: Երազանքիս հասնելու համար գնացի նման քայլի:

Ընտանիքիս անդամները շատ էին տխրել, որ իրենց հետ չեմ լինելու, մայրիկս ասում էր՝ բա ո՞վ ա պլեճ ուտելու, բա ո՞վ ա Հայկին օգնելու՝ տնայինները գրի, իսկ ես էլ հույս էի տալիս, որ Մարս մոլորակ չեմ գնում, կգամ՝ պլեճ էլ կուտեմ, Հայկի տնայիններն էլ սքայփի միջոցով կօգնեմ: Բայց նրանց էլ եմ հասկանում:

Լավ, վերադառնալով սեպտեմբերի 1-ին՝ ասեմ, որ նոր դպրոցս առաջին հայացքից ինձ դուր եկավ: Ուսուցիչներն էլ էին հաճելի, երեխաներն էլ: Երբ սկսվեց սեպտեմբերմեկյան միջոցառումը, անկեղծ ասած՝ մտովի տեղափոխվել էի իմ հին դպրոց ու մտածում էի, թե հիմա այնտեղ ինչ են անում: Բայց հետո՝ գնալով նոր դասարան ու շփվելով նոր ընկերներիս հետ, հասկացա, որ կյանքը սիրում է փոփոխություններ, ու արդեն նոր ճանապարհ է բացվել ինձ համար:

Ավարտվեց ևս մեկ ամառ, ու հասկանում եմ, որ գնալու եմ 12-րդ դասարան: Ինչպես ասում էին մեր ուսուցիչները՝ սա մեր վերջին անհոգ ամառն է, երբ օրերով ուղղակի պառկում ենք և ոչինչ չենք անում: Հասկանում եմ, որ սա վերջին սեպտեմբերի 1-ն է, որ ոտք եմ դնելու դպրոց՝ աշակերտուհու կարգավիճակով: Բայց հիմա չեմ ասելու, որ կկարոտեմ դպրոցը կամ ուսուցիչներին: Սա էլ կյանքի փուլերից մեկն է, որը վաղ, թե ուշ ավարտվում է: Եվ հիմա կրկին պիտի բողոքեմ:

Չեմ կարոտի դպրոցը, գիտե՞ք՝ ինչու: Որովհետև կարծում եմ, որ 10-12-րդ դասարանները անիմաստ խլում են մեր՝ առանց այն էլ կարճ ու արագ սլացող կյանքից լրացուցիչ 3 տարի: Ինչպես գիտենք՝ ավագ դպրոցում դասարանները բաժանվում են հոսքերի՝ հումանիտար, տնտեսագիտական և բնագիտական: Սակայն կրթության առումով էական տարբերություն չկա: Կարծում եմ՝ ավելի լավ կլիներ դասավանդվեին որոշակի մասնագիտություններ կամ առարկաներ՝ կապված մասնագիտությունների հետ: Դա հետագայում ավելի կհեշտացներ ուսումը բուհերում:

Խոսեմ մեկ այլ թեմայից՝ հագուստ և շպար: Սա ավագ դպրոցում ավելի քան կարևոր և ակտուալ թեմա է: Իմ կարծիքով՝ եթե դպրոցում չկա համազգեստ, անիմաստ է հագուստի համար նկատողություն անել գրեթե չափահաս մարդկանց: Իհարկե, դպրոցում պետք է լինի կարգուկանոն, բայց դպրոցում առաջնայինը ուսումն է, և տնօրինությունն առաջին հերթին պետք է աշխատի ձեռք բերել այնպիսի մասնագետներ, որոնք կկարողանան ապահովել թեմայի լիարժեք ուսուցումը, և որ ամենակարևորն է, այդ բարդ տարիքում կկարողանան հասկանալ աշակերտին և բացասական չազդել նրա ներաշխարհի վրա:

Ինչպես նշեցի՝ ես խոսում եմ ավագ դասարանների մասին: Այդ տարիքից մարդն սկսում է ինքնահաստատվել և կայանալ: Կայացման կարևոր մաս է կազմում այն հագուստը, որը մարդը կրում է՝ այդպիսով ներկայացնելով իր ճաշակը, ներաշխարհը և բնավորությունը: Ուսում ստանալն այն իրավունքներից է, որ մարդը ձեռք է բերում ծնված օրվանից, և ոչ ոք իրավունք չունի հագուստի կամ արտաքին այլ տվյալների պատճառով խլել այն: Ոչ ոք իրավունք չունի դեռահաս աղջկան արգելել ամենափոքր քանակի շպար օգտագործել՝ իրեն ավելի վստահ զգալու համար, իհարկե, միայն որոշ թերություններ շտկելու համար: Սա ավելի լուրջ է, քան կարող է թվալ: Այդ տարիքում մարդիկ ավելի դաժան են իրար հանդեպ և արտաքին թերությունները ծաղրելով՝ կարող են լուրջ հոգեբանական վնաս հասցնել միմյանց: Ի՞նչ կլինի, եթե մեր կարծիքն էլ հաշվի առնեն, որ փորձեն նայել այդ տարրական թվացող, բայց խնդիր ներկայացնող չնչին հարցերին մեր աչքերով:

Մեկ ուրիշ բան ասեմ: Բոլորը սովոր են մեղքը բարդել հեռախոսների և համակարգիչների վրա՝ բազում առողջական խնդիրների համար, բայց ոչ ոքի մտքով չի անցնում, որ դա կարող է տասներկու տարիների ընթացքում յոթ ժամ անընդմեջ անհարմար աթոռների վրա անցկացնելու արդյունքը լինել, իսկ դուրս գալ չի կարելի ոչ մի պարագայում, որովհետև «դպրոցում ստուգողներ կան», որոնք առաջին դասարանից գալիս են, բայց տեղ չեն հասնում:

Ամեն տարի մենք դասագրքեր ենք ստանում: Ես հարց ունեմ. ինչո՞ւ ենք վճարում դասագրքերի համար: Հաճախ մեզ տալիս են հին գրքեր, բայց բացի դրանից՝ տարվա վերջում գրքերը վերադարձնում ենք: Ավելի ճիշտ կլիներ փոխհատուցել միայն հասցրած վնասների համար: Չեմ կարող չնշել մեր գրադարանավարուհու մասին, որն իր ներկայությամբ ավելի մռայլ է դարձնում գրադարանը:

Լավ, շատ բողոքեցի: Իհարկե, պետք է բարձրաձայնել առկա խնդիրները և փորձել լուծում տալ դրանց, բայց այդքան վատատես չեմ: Դպրոցն այն վայրն է, որտեղ անցկացնում ենք մեր օրվա մեծ մասը, մեր կյանքի ամենաանհոգ տարիները, ձեռք ենք բերում ընկերներ և հիշողություններ ողջ կյանքի համար:

Վերջին սեպտեմբերի 1-ն է, բայց՝ դպրոցական վերջին սեպտեմբերի 1-ը: Շուտով ես էլ կիմանամ, թե ինչ բան է շրջանավարտ լինելը, ես էլ կհասկանամ ու կզգամ մյուս բոլոր շրջանավարտների զգացմունքները, հոգսը և ուրախությունը: Շուտով ես էլ եմ կրելու վերջին զանգի կրծքանշանը, ու ինձ ու դասընկերներիս համար էլ է հնչելու դասամիջոցներն սկսող ու ավարտող, բայց արդեն նշանակալից, խորհրդավոր, զգացմունքային վերջին զանգը:

Տարիներ շարունակ միշտ ասել ենք՝ ե՞րբ է գալու մեր վերջին զանգը: Դասերին նստել ու հաշվել ենք, թե վերջին զանգին քանի օր է մնացել, բայց այս տարի նստելու ու հաշվելու ենք, թե մեզ քանի օր է մնացել իրար հետ հետաքրքիր ժամանակ անցկացնելու:

Համոզված եմ, որ այս տարի բոլորս էլ կանհանգստանանք, երբ հասկանանք, թե ինչքան կարևոր էր մեզ հարազատ դարձած մեր հին տեղը՝ մեր սեղանն ու աթոռը, որոնց համար միշտ վիճում էինք:

Հենց այս տարի է, որ բոլորս հասկանալու ենք դպրոցի էությունը, ուսուցիչների չարչարանքներն ու նրանց տված գիտելիքը, հասկանալու ենք բոլորս իրար, որովհետև սա մեր դպրոցական վերջին տարին է լինելու: Այլևս մեզ համար չեն լինելու ազատ պահեր, անգամ ժամանակ չենք ունենալու դասին չնստելու: Չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ են բոլոր այս զգացմունքները հայտնվում հենց 12-րդ դասարանում: Թող բոլորը լիներ 8, 9, 10-րդ դասարաններում: Պատասխանը հետևյալն է. սա վերջին սեպտեմբերի 1-ն է, վերջին դպրոցական հուշերի, ապրումների ժամանակահատվածը ու վերջին դպրոցական դասամիջոցները:

Ճիշտն ասած՝ չէի ցանկանա նորից գնալ դպրոց, սովորել տառերը, թվերը, բայց կուզենայի, որ 12-րդ դասարանը ունենար իր 1-ին և 2-րդ «եթերաշրջանները», որպեսզի 1-ում բոլորը մի լավ պատկերացնեն, զգան, թե դա ինչ է, իսկ 2-րդ տարում արդեն «հիասթափվեն» 12-րդ դասարանցի լինելուց, որպեսզի շրջանավարտները վերջին պահերին չտխրեն, այլ շատ ուրախ լինեն: Այնպես տոնեն, ինչպես կտոնեին այն մարդիկ, որոնց տղաները անփորձանք բանակից վերադարձել են տուն, կամ աղջիկները անվճար ընդունվել են բժշկական համալսարան: