«Տնփեսա», «Քավարան», «Հին արքաներ»,   «Վերջին գործարք» ֆիլմերից հայտնի դերասան Կառլոս Մուրադյանը անկեղծացավ և պատմեց հինգ տարեկանից բեմում լինելու, դերասանի մասնագիտությունը ընտրելու, կերտած կերպարների, դրանց շուրջ բացասական և դրական արձագանքների, հետաքրքիր միջադեպերի, կերպարներ ստեղծելու, դրանց  հոգեբանությունը ուսումնասիրելու մասին և ոչ միայն:

-Ստանիսլավսկին ասում էր. «Թատրոնն սկսում է հանդերձարանից»:  Որտեղի՞ց սկսվեց Կառլոս Մուրադյանի թատրոնը, ե՞րբ հասկացաք, որ պետք է դառնաք հենց դերասան, և ինչպես տեղի ունեցավ Ձեր մուտքը դերասանական աշխարհ:

-Դեռ մանկուց՝ հինգ տարեկանից, բեմում եմ եղել, պարի եմ գնացել, դերասան լինելուց զատ մոտ 21 տարի, կարելի է ասել, պրոֆեսիոնալ պարող եմ: Իսկ արդեն 15-16 տարեկանում շուրջ երկու տարի ֆոտոմոդելային փոքր կարիերա եմ ունեցել: Դպրոցում թատերական խմբակները, դպրոցական  ներկայացումները միշտ ինձ ուղղորդել են, որ հենց սկզբից էլ՝ փոքր ժամանակվանից, իմանամ և  համոզված լինեմ, որ  գնալու եմ թատերական: Երկար չեմ մտածել, շատ ժամանակ չեմ ծախսել կողմնորոշվելու համար: Դպրոցի վերջին տարիներին արդեն ինձ համար որոշել էի՝ թատրոն, բեմ: Բացի նրանից, որ բեմը և պարը կային, ցանկություն կար կերպարներ ստեղծել և մարդու հոգեբանությունն ուսումնասիրել, և այդ ամենը գտա հենց դերասանի մասնագիտության մեջ:  Ճիշտ է, սկզբից ընտրությունս ռեժիսուրայի վրա էր. ուզում էի թատրոնի ռեժիսոր դառնալ, բայց երբ զրո կուրս ընդունվեցի, նախապատրաստական շրջանում փոխեցի որոշումս և գնացի դերասանական:

- Կհիշե՞ք, թե որ ֆիլմում կամ ներկայացման մեջ եք կերտել Ձեր առաջին կերպարը, և ինչպե՞ս անդրադարձավ այն Ձեր և Ձեր հետագա դերասանական կյանքի վրա:

-Առաջին կերպարս թատրոնում կերտել եմ 2003 թ. ամռանը, երբ դեռ զրո կուրսում էի սովորում, «Հաղթող ճոճաձին» ներկայացման մեջ: Կերտեցի մի բացասական կերպար, որը, կարելի է ասել, դարձավ ճակատագիր, և իմ խաղացած կերպարների մոտ 80-90%-ը եղել են բացասական կերպարներ (ժպտում է): Կինոյում առաջին կերպարս եղել է ռուսական «Ալպինիստներ» ֆիլմում, իսկ առաջին սերիալը, որում խաղացել եմ 2005թ., «Դժբախտ երջանկություն»-ն  էր:

-Եղե՞լ է այնպիսի դերասան, ում ցանկացել եք նմանվել:

-Երբեք չեմ պատկերացրել որևէ մեկին նմանակել, նմանվել ինչ-որ մեկին: Բայց եղել են, կան և օր օրի բացահայտվում ու փոփոխվում են դերասաններ, որոնց  խաղացած կերպարները, իրենց պրոֆեսիոնալիզմը, ոճը, մոտեցումը՝ իրենց գործին, ինձ միշտ հիացնում է, և ես շատ բան եմ սովորում թե՛ թատրոնում, թե՛ կինոյում: Բայց այնպիսին, որ ասեմ՝ իմ կուռքն է, կամ՝ իմ ամենասիրելի դերասանն է, ում ցանկանում եմ նմանվել, չունեմ: Տարբեր են, տարբեր ոճերի, ամեն մեկի մեջ մի բան է դուր գալիս կամ մի բան դուր չի գալիս: Հիմնականում սիրում եմ այն դերասաններին, ովքեր ամեն տեղ նույնը չեն, ովքեր կերպար են կերտում, կերպար են ստեղծում և քեզ միշտ նորովի են մատուցում նոր կերպարներ նոր արտահայտչամիջոցներով:

-Հայ հեռուստադիտողին դուք հայտնի դարձաք տարբեր հեռուստասերիալներից: Շատերը Ձեզ ճանաչում են որպես սերիալի դերասան, ի՞նչ կասեք Ձեր թատերական գործունեության մասին:

-Նախ 2004 թվականին ընդունվել եմ թատերական ինստիտուտ՝ դերասանական արվեստի բաժին, ավարտել եմ 2008 թվականին: Այդ ընթացում ուսանողական ներկայացումները եթե չհաշվենք, 2006 թվականին ես և ընկերներս միասին հիմնեցինք «Փոփոխությունների թատրոն» թատերախումբը, որը 2010 թվականին դարձավ հասարակական կազմակերպություն: Մեր ներկայացումները միայն ֆորում՝ ինտերակտիվ թատրոն ոճի ներկայացումներ էին: Թատրոնի այս տեսակը առաջացել է Բրազիլիայում 1960-ական թվականներին՝ թատրոնի գործիչ Ավգուստ Օբուալի կողմից:

Այսպիսով, 2006 թվականից մենք սկսեցինք մեր խմբով ներկայացումներ բեմադրել, նոր պիեսներ գրվեցին մեր սցենարիստի կողմից, ակտիվ գործունեություն էինք ծավալում, և առաջին անգամ էր Հայաստանում, որ հանդիսատեսը բարձրացավ բեմ ու սկսեց խաղալ դերասանների հետ, որը հենց «Ֆորում» թատրոնի հիմնական բնութագրերից մեկն է: Վերջերս «Ֆորում թատրոն» թատերախումբը և հասարակական կազմակերպությունը զբաղվում է նաև տարբեր մշակութային միջոցառումների կազմակերպմամբ և կինոփառատոների անցկացմամբ:

- Արդյոք լինո՞ւմ են շրջագայություններ, և ո՞ր երկրներում:

-Շրջագայություններ հենց դերասանական առումով եղել են 3-4 անգամ՝ ոչ այդքան շատ, փառատոների, հենց «Ֆորում» թատրոնի փառատոների ժամանակ: Լեհաստանում անցկացվող արևելաեվրոպական ցուցադրողական արվեստի փառատոնին եմ մասնակցել, մոտ 5-6 անգամ եղել են շրջագայություններ զուտ պրոֆեսիոնալ դասընթացների մասնակցելու, սեմինարների՝ թատրոնի հետ կապված, և երբեմն էլ այցեր են եղել այլ երկրներ` ներկայացնելու կամ մարդկանց ծանոթացնելու «Ֆորում» թատրոնին. հիմնականում այս ֆորմատով են եղել:

- Իսկ ո՞րն է Ձեզ ավելի հոգեհարազատ, կինո՞ն, թե՞ թատրոնը: Որտե՞ղ եք Ձեզ ավելի հանգիստ և լիարժեք զգում:

-Ինձ համար կինոն և թատրոնը լրիվ ուրիշ աշխարհներ են: Հաճախ նույնիսկ պետք չէ համեմատել, որովհետև ամեն տեղ ուրիշ բան ես ստանում, մի ուրիշ բան ես տալիս: Թատրոնում ստանում ես մի բան, որը տեղի է ունենում հենց այդ պահին, այդ 1.5-2 ժամում սկսվում է, զարգանում է և ավարտվում է: Կինոն մի քիչ ուրիշ բնութագիր ունի ինձ համար. կինոյում ժամանակ ունես աշխատելու, ժամանակ ունես ուրիշ ձև ստեղծելու, բայց էմոցիոնալ առումով թատրոնի այդ 2 ժամը տալիս է այն զգացողությունները, որոնք դու ապրում ես սկզբից մինչև վերջ, դու առանց դադարի այդ կերպարի մեջ ես: Կինոյում այսօր կարող ես խաղալ կինոյի սկիզբը, վաղը՝ վերջը, այնուհետև ուրիշ տեսարան, և քո պրոֆեսիոնալիզմից է կախված, թե ինչպես ես մարսել սցենարը, ինչպես ես ստեղծել կերպարը, ինչ արտահայտչամիջոցներով ես  ներկայացնում, որ սկիզբ, զարգացում և ավարտ չխառնվեն, և հանդիսատեսը քո կերպարը տեսնի սկզբից մինչև վերջ զարգացող, ձևավորվող և ավարտ ունեցող մի ամբողջական կերպար:

- 2017թվականին «Արմենիա պրեմիումի» եթերում հայտնվեց հայկական առաջին պատմագրական ֆիլմը՝ «Հին արքաները», որը մեծ արձագանք ստացավ հանրության շրջանում և դարձավ նաև քննարկման առիթ: Առաջին անգամ էի՞ք նկարահանվում պատմագրական ֆիլմում: Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ առանձնահատկություններ ունեն այս ֆորմատի ֆիլմերը:

-Առաջին անգամ էի նկարահանվում պատմագրական ֆիլմում, և վերջին շրջանում Հայաստանում եզակի երևույթ է պատմական ֆիլմը և այն էլ՝ 20 մասից բաղկացած սերիալ: Պատճառներից մեկը այն է, որ շատ բարդ է նկարահանել այդպիսի ֆիլմ, հետո շատ պատասխանատու աշխատանք է՝ վերցնել պատմական  որևէ ժամանակաշրջան և կերպարներ, բայց դրա կարիքը շատ կա, և դա շատ կարևոր է, որպեսզի մենք բացի առօրյա թեմաներից՝ սերիալային մակարդակի, ունենանք նաև կրթող, մեր պատմությանը ծանոթացնող և որակով արված աշխատանք: «Հին արքաներ» սերիալը մի մեծ քայլ էր առաջ, որ վաղը կնկարվի ավելի լավը, հետո է՛լ ավելի լավը: Մեզ՝ հայ ժողովրդիս համար, կարևոր է ու պետք է ցույց տալ, թե ով ենք մենք եղել, ինչ ենք մենք մեզնից ներկայացնում և լինենք մեր պատմության, հայ լինելու գաղափարի կրողը:

- Ի՞նչ կասեք Ձեր կերպարի մասին. չէ՞ որ այն բացասականներից մեկն էր, և, ինչպես հայտնի է, այսօր հեռուստադիտողը շատ լուրջ է մոտենում այդպիսի կերպարներին, հաճախ դերասանին նույնականացնում կերպարի հետ: 

-Այդ ֆիլմում իմ մարմնավորած կերպարը սրիկա է, ինչպես նշեցի, իմ ստեղծած, կերտած կերպարների 80-90%-ը սրիկաներ են: Ինձ հետաքրքիր է այդ կերպարի մեջ հանդես գալ, որովհետև ինձ ինքս իրական կյանքում չեմ համարում սրիկա, ու երբ կերպարը քեզնից տարբերվում է, ավելի հետաքրքիր է աշխատել, քանի որ շատ բան կա անելու՝ արտահայտչամիջոցներ փոխել, ուրիշ մարդու հոգեբանություն բացել:

Հայկական շուկայում այդպիսի խնդիր կա. երբ տեսնում են մեկին ինչ-որ մի կերպարում  արդեն հաջորդ ֆիլմերում, եթե պետք է սրիկա, ասում են. «Ըհը, էն տղեն էնտեղ սրիկա էր, սպասեք՝ իրեն կանչենք»: Եթե սրիկա ես, ուրեմն, վերջ, միշտ սրիկա ես խաղալու:

Այդ նույնականացնելու  խնդիրը կա, և շատ լուրջ է, որովհետև  հատկապես տարիքով մի քիչ մեծ հեռուստադիտողը, երբ որ քեզ փողոցում կամ դրսում տեսնում է, երբեմն կերպարդ նույնացնում է քեզ հետ, և  շատ ժամանակ չի ընդունում կամ չի ուզում ընկալել, որ դու իրական կյանքում ուրիշ ես:

Նույնիսկ այդպիսի միջադեպ է եղել. խանութում դիմացս մի կին էր կանգնած՝ մոտ 60 տարեկան, չէր նկատել, որ ես իր հետևը հերթ եմ կանգնած դրամարկղի մոտ, շրջվեց և պայուսակով ցանկացավ խփի, թե՝«Այ սրիկա, ի՞նչ ես անում էդ աղջկան, բա չե՞ս ամաչում, բա տղեն տենց բան կանի՞, դանակով ո՞նց կարելի ա»… Ասում եմ. «Տիկին ջան, դա իմ դերն ա», սկեցի բացատրել, որ դա կինո է, ես դերասան եմ, դա ես չեմ իրականում: Ճիշտ է,  չստացվեց համոզել: Խնդիրներից մեկն էլ այն է, որ վատ կերպար խաղացող դերասանին հանրության մեծ մասը այդքան էլ չի սիրում:

- Այսօր, կարելի է ասել, որ բացասական կերպարները ավելի լավ են հիշվում, քան դրականները: 

-Չէի ասի, որ բացասականները ավելի լավ են հիշվում: Դա և՛ սցենարից է գալիս, և՛ դերասանի մարմնավորած, ստեղծած կերպարի արտահայտչամիջոցներից: Հիշվում են ցայտուն կերպարները, հիշվում են յուրահատուկները, հիշվում են տարբերվողները, որովհետև եթե ամեն տեղ նույնն ես, դա արդեն հետաքրքիր չէ:

- Իսկ ի՞նչ կերպարներ է սիրում մարմնավորել Կառլոս Մուրադյանը:

-Ես սիրում եմ մարմնավորել կերպարների, որոնք ինձնից շատ տարբերվում են, որոնք նման չեն ինձ, որովհետև այդ դեպքում ես ունեմ աշխատելու տեղ և ունեմ ստեղծելու շատ բան: Ինձ համար շատ մեծ նշանակություն չունի, թե այդ կերպարը ինչ տիպի է՝ լա՞վն է, թե՞ վատն է: Ինձ համար շատ հետաքրքիր է, թե ինչպես է գրված, ինչ բնորոշումներ է տրված այդ կերպարին, ինչ քայլեր է անում ինքը, և ըստ սցենարի տված հնարավորությունների՝ արդյոք ի՞նչ կարող եմ ավելացնել ես, ի՞նչ կերպար կարող եմ ստեղծել, որովհետև այդ ժամանակ է սկսում ստեղծագործությունը:

- Նշեցիք, որ սիրում եք մարմնավորել Ձեզանից խիստ տարբերվող կերպարներ, արդյո՞ք եղել են դերեր, որոնցում հենց Դուք եք եղել, որոնք շատ նման են եղել Ձեզ: 

-Շատ են եղել: Եղել են այդպիսի կերպարներ թե՛ թատրոնում, թե՛ կինոյում, սակայն դրանք հիմնականում հետաքրքիր չեն ինձ:

- Խոսելով Ձեր մարմնավորած կերպարների մասին, կարելի է առանձնացնել Լևոնի կերպարը, որը Դուք խաղացել եք «Քավարանը» սերիալում:  Սերիալը իսկապես  շատ սիրվեց հեռուստադիտողի կողմից և արժանացավ դրական արձագանքների: Ի՞նչ եք կարծում, ո՞րն էր այդ սերիալի գրավիչ ուժը, ինչի՞ շնորհիվ այն այդքան սիրվեց: 

- Մի քանի պատճառ  կարող եմ նշել: Առաջինն այն է, որ դա մի նախագիծ էր հայկական շուկայում, որի նմանը դեռ չկար սերիալային մակարդակով: Դա մի վայր էր, որտեղ փակված էին մարդիկ՝ մոտ 13-14 հոգի: Երկրորդ պատճառն այն էր, որ կար մեծ ինտրիգ. հանդիսատեսը միշտ սպասողական  վիճակի  մեջ էր, որը սցենարիստի լավ աշխատանքի արդյունք է նաև: Պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ հետաքրքիր դերասանական կազմ էր ընտրված: Հանդիսատեսը կապվեց այդ կերպարների հետ, սկսեց սիրել մեկին, մեկին չսիրել և մտահոգված ու անհանգստացած էր ամեն մեկի ճակատագրով: Ակտիվ էին սցենարային զարգացումները, ամեն սերիայում  հեռուստադիտողը մի քանի բան էր տեսնում, որ տեղի էր ունենում: Մյուս պատճառը այն է, որ այդ 20 սերիաների մեջ դու տեսնում ես տարբեր հավերժական թեմաներ, որոնք որ կան ամեն տեղ՝ սեր, ատելություն, դավաճանություն, վրեժ:

- Այս ֆիլմը դիտելիս հեռուստադիտողի աչքից չվրիպեց այն, որ Դուք նաև կիթառ եք նվագում: 

-Երաժշտության բնագավառում ինձ փորձում եմ 15-16 տարեկանից: 16 տարեկանից հետաքրքրվել եմ էլեկտրոնային երաժշտությամբ և դիջեյությամբ: Կիթառ նվագում եմ վատ, գիտեմ մի քանի ակորդ, ինչ սովորել եմ, ինքս եմ սովորել: Մի քիչ էլ հարվածային գործիքներ եմ նվագում:

- Վերջերս ավարտին մոտեցավ Ձեր մասնակցությամբ 24 մասից բաղկացած կրիմինալ դրաման՝ «Վերջին գործարքը»: Բնականաբար նման ֆորմատի ֆիլմերում նկարահանվելը բավականին դժվար է: Ըստ Ձեզ՝ ինչպիսի՞ դերասանական հմտություններ են անհրաժեշտ նման ֆիլմերում նկարահանվելու համար:

- Նման ժանրերի ֆիլմերում  նկարվելու համար դերասանը պետք է ունենա լավ ֆիզիկական պատրաստվածություն և միայն հետո հոգեբանություն, գիտելիքներ, փորձ: Կարևոր է տիրապետել տարբեր սպորտաձևերի, որոնք մենք սովորում ենք ինստիտուտի տարիներին. սուսերամարտ, ձիարշավ, արևելյան մարտարվեստներ և այլն:

- Ի՞նչ դժվարությունների հանդիպեցիք նկարահանման ժամանակ:

-Առաջին դժվարությունը եղանակային պայմաններն էին, որովհետև շատ շոգ էր: Գործ ունեինք պայթուցիկ նյութերի և զենքերի հետ, նկարահանումները երկար էին տևում, և այս ամենը նախնական պատրաստություն էր պահանջում. սկզբում ծանոթանում ես զենքերին, թե ինչպես պետք է օգտագործել, որպեսզի ոչ մեկին վնաս չտալ, անվտանգության կանոնները պետք է իմանալ և պահպանել: Բնականաբար մեզ սովորեցնում էին: Տեսարաններ կային, որոնք մի քանի անգամ փորձվել էին, կային շատ պայթյուններ, կրակոցներ: Դժվարությունները հիմնականում դրանք էին:

- Շատերը Ձեզ հիշում են նաև «Տնփեսա» սիթքոմից: Այսօր Ձեզ հիմնականում տեսնում ենք լուրջ ֆիլմերում և խիստ կերպարներում: Արդյո՞ք մտադրություն կա սիթքոմում կրկին նկարահանվել:

-Ճիշտն ասած, կոմեդիայի ժանրում հանդես գալը  ինձ համար առաջին փորձություններից մեկն էր: Ասեմ, որ ինձ շատ հետաքրքրեց, շատ դուր եկավ: Իհարկե, ամեն ինչ կախված է առաջարկից, թե ինչ են քեզ առաջարկում: Եղել են դեպքեր, որ ես առաջարկից ուղղակի հրաժարվել եմ, որովհետև կարծել եմ, որ այդքան պատրաստ չեմ այդպիսի կերպար վերցնել կամ գուցե գտել եմ, որ դա իմը չէ: Բայց այդ ժանրը շատ եմ սիրում: Եթե լինի առաջարկ, եթե ինձ դա շատ հետաքրքրի և կերպարային բնորոշումները հետաքրքիր լինեն, կընդունեմ առաջարկը:

- Նկարահանման առաջարկներ ընդունելիս ինչի՞ն եք ուշադրություն  դարձնում: Կա՞ն պայմաններ, որոնք առաջնային են Ձեզ համար:

-Առաջնայինը սցենարն է, երկրորդը՝ թե ով է ռեժիսորը, ի՞նչ անձնակազմ է աշխատում: Բայց, ամեն դեպքում, առաջինը, որին ուշադրություն եմ դարձնում, սցենարն է: Մեծ նշանակություն ունի նաև, թե ովքեր են խաղընկերներդ, ում հետ պետք է աշխատես: Եվ, իհարկե, ցանկալի է դրա դիմաց լավ վարձատրվել (ժպտում է):

- Նշեցիք, որ ռուսական ֆիլմերում նույնպես նկարահանվել եք: Հայկական ֆիլմերի համեմատ կա՞ն տարբերություններ:

-Նկարահանվածս ռուսական նախագծերը մոտ 3-4-ն են եղել: Դրանք եղել են գեղարվեստական ֆիլմեր: Դրանցից մեկն էլ 5 սերիայից կազմված ֆիլմ է: Եղել են լրիվ ուրիշ ժանրի, լրիվ ուրիշ մոտեցում պահանջող ֆիլմեր: Նկարահանվել եմ նաև հայկական լիամետրաժ կոմեդիաներում: Շատ մեծ տարբերություն չեմ նշի: Ամեն ֆիլմ, ամեն նախագիծ ուրիշ մոտեցում է պահանջում, գուցե մի տեղ մի քիչ ավելի լավ վերաբերմունք է ցուցաբերվում, կախված է նաև ֆինանսավորումից, բայց այդպիսի շատ խիստ, շատ մեծ տարբերություններ չեմ նշի, որովհետև մեր կինոարտադրողներն էլ բավականին պրոֆեսիոնալ են: Շատերի հետ եմ աշխատել, և շատերի աշխատանքը համաշխարհային  մասշտաբի մրցունակություն ունի:

Միասնական քննությունների թեստային կառուցվածքի ու շտեմարանների վերաբերյալ միշտ եղել են բողոքներ ու քննադատություններ։ Այս թեմայի շուրջ զրուցեցինք Եղեգնաձորի ավագ դպրոցի աշակերտ, դիմորդ Մանե Բաբաջանյանի հետ։ 

-Որո՞նք են շտեմարանների դրական և բացասական կողմերը։

-Շտեմարանների դրական կողմն այն է, որ քննության ժամանակ հարցերը սպասելի են, որովհետև դրանք շտեմարանի հարցերից են։ Իսկ դա օգտակար է նրանով, որ անհասկանալի բաներն էլ արդեն պարզաբանված են։ Բացասական կողմերից մեկն այն է, որ հաճախ հարցերը կազմված են լինում ոչ հստակ, հետևաբար, ճիշտ պատասխանը գտնելը բարդանում է։ Լինում են դեպքեր, որ պատասխանի տարբերակների մեջ լինում են բառեր, որոնք օրինակ, և՛ շաղկապ են, և՛ վերաբերական, ու սովորողին կարող է շփոթության մեջ գցել, թե այդ դեպքում այդ բառը որպես ինչ դիտարկել։

-Ինչպիսի՞ ազդեցություն են ունենում շտեմարանները աշակերտի վերլուծական մտածողության վրա։

-Շտեմարանների ազդեցությունը հիմնականում բացասական է։ Երեխան սովորում է առանց տրամաբանելու ու շատ դեպքերում առանց հասկանալու ստանդարտ պատասխաններ է անգիր անում։ Մեր խմբի երեխաներից մեկը գիտեր, որ Խորենացու «Թեպետ և եմք ածու փոքր» հատվածը վեց նախադասությունից է բաղկացած։ Բայց ոչ նախադասություններն էր հասկանում, ոչ էլ դրանց բովանդակությունը։

-Ինչքա՞ն ժամանակ է պետք աշակերտին շտեմարանով կրկնություն անելու համար` քննություններին ընդառաջ:

-Հստակ ժամանակ դժվար է նշել, կարծում եմ, կախված է երեխայի ընդունակություններից։ Եթե նորմալ պարապում ես, 3-4 օրն էլ բավական է։

-Շտեմարանների գների հետ կապված ի՞նչ կասեք։

-Շտեմարանների գների հետ կապված բողոքները առաջ են գալիս, երբ լինում են նոր հրատարակություններ, ու աշակերտը ստիպված է լինում նույն տարում և՛ նախորդ տարվանը գնել, և՛ նոր հրատարակվածը։ Սա ոչ բոլորին է հասանելի լինում։

-Նախկինում ընդունելության քննությունների ձևն այլ է եղել, որ տարբերակն եք նախընտրում Դուք։

-Անկեղծ ասած, ինձ համար ավելի նախընտրելի են առանց շտեմարանների քննությունները, որովհետև այդպես ավելի ռեալ կարելի է գնահատել աշակերտի գիտելիքները և այն պոտենցիալը, որը նա ունի: Թե չէ այսպես բոլորն անգիր արած պատասխաններով գնում են քննության ու շատ դեպքերում մի քանի օր հետո ամբողջը մոռանում են, որովհետև հիմքը ամուր չէ։

Այսպիսով` շտեմարանները և միասնական քննությունների թեստային համակարգը ամբողջությամբ չեն ստուգում դիմորդի գիտելիքները, դրանք մեծամասամբ հիմնված են ոչ թե տրամաբանության ու ինտելեկտի, այլ հիշողության վրա։

Մի քանի օրից քննություններ են: Մաղթում ենք բոլոր դիմորդներին հաջողություններ, և հուսանք, կրթական բարեփոխումները այս անգամ չեն շրջանցի քննական համակարգը:

Ամեն տեղ բարեփոխումներ են սկսում, և ես էլ որոշեցի դասընկերներիս հարցնել, թե ինչ առաջարկներ ունեն, ինչը իրենց դուր չի գալիս: Չգիտեմ, որ առաջարկն է օգտակարը, իսկ որը պարզապես ծիծաղելի: Միգուցե դո՞ւք էլ հարցնեք ձեր ընկերներին:

-Ի՞նչը կփոխեիք ուսումնական ծրագրի մեջ և առհասարակ դպրոցական համակարգում:

-Նորմալ տեքստեր կտայի պատմելու, որ հետաքրքիր լինի ու, որ իմաստ ունենան (Էլեն Սարգսյան, 8-րդ դասարան):

-Շատ դասեր չտան, որովհետև հոգնում ենք (Անի Եփրեմյան, 7-րդ դասարան):

- Դասատուներին կփոխեի, ավելի բարի դասատուների կընդունեի (Արեն Գասպարան, 8-րդ դասարան):

-Ավելի թեթև ծրագիր կգրեի օրվա համար (Աննա Դանիելյան, 9-րդ դասարան):

-Լավ կլիներ, որ դասարաններ չլինեին: Այսինքն, դասաժամերին նստեին ըստ գիտելիքի մակարդակի (Անահիտ Եղիազարյան, 8-րդ դասարան):

-Ոչ մի բան չէի փոխի (Լիլի Եփրեմյան, 8-րդ դասարան):

- Անգիրները կկրճատեի ծրագրի մեջ (Էլեն Գրիգորյան, 9-րդ դասարան):

-Դասերը ավելի հետաքրքիր, յուրահատուկ ձևով կպլանավորեի (Նինա Սարգսյան, 10-րդ դասարան):

-Դպրոցական հագուստը կվերացնեի ընդհանրապես (Էլեն Մարտիրոսյան, 8-րդ դասարան):

-Գնահատականները կհանեի, որովհետև գնահատականը ոչ մեկին չի հետաքրքրում (Կարինե Պետրոսյան, 7-րդ դասարան):

-Ինձ դուր չի գալիս, որ «2» են դնում (Էլիզա Առաքելյան, 8-րդ դասարան):

-Դասերը 45 րոպեի փոխարեն լինեին 20 րոպե (Կարեն Մարտիրոսյան, 9-րդ դասարան):

-Դուրս չի գալիս, որ դասատուի երեխային ավելի բարձր են դնում և ավելի շատ ուշադրություն դարձնում (Մերի Մանուկյան, 8-րդ դասարան):

-Դասատուները մեզ չասեն, թե մենք ինչ անենք (Ալբերտ Նավասարդյան, 8-րդ դասարան):

-Շատ դասատուների կհեռացնեի դպրոցից (Մանե Կարապետյան, 9-րդ դասարան):

- Կթողնեի, որ հեռախոսները դասերին օգտագործեն, որովհետև կան դասեր, որ շատ անհետաքրքիր են անցնում, ու մի զբաղմունք պետք է (Աշոտ Խաչատրյան, 8-րդ դասարան):

-Անգիրները կքչացնեի: Հիշողությունը զարգացնելու ավելի լավ ձևեր կան:

-Այնպես կանեի, որ տղա ու աղջիկ իրար կողքի չնստեին:

Հարցազրույց Վիկտորիա Աբաղյանի հետ, ով երկար տարիներ աշխատել է Հրազդանի N 10 ավագ դպրոցում որպես հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհի, մեթոդ միավորման նախագահ է:

-Ինչպե՞ս են վերաբերվում գրականություն առարկային դպրոցում:

-Ասեմ, որ գրականությունն այսօր շատերին չի հետաքրքրում, միչդեռ գրականությունը առարկա ես չեմ համարում: Գրականությունը այն է, ինչը պետք է ուղեկցի մարդուն ամբողջ կյանքի ընթացքում: Գրականություն սիրելն էլ կարող ենք դաստիարակել երեխաների մեջ: Պարտադրաբար գրականություն սիրել տալ չի լինում, որքան էլ փորձում ես երեխային ստիպել ընթերցել այս կամ այն նյութը, եթե դա սիրով չի արվում, երբեք չի մնում երեխայի  հիշողության մեջ: Բնականաբար գրականություն սիրելն էլ պետք է լինի ընտանիքից:

Չեմ կարող ասել, որ բոլորն այսպես են վերաբերվում, բայց երեխաներ կան՝ սիրում են գրականություն, երեխաներ կան՝ չեն սիրում, անտարբեր են, բայց չի նշանակում, որ ընդհանրապես գրականությունը իր տեղը, դերն ու նշանակությունը  չունի դպրոցում:

Կարելի է վաղ մանկությունից, վաղ տարիքից  դաստիարակել երեխայի մեջ ընթերցասիրություն: Դա պիտի արվի ընտանիքում, մանկապարտեզում: Գրքի հանդեպ սերը մանուկ հասակում պիտի լինի, հետո արդեն  խորանա, ամրապնդվի, և գրականությունը դառնա մարդու մշտական ուղեկիցը: Այսօր ես  ուրախ եմ, որ կան երիտասարդներ, ովքեր անտարբեր չեն գրականության հանդեպ, սիրում են կարդալ, սեփական կարծիք են մշակում, ընդլայնում են իրենց մտահորիզոնը, աշխարհը նրանց համար դառնում է իրենց տունը: Այս ամենը գրականության շնորհիվ է:

-Ի՞նչ սկզբունքով են ընտրում հեղինակներին դպրոցում:

- Որպես գրականության ուսուցչուհի դժգոհ եմ կրթական ծրագրից: Ես ուզում եմ ասել, որ 12-րդ դասարանում շատ քիչ տեղ է հատկացված ժամանակակից հեղինակներին: Մեր երեխաները ժամանակակից հեղինակներին չեն ճանաչում: Մինչդեռ այսօր ավելի մեծ նշանակություն ունի մեր կողքին ապրող հայ մտավորականը: Մենք պետք է զգանք նրանց ներկայությունը: Դպրոցի ծրագիրը կաղապարում է մարդուն, մի տեսակ նեղ շրջանակների մեջ է դնում: Պետք  է ազատ լինի մարդ իր ընտրության մեջ: Ես նույնիսկ դեմ եմ դասագրքերին, իսկապես դեմ եմ: Ես կուզեի, որ գրականությունը լիներ չգնահատվող, առարկան էլ  չեմ ուզում ասել, ուղղակի գրականությունը լինի մի բան, որ անհրաժեշտ է օդի, հացի պես, և գրականությունը ուղղակի դասագրքային չլինի: Երբեմն մեզնից  պահանջում են ոչ ստանդարտ  մտածողության մասնագետներ կամ աշակերտներ, բայց իրենք ոչ մի քայլ չեն անում, որպեսզի երեխաները ունենան այդ մտածելակերպը:

Ես կուզեի, որ հատկապես ավագ դպրոցի ծրագիրը ձևավորված լիներ այնպես, որ աշակերտները առնչվեին նաև օտարագիր հայ հեղինակներին: Այսօր նշում են մի քանի անուններ, համառոտ ներկայացվում ստեղծագործություններ, և մենք ժամանակ չենք ունենում այդ հեղինակի գործերին, կյանքին ծանոթանալ: Մանավանդ այսօր սփյուռքի դռները բաց են, մենք հնարավորություն ունենք դուրս գալու աշխարհ,  բայց շատ քիչ բան գիտենք համաշխարհային գրականությունից: Կենտրոնանալ միայն ազգային գրականության վրա ավագ դպրոցում շատ սխալ է: Զուգահեռաբար ես կցանկանայի ուսումնասիրել համաշխարհային գրականություն: Այսպիսով ավելի կամրապնդեինք հայ գրականության դերը համաշխարհային գրականության մեջ:

-Ինչպիսի՞ մոտեցումով են ներկայացնում հեղինակներին:

-Դե, յուրաքանչյուրի  համար հեղինակը յուրովի է սիրվում, ազդում: Դրա համար կրկնել ուրիշի մտքերը դասագրքով ամրապնդված,  սխալ է: Ես այ, հենց դրա միտումն ունեմ: Ունենալ ազատ գրականություն: Օրինակ՝ Վարդգես Պետրոսյանը իր ստեղծագործություններից մեկում այսպիսի միտք է ասում. «Մենք երեխաներին տանում ենք  ծով կոչվող գրականության ափին կանգնեցնում ենք, ցույց ենք տալիս այդ ծովի անեզր լինելը, խորությունը, ասում ենք՝ նայեք, հիացեք, ուրախացեք, ոչինչ, մտեք, բայց միայն մակերեսով: Այսինքն, ծանծաղ տեղերում մնացեք, հանկարծ խորը չգնաք, չխեղդվեք»: Մենք գրականությանը հենց այդպես էլ վերաբերվում ենք՝ նշել մի քանի անուն, նշել մի քանի ստեղծագործություն, նշել տարեթիվ և այլն: Բայց գրականությունը զգալ և գրականությամբ ապրել մենք չենք սովորեցնում, որովհետև մեզ տրված է ծրագիր: Ես կուզենայի, որ իմ աշակերտները իմանան խորությամբ մեկ ստեղծագործություն, քան բազում վերնագրեր, որոնք իրենց ոչինչ չեն տալիս, և հենց այդ խորությամբ թող իմանան այդ հեղինակին, որ հետաքրքրություն առաջանա տվյալ հեղինակի մնացած ստեղծագործությունների հանդեպ: Օրինակ՝ ինչպե՞ս ենք մենք անցնում Վահան Տերյան. մի քանի ստեղծագործություն ծրագրով նախատեսված և ժողովածուների վերնագրեր, վերնագրեր, վերնագրեր: Ինչի՞ն է պետք այդքան վերնագրեր, ո՞ւմ է պետք այդքան վերնագիրը: Քանի՞ բանաստեղծություն կա այդ ժողովածուի մեջ, դա նույնիսկ ես չեմ հիշում: Այդպես գրականություն մատուցելը անհեթեթություն է: Դրա համար էլ երեխաները չեն հետաքրքրվում գրականությամբ, չեն սիրում:

-Ի՞նչ ստեղծագործություններ են անցնում,որ Ձեր կարծիքով, կարելի էր և չանցնել, բայց պարտադիր է:

-Ճիշտն ասած, չեմ կարող ասել՝ չպետք է անցնեն, որովհետև ամեն հեղինակ իր ուրույն տեղն ունի գրականության մեջ, և եթե դու ուզում ես լիապես պատկերացնել գրականության բազմադարյա պատմությունը, պիտի հեղինակներին ծանոթ լինես: Այլ բան է, որ դու այդ հեղինակին ընկալում ես այս կամ այն չափով: Ես չեմ ասում, որ  այս հեղինակը չպիտի ուսումնասիրվեր, այս մեկը պիտի ուսումնասիրվեր: Ես կկրկնեմ, որ թող տրվի գրականության ցանկ, և մենք ինքնուրույնաբար ուսումնասիրենք այդ հեղինակին և ստեղծագործությունը: Ես շատ կցանկանայի երեխաները ճանաչեին այդ հեղինակի անձնական կյանքի այնպիսի կողմեր, որոնք ավելի մտերիմ կդարձնեին իրենց և հեղինակի կապը: Օրինակ՝ ինձ թվում է, որ ավագ դպրոցի երեխաներին ավելի շատ հետաքրքրում  է հեղինակի անձնականը՝ ինչ պայմաններում է ապրել, քանի երեխա է ունեցել, ով է եղել նրա կինը: Այդպիսի նուրբ պահերին մենք քիչ ենք ուշադրություն դարձնում, մտածելով, որ դա մութ անկյուն է՝ հանկարծ հեղինակը ամբողջությամբ չբացվի և նրա կյանքի բացասական կողմերը երեխաները չտեսնեն և այլ կերպ չընկալեն: Եթե մոտեցումը ճիշտ է լինում, եթե դու բացատրում ես, որ նա էլ մարդ է, ունի իր թերությունները կամ միգուցե այդ  անձնական ապրումները պետք էին, որ ունենար ստեղծագործական միտումներ: Բնականաբար նրանք ճիշտ կընկալեն: Ամեն մեծ ունի իր կյանքը, և այդ մեծի կյանքից դու կարող ես քեզ համար դասեր քաղել:

-Եթե ձեզ տային ազատություն և իրավունք՝ առանց ծրագրի դաս  անցկացնել, ինչպե՞ս կանցկացնեիք:

- Թող լինի գրականության ցանկ, և այդ ցանկում ներառված լինեն հեղինակներ և ստեղծագործություններ, մենք կարդանք, ինքնուրույնաբար մշակենք, վերլուծենք: Թող լինի սխալ կարծիք, բայց այդ սխալ կարծիքը լինի այդ մարդու կարծիքը: Ժամանակի հետ կարող է փոխվել այդ կարծիքը, բայց թող այդ տարիքում նա  հստակ իմանա, որ դա իր կարծիքն է: Ինչքան էլ մեծ լինի հեղինակը, ինչքան էլ հեղինակություն լինի՝ ես չեմ ցանկանա կրկնել նրա մտքերը: Ինչո՞ւ կրկնեմ, եթե ես ունեմ իմ կարծիքը: Կամ էլ թող ծրագիր լինի, և մոտեցումը լինի ստեղծագործական:

Գրականությունը այն է,  ինչն ինքնուրույնաբար պիտի պեղվի, ինքնուրույնաբար  ստեղծվի ամեն մարդու համար:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում վերլուծական շարադրություններ գրելուն:

-Վերլուծական շարադրությունը լավ բան է: Շարադրության բովանդակությունն էլ բխում է աշակերտի ընկալունակությունից: Ինչ չափով է նա այդ նյութը ընկալում, որ կարողանա շարադրություն գրել: Պիտի այդ նյութը բազմակողմանիորեն վերլուծած լինես, ըմբռնած, ուսումնասիրած լինես, որ կարողանաս դատողություններ անել այդ ստեղծագործության շուրջ: Վերլուծական շարադրությունը դա զուտ ինքնուրույն ստեղծագործական  աշխատանք է: Դա  քո մտքերն են, քո  խոհերն են, քո ապրումներն են, քո դիտողություններն են: Պետք է ամեն ինչ լինի քոնը, այլապես  կդառնա ուրիշի խոսքի կրկնությունը, որն անիմաստ կլինի ինձ թվում է:

-Ինչո՞ւ  չենք անցնում ժամանակակից գրականություն, եթե ասում եք, որ պետք է:

-Ճիշտն  ասած, ձեզ տրված է մի բաժին 12-րդ դասարանում: Բայց, քանի որ այդ բաժինը հիմնականում ուսումնասիրում են կիսամյակի վերջում, երբ մենք կիսամյակ ենք փակում, կիսամյակի գրավորներ ենք գրում, թեմատիկ և այլն, շատ քիչ ժամանակ է մնում:

Օրինակ՝ այսօր մեր դպրոցի գրադարանը համալրվեց Լևոն Խեչոյանի  «Փուշը, հայր փուշը» գրքով «Լևոն Խեչոյան»  հիմնադրամի կողմից: Ես շատ ուրախ եմ սրա համար, որովհետև եթե ուզում ենք գրականությունը  առաջ տանել, մենք պետք է մեր ժամանակակից հեղինակներին ճանաչենք:

- Առանց կարդալու ինչպե՞ս իմանալ՝ գիրքն արժեքավոր է թե ոչ: 

-Եթե դու ծանոթ չլինես այդ հեղինակին, նրա կյանքին, դու առանց կարդալու չես կարող ասել՝ արժեքավոր է  այն, թե ոչ: Գերմանացի մի փիլիսոփա ասում էր. «Մարդ իր ամբողջ կյանքի ընթացքում պետք է հինգ գիրք կարդա, բայց այդ հինգ գիրքը գտնելու  համար նա առնվազն  հինգ հազար կտոր գիրք պետք է կարդա: Այսինքն, դա նշանակում է՝ ամբողջ կյանքում ես կարդում եմ, որպեսզի գտնեմ այն գրքերը, որոնք ինձ համար են: Ամեն գիրք բացում է իր աշխարհը: Տարիքի հետ էլ  փոխվում են հետաքրքրությունները: Այն, ինչ հետաքրքրում էր պատանի հասակում, հասուն տարիքում կարող է էլ չկարդաս: Դրա համար բաց մի թողեք  հնարավորությունը, որպեսզի չափսոսեք, որ ժամանակին այդ գիրքը  ձեզ կարող էր տալ ամենանվիրական, ամենացանկալի զգացումները, բայց բաց եք թողել: Պարույր Սևակն ասում էր, որ գիրք կարդում են մատիտը ձեռքին: Ամեն գրքից ես դուրս եմ բերում մի հետաքրքիր միտք, ոչինչ որ ամբողջ գիրքն ինձ ոչինչ չասաց, բայց եթե ամբողջ գրքից ես մի նախադասություն դուրս բերեցի, որը ինձ համար է գրված, ես արդեն շահել եմ կյանքում՝ սա  է գրականության դերն ու նշանակությունը:

-Ինչպե՞ս կանցկացնեիք դասերը, որ աշակերտների մեջ սեր  և հետաքրքրություն առաջանա:

-Միայն ընթերցանությամբ: Ուրիշ ոչ մի ձևով գրականություն չես անցնի: Գրականությունը նախատեսված է ընթերցելու համար: Ես կուզեի ունենալ այդ ժամանակը և դասարանում կարդալ, միայն կարդալ: Եվ ես կուզեի, որ ամեն ընթերցանությունից հետո իմ աշակերտն ինձ ասեր, որ այս տողը նա հասկացավ, այս բառը սիրեց, այս տողը հավանեց, իսկվերջում էլ ասի, որ սիրեց հեղինակին:

Հարցազրույց թանգարանագետ, մանկավարժ, Հրազդանի համայնքապետարանի մշակույթի և սպորտի բաժնում գլխավոր մասնագետ Արմեն Այվազյանի հետ: 

-Ե՞րբ սկսեցիք հետաքրքրվել մշակույթով և պատմությամբ: 

-Եթե գնամ հետ հիշողությամբ, մանկուց սիրել եմ պատմությունը, մշակույթը, հուշարձանները, և պատահական չէ, որ սկսած 12-13 տարեկանից` ինչ հին առարկա ընկնում էր ձեռքս, հավաքում էի: Սկզբում հավաքում էի մեր բակից, հողամասից, հետո հարևանների բակերից, տներից: Աստիճանաբար դա դարձավ զբաղմունք: Դե, այդ տարիքում ի՞նչ պետք է իմանայի, թե տվյալ առարկան գիտականորեն կամ մշակութաբանորեն ինչ է նշանակում: Պարզապես սիրողական մակարդակով հավաքագրում էի կժերի, կարասների կտորտանքներ, թղթադրամներ տարբեր տարիների, մանրադրամներ, մետաղադրամներ: Հավաքում էի փոքր առարկաներ, որ հնարավոր լիներ տանը պահել: Մանկուց սիրում էի պատմությունը: Սկսած 15-16 տարեկանից` արդեն նյութեր էի հավաքում գրավոր աղբյուրներից, որտեղ հիշատակված է իմ ծննդավայրի մասին: Թեկուզ մի գիրք, մի ամսագիր, որ գտնում էի մեջը թեկուզ մի տող, հավաքում էի, որպեսզի հետագայում ընդհանրացնեի իմ ծննդավայրի պատմությունը: Երեք տարի հավաքելուց հետո մոտավորապես 70 առարկա ունեի: Երբ 2005 թվականի հուլիսի 10-ին տեղի ունեցավ Ջրառատի պատմության թանգարանի բացման հանդիսավոր արարողությունը, ես 15 տարեկան էի, իմ հավաքած 70 նմուշները տեղ գտան թանգարանում: Շատ հետաքրքիր աշխուժություն էր առաջացրել մեր թաղամասում, մեծից փոքր եկել էին, կազմակերպել էի գեղարվեստական մաս՝ երգ ու պար, բանաստեղծություններ, կարմիր ժապավեն կտրեցինք: Մեծահասակները խանդավառված էին։ Այնպիսի բաներ կային, որոնց նշանակությունը ես խորապես չէի գիտակցում, բայց ավելի շատ մեծերի համար էր ուրախություն, որ տեսնում էին իրենց կենցաղից, գյուղատնտեսության մեջ գործածությունից դուրս մնացած առարկաներ, որոնք իրենք փոքր հասակում՝ 15, 16, 17 տարեկանում են գործածել։ Ընկնում էին հուշերի գիրկը, անգամ հուզվում էին, արտասվում, մեծ սիրով պատմում էին իրենց թոռնիկներին, թե. «Ազիզ ջան, բալիկ ջան, սա կեմար է, սա բանոկի է»: Շատ հետաքրքիր էր: Երբ գործը կատարում ես, չես մտածում, թե ինչ շրջան կվերցնի, կշարունակվի այդ գործը։ Կարելի է ասել՝ սիրողական էի անում, գիտականորեն դեռ այդպես չէի խորացել, բայց գիտեի՝ իրենից ինչ է ներկայացնում հավաքածուն, ինչ նյութերից է: Ինձ մոտ նախանշել էի, թե ինչ պետք է հավաքագրեի ես: Հավաքածուն հավաքագրվեց, հետո հաջորդ տարի տեղափոխվեց ուրիշ շենք: Արդեն մեկ ամյակը նշեցինք 2006 թվականի հուլիսի 10-ին։ Ավելի ընդգրկուն միջոցառում էր, մարդիկ էին եկել նաև Հրազդանի շրջանից, մեր մտավորականները, հեռուստաընկերություններն էին եկել: Ես էլ իմ ներդրումը ունեի, մեկ ամյակին արդեն 6000 նմուշ էի հավաքել, ինձնից էլ էին հարցազրույց վերցնում։ Այդ ժամանակ, որ փոքր ես լինում, ուրախանում ես, լավ ես զգում, որ լրագրողները գալիս հարցեր են տալիս, ռադիոյից էին գալիս, հարցուփորձ էին անում, հեռուստացույցով քեզ են ցույց տալիս, հարևանները տեսնում ասում են. «Մեր Արմենն ա, մեր երեխեքն են»:

Այդ ժամանակ մեջս ոգևորություն կար, իհարկե, հիմա էլ չի մարել: Առհասարակ, թանգարանային ոլորտի աշխատողները պիտի էնտուզիաստ լինեն, այսինքն՝ շատ բաներ պետք է անեն առանց նայելու՝ գործը հետագայում շահույթ կբերի, թե ոչ: Ուղղակի պետք է անեն, հոգով, սրտով նվիրվեն այդ աշխատանքին, որովհետև այն ամենավեհ գործն է իմ կարծիքով: Քո սեփական պատմությունը, քո մշակույթը պահպանում ես՝ այդ նյութեղեն առարկաները պահելով։ Դե, իհարկե, կա ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն, որը այսօր ավելի դժվար է պահել՝ մեր բարքերը, մեր սովորույթները, ավանդույթները, ծեսերը, բայց այդ իրեղեն առարկաները՝ ապացույցները, ինչքան հնարավոր է՝ պետք է պահենք: Այստեղից էլ սկսվեց իմ հետաքրքրությունը վերածվել սիրո, և հետո տարավ ինձ դեպի Երևանի Խաչատուր Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարանի կուլտուրայի ֆակուլտետի թանգարանային գործ և հուշարձանների պահպանում բաժինը, որտեղ ոչ միայն ավարտեցի բակալավրիատը, այլ նաև մագիստրոսի աստիճան ստացա:

-Գիտենք, որ աշխատում եք համայնքապետարանում։ Արդյոք սա ձեր գործունեության սկի՞զբը կարելի է համարել: 

-Այո: Առաջին աշխատանքային հաստատությունը, որտեղ ես սկսել եմ աշխատել, Հրազդանի համայնքապետարանն է: Մինչև բանակ զորակոչվելը մեկ տարի աշխատել եմ որպես կրթության, մշակույթի և երիտասարդության հարցերի բաժնում առաջատար մասնագետ: Առաջին անգամ այստեղ եմ աշխատել, ինձ հոգեհարազատ բաժին էր: Եվ ոչ թե կարելի է, այլ պետք է համարել, որ իմ աշխատանքային մկրտությունը այստեղ եմ ստացել։ Թվում է, թե ադմինիստրատիվ աշխատանք է, շենքային պայմաններ են, բայց շատ բազմազան են մեր բաժնի աշխատանքները, և՛ հետաքրքիր, և՛ դժվարին: Բանակից հետո նորից այստեղ եմ աշխատում:

-Ի՞նչ արձագանք ստացաք համագյուղացիներից, երբ բացվեց թանգարանը ձեր աջակցությամբ: 

-Դե, դեռ երեխա ես, չես տառապում աստղային հիվանդությամբ, բայց քեզ լավ ես զգում, երբ մեծից փոքր ճանաչում են՝ «վայ, թանգարանի Արմենը», մինչև հիմա էլ այդպես ասում են: Սկզբում չէին ընդունում այնպես, ինչպես պետք է ընդունեին, այսինքն՝ խորթ էր: Լավ, ինչ թանգարան է, ինչ հնություն, 15 տարեկան երեխեն ինչ ա, որ թանգարան հավաքի: Ասում էին՝ դե լավ, երեխայական զբաղմունք ա, 1 տարի կզբաղվի, 2 տարի: Հետո աստիճանաբար կյանք ես ոտք դնում, դպրոցն ավարտում ես, գնում ես համալսարան: Մեծանում ես մի աստիճան, նաև հայացքներն են փոխվում: Բոլորն ասում էին՝ երեխա է, զբաղվում է, էլի: Մեկը նամականիշ է հավաքում, մյուսը՝ դրամներ, մյուսը՝ շքանշաններ, սա զբաղմունք է: Բայց հետո, երբ տեսան, թե ես ինչ սիրով եմ անում, հետո փոխանցում եմ իմ հասակակիցներին, տեսան, որ իրենց փոքրերը հետաքրքրված էին, ոգևորում էին:

Առաջին տարվանից հետո այսպես որոշեցի՝ ով ինչ տա, ներքևում անունը գրեմ։ Նաև գրում էի ազգատոհմի անունը: Դե, դա շահագրգռում էր, գալիս էին ասում. «Վայ, իմ հարևանի անունը կա գրված էդ կարասի տակը, բա ես մի բան չտա՞մ՝ իմ անունն էլ գրվի»:

Երբ աշխատանքի ճակատը մեծանում է, զգում ես աջակցություն: Միայն համագյուղացիների ու ժողովրդի աջակցությունը քիչ է, բայց նրանք նվիրվում են: Ասեմ, որ շատերը կարող է նույնիսկ Ջրառատի թանգարանը թանգարան չանվանեն։ Բայց ով ինչպես ուզում է՝ թող անվանի: Իմ 27 տարվա կյանքի գլխավոր ձեռքբերումն է, ինչին շատերը թերահավատորեն էին մոտենում: Այդ անհամաձայնությունները ինչքան էլ դժվար են եղել, ես չեմ ընկրկել ու մինչև վերջ շարունակել եմ, մինչև հիմա էլ շարունակում եմ այդ գործը: Ճիշտ է, թանգարանը գիտականորեն չի կառուցված, ցուցադրությունը լավը չի, բայց կարևորը՝ ես հասա այն եզրագծին, որ այդ հավաքածուն թանգարանում տեղադրվի: Ես դրանով կարողացա փոքրերի մեջ հետաքրքրություն առաջացնել պատմության, իրենց ծննդավայրի նկատմամբ:

Ես ամառները, թեկուզ՝ դասերի ժամանակ էլ, ցուցադրական դասեր էի անցկացնում թանգարանում, ու դրանից հետո երեխաները գնում էին տուն ու հարցնում. «Պապիկ, մեր պապերը որտեղի՞ց են եկել, տատիկ, քո ծնողները որտեղացի՞ են, մենք ունեցե՞լ ենք նշանավոր մարդիկ մեր տոհմի մեջ»: Մեծահասակները զարմացել են, թե երեխայի մեջ որտեղից է այդ հարցը ծագել։ Երեխաները հողամասում աշխատելիս մի կարասի կտոր են գտնում, բերում ասում են. «Արմեն ապեր, տես հլը ինչ եմ գտել»: Երեխաների մեջ այդ հետաքրքրությունը կա։

-Իսկ դասավանդո՞ւմ եք: 

-Երկրորդ տարին է, ինչ աշխատում եմ Հրազդանի բժշկական քոլեջում: Ես այնտեղ հիմնական աշխատող չեմ, ժամավճարով եմ աշխատում: Դասավանդում եմ միայն առաջին կուրսեցիներին: Այն առաջին կուրսեցիներին, որոնք իններորդ դասարանի բազայով են եկել, ավարտել են հիմնական դպրոցը: Դաս եմ տալիս միայն նրանց՝ 10-րդ դասարանի ծրագրին համապատասխան: Իհարկե, փորձ ունեի դասավանդելու:

Ջրառատի Սբ. Կարապետ եկեղեցուն կից ստեղծել էի կիրակնօրյա դպրոց, շրջակա հանրակրթական դպրոցների երեխաներին դասեր էինք տալիս՝ կրոնական վարքաբանության, քրիստոնեական արժեքների, տոմարագիտության մասին:

Հիմա աշխատանքը քոլեջում իր դժվարություններն ունի: Էլի սովորողներ կան, չսովորողներ կան, բայց տարբերվում են: Իմ ուսուցիչների օգտագործած մեթոդները հիմիկվա սերնդի վրա չենք կարող օգտագործել, իրենց նորարարություն է պետք: Իմ՝ այս աշխատանքը ընտրելու մեջ ամենամեծ դերն իմ ուսուցիչներն են ունեցել, հատկապես՝ պատմության ուսուցիչ Համլետ Բակլաչյանը, ով մեր տարածաշրջանի լավագույն ուսուցիչներից մեկն է, վաստակաշատ մանկավարժ, ՀՀ Մովսես Խորենացի մեդալակիր: Այն ժամանակ ուրիշ էին ուսուցիչները: Հիմա կարծես ուսուցիչներն էլ են անտարբեր դարձել, ասում եմ. «Սովորում են՝ սովորեն, չեն սովորում՝ թող չսովորեն»: Այն ժամանակ մի սխալ բան կար՝ ծնող էին կանչում: Հիմա ավելի շատ թողնում են ուսանողի, աշակերտի հայեցողությանը: Շատ քիչ մասնագետներ են, որ սրտացավ են:

Շատ դժվար է ծրագիրը, սեղմված, երեխեքը չեն հասցնում սովորել, ընկալել այդ ամենը: Ես կարծում եմ՝ պետք է թե՛ համալսարանում, թե՛ քոլեջում գոնե 2 տարի ոչ մասնագիտական առարկաներ անցնեն, շատ են կաղում: Կան լավագույնները, ես ուրախ եմ, որ 15, 16 տարեկանները, հատկապես՝ տղաները, շատ համեստ են, խելացի, առանձնահատուկ են:

-Քոլեջի երեխաներին ձեր կազմակերպած նախագծերին մասնակից դարձնո՞ւմ եք: 

-Անպայման, անպայման: Քոլեջից դուրս շատ ենք այցելում թանգարաններ, պատկերասրահներ, հուշարձաններ: Տուրեր են կազմակերպվում «Միասնական Հրազդան» հասարակական կազմակերպության նախագծով՝ դեպի Հրազդանի եկեղեցական համալիրներ: Հիմնական նպատակը տեղի բնակչությանը՝ սկսած դպրոցականներից, ծանոթացնելն է սեփական պատմությանը։

-Առաջիկայում ի՞նչ նախագծեր ունեք և Ձեր քայլերը դեպի ո՞ւր են նպատակաուղղված: 

-Իմ նպատակը եղել է ու մնում է այն, որ իմ հավաքածուն պատշաճ կերպով ցուցադրվի: Իհարկե, հիմա շնորհիվ Հրազդանի քաղաքապետարանի կա տարածք, որտեղ տեղակայված է հավաքածուն, բայց ուզում եմ գիտականորեն, գեղեցիկ ցուցադրվի՝ ցուցափեղկերով, բացատրագրերով, ցուցասրահներով և այլն: Մյուս նպատակս այն է, որ այդպիսով առաջ տանեմ իմ այն պատանեկան երազանքը, որ իմ կառուցածը, ստեղծածը դառնա հասարակության համար հասանելի, վերջնականապես ձևավորված, իրական գրանցված կարգավիճակ ունեցող թանգարան լինի: Երկրորդ կարևոր նպատակս իմ ծննդավայրի մասին պատմող փաստավավերագրական, տոհմագրական, ազգագրական բնույթի գրքիս հրատարակումն է: Հիմնականում օգտվել եմ կենդանի մարդկանց հուշերից, քանի որ գրավոր աղբյուրներում մանրամասն գրված չէ:

Հարցազրույց տատիկիս՝ Օլգա Դաբաղյանի հետ։

-Ի՞նչ կրթություն եք ստացել:

-Ավարտել եմ ԵՊՀ-ի մաթեմատիկայի ֆակուլտետը:

-Համալսարանը ավարտելուց հետո որտե՞ղ եք աշխատել:

-Ավարտելուց հետո աշխատել եմ Առողջապահության նախարարության հաշվողական կենտրոնում, իսկ 1995 թ.-ին, երբ հաշվողական կենտրոնը փակվեց, որոշ պատճառներով անցա աշխատանքի արտադրությունում՝ որպես գլխավոր հաշվապահ:

-Ե՞րբ և ինչպե՞ս որոշեցիք զբաղվել յոգայով:

-Յոգայով սկսել եմ զբաղվել 2002 թ.-ից։ Երկար ժամանակ աշխատում էի Երևանից շատ հեռու և ստիպված էի վարել ավտոմեքենա, ինչն այդքան էլ ընդունված չէր կանանց մոտ։ Ավտոմեքենա վարելու պատճառով մեջքի հետ կապված խնդիրներ ունեցա, և շատերի խորհրդով սկսեցի զբաղվել յոգայով։ Հետագայում սիրեցի յոգան, այն դարձավ իմ ապրելակերպը։

-Ի՞նչը ձեզ դրդեց բացել ձեր սեփական յոգայի խմբակը:

-Սկսվեց նրանից, որ մի օր ես գնացի այգի․ որոշել էի այդ օրը այնտեղ պարապել։ Ինձ մոտեցան չորս կին և խնդրեցին, որ իրենց էլ սովորեցնեմ: Մենք սկսեցինք ամեն օր առավոտյան 7-ին պարապել, հետո կանանցից մեկն ասաց, որ ծանոթներ ունի Ավանի մշակույթի տանը, և մենք մեր պարապմունքները կարող ենք այնտեղ անցկացնել։ Մեր պարապմունքը տեսնելով՝ մշակույթի տան տնօրենը առաջարկեց ինձ բացել յոգայի խմբակ, և ասաց, որ ինքն էլ կհաճախի:

Բացի դրանից, յոգայի խմբակը բացեցի մի քանի պատճառով. ընդգրկեցի այն մարդկանց, ովքեր ֆինանսական վիճակից ելնելով՝ հնարավորություն չունեին յոգայի խմբակ հաճախելու, բայց ունեին ցանկություն: Այն տարիքային խումբը, որի հետ ես աշխատում եմ, չի կարող հաճախել ուրիշ յոգայի պարապմունքների, որովհետև ունակ չէ անելու այն, ինչ անում են ուրիշ տեղերում: Շատերը նաև առողջական խնդիրների պատճառով չէին համարձակվի գնալ ուրիշ խմբակների, որտեղ հիմնականում ավելի խորացված են մարզվում:

Մի խոսքով՝ որոշեցի բացել մատչելի խմբակ բոլորի համար: Թոշակառուների համար անվճար է:

-Քանի՞ հոգի է հիմա հաճախում Ձեր խմբակ, և կա՞ արդյոք տարիքային սահմանափակում:

-Հիմա յոգայի խմբակ հաճախում է 20 հոգի, բայց ցանկացողները շատ են։ Շատերը աշխատանքի պատճառով չեն կարողանում հաճախել, այդ պատճառով սեպտեմբերից արդեն կլինեն գրաֆիկի մեջ փոփոխություններ: Տարիքային սահմանափակում չկա: Կան որոշակի սահմանափակումներ՝ կապված առողջության հետ:

-Արդյոք յոգան հե՞շտ մարզաձև է:

-Ոչ, յոգան հեշտ չէ, քանի որ յոգան պահանջում է շատ մեծ կենտրոնացում:

Բոլոր վարժությունները, բոլոր դիրքերը, այն ամենը, ինչ կապ ունի յոգայի հետ, կատարվում է մտքով։ Սա ֆիթնես չէ, որ ձեռքդ առաջ, հետ տանես և վերջ: Այստեղ ամեն ինչը կատարվում է գլխով, մտածված:

-Ի՞նչ ազդեցություն է թողնում յոգան մարդու վրա:

-Շատ հայտնի յոգայի մարզիչներ կան, և հետաքրքիր է այն, որ ամեն մեկը յոգան ընկալում է մի կերպ: Յոգայի մեջ ինձ համար ամենակարևորն այն է, որ այն տալիս է հոգեկան հավասարակշռություն: Դու խաղաղություն ես գտնում քո մեջ:

-Արդյոք կարոտո՞ւմ եք հաշվապահությունը:

-Ոչ: Դա իմը չէր, ես հաշվապահությամբ զբաղվել եմ այն տարներին, երբ այլ աշխատանք չկար: Ես մաթեմատիկոս էի, և ինձ համար ամենահեշտն էր զբաղվել հենց հաշվապահությամբ:

Հարցազրույց 190 ավագ դպրոցի հոգեբան Ասյա Անտոնյանի հետ:

-Ինչպե՞ս որոշեցիք Ձեր աշխատանքը կատարել դպրոցում։

-Հիմնական գաղափարը ծնվեց այն ժամանակ, երբ աշխատանքս կառուցում էի ընտանիքների հետ և ընթացքում հասկանում էի, որ շատ խնդիրների պատճառը չտեղեկացվածությունն է, այսինքն` որոշակի տարիքային օրինաչափություններից, հարաբերությունների օրինաչափություններից անտեղյակությունը, որը բերում է ընտանեկան խոչընդոտների, դժվարությունների, ոչ կոնստրուկտիվ կոնֆլիկտների: Այդպես միտք հղացավ, որ եթե կարողանամ կրթել ավագ դպրոցի աշակերտներին, տալ նրանց հարաբերությունների օրինաչափության, տարիքային օրինաչափության մասին տեղեկատվություն, հնարավոր կլինի ապահովել նրա ապագա ընտանիքում իր ճիշտ դերակատարությունը, որովհետև այսօրվա մեր սերունդը վաղվա ընտանիք կառուցողն է։ Այստեղից են դուրս գալիս ապագա մայրիկներն ու հայրիկները: Ճիշտ է, ոչ այդքան հաճախակի են մեր հանդիպումները, բայց յուրաքանչյուր հանդիպման ժամանակ փորձում եմ ինչ-որ մի զենք տալ, որը իրենք հետո կկարողանան օգտագործել իրենց ընտանիքի ճիշտ կառուցման համար։

-Ինչպե՞ս են տեղի ունենում հանդիպումները. շրջում եք դասարաններո՞վ, թե՞ իրենք են գալիս իրենց ցանկությամբ։

-Նախ, առաջին հանդիպմանը ես իմաստ գտա բացատրել առհասարակ հոգեբանի մասնագիտության որոշակի դրույթներ և գաղտնիության սկզբունքը, որովհետև երեխան, գտնվելով դպրոցում, որոշակի ձևով ունի անվստահության զգացում, որ իր ասածը դպրոցում որևէ մեկը կիմանա: Մյուս կարևոր խնդիրն այն է, որ այսօր հասարակությունը դեռևս չգիտի, թե ով է հոգեբանը, հոգեբույժը, հոգեթերապևտը։ Կարևոր խնդիր էր ներկայացնելը, որ հոգեբանը չի աշխատում հոգեկան խնդիրներ ունեցող մարդկանց հետ, որովհետև մեր աշխատանքը հիմնականում մտածողության և ընկալումների հետ է կապված, երբ դա տեղից արդեն չկա կամ խախտված է, մենք արդեն գործ չունենք անելու։ Այսինքն` ստեղծվեց որոշակի դիրքորոշում ինձ ընկալելու հանդեպ, որը հնարավորություն տվեց սերտ համագործակցության։ Հանդիպումները լինում են անհատական խորհրդատվության շրջանակներում, նաև դասարանային։ Օրինակ, 10-րդ դասարանցիները անցնում են հասարակագիտություն, որտեղ ներառված է հոգեբանությունը` որպես առարկա։ Ես աշխատում եմ համատեղ դասեր ունենալ հասարակագիտության ուսուցիչների հետ և այդպես ներկայացնել հոգեբանությունը մասնագետի կողմից։ Իսկ առհասարակ, լինում են տարբեր թեմաներով հանդիպումներ, դասղեկների ժամեր, երբ տվյալ խնդիրները բարձրաձայնում են դասղեկները։ Ստեղծվում է մտերմիկ միջավայր, և ամենակարևորը` երեխաները սիրում են հաղորդակցվել հոգեբանի հետ։

-Ի՞նչ խնդիրներ է հիմնականում անհանգստացնում աշակերտներին, ի՞նչ հարցերով են դիմում։

-Թեմաները տարբեր են՝ սկսած ընտանեկան կոնֆլիկտներից մինչև միջանձնային, ընկերական հարաբերություններ։ Հարցերը լինում են թեթև՝ սկսած նրանից, թե ինչ ծաղիկ գնել մարտի 8-ին աղջկան, մինչև շատ խորը և ծանր հարցեր։ Հանդիպում ենք ունենում նաև ծնողների հետ, կազմակերպում սեմինարներ, որտեղ ներկայացվում է տվյալ տարիքի սպեցիֆիկ առանձնահատկությունները, որպեսզի ծնողն իմանա, որ իր տանը մեծանում է ճգնաժամ ապրող մեկը։ Ծնողները նույնպես հնարավորություն ունեն դիմել հոգեբանին և՛ իրենց անձնական հարցերով, և՛ երեխայի հետ կապված հարցերով, որովհետև երբ երեխան դուրս է գալիս ընտանիքից, ցանկալի է, որ այդ խնդիրները շտկված լինեն, տանը ջերմ հոգեբանական մթնոլորտ ստեղծվի։ Լինում է, որ ծնողն է խնդրում աշխատել երեխայի հետ, լինում է, որ դասղեկը, բայց ամենաարդյունավետ աշխատանքը լինում է այն ժամանակ, երբ դիմում է հենց ինքը՝ սովորողը։

-Դասարանային կոնսուլտացիայի ժամանակ, երբ զգում եք` աշակերտը խնդիր ունի, ի՞նչ եք անում այդ դեպքում։

-Լինում է այնպես, որ ընդհանուր տեստավորում ենք անցկացնում կամ որևէ զրույցի ընթացքում բացահայտում որևէ աշակերտի շատ ցածր ցուցանիշներ, օրինակ` ցածր ինքնագնահատական: Ընթացքում էլ զգում ես, որ երեխան որոշակի կաշկանդվածությամբ է հաղորդակցվում, և առաջարկում ես օգնություն։ Այդ առաջարկը պետք է լինի շատ զգույշ, որպեսզի նախ շատերը չտեսնեն, որ այդ երեխային դիմել ես ինչ-որ հարցով, որովհետև որպես կանոն` այդ երեխաները ունենում են կոմպլեքսներ, անգամ մեր հանդիպումները եղել են գաղտնի։ Լինում է, որ առաջարկում ես, բայց մերժում են, այդ դեպքում աշխատում ես խմբային ձևով։

-Իսկ այդ դեպքում կարողանո՞ւմ եք միայն խմբային աշխատանքով ցանկալի արդյունք ստանալ։

-Այդ դեպքում դիմում եմ ծնողին, բայց եթե չեմ արժանանում ծնողի կողմից որևէ վերաբերմունքի (այդպես եղել է, որ ծնողը համարել է, որ իր երեխան խնդիր չունի), այս դեպքում ճիշտ չէ, որ շարունակես պնդել։ Արդյունք լինում է, երբ ցանկություն է լինում աշխատանքի։

-Դպրոցում կա՞ն ծանր հոգեբանական խնդիրներ ունեցող սովորողներ։

-Կան, նրանց մեջ էլ կան այնպիսի երեխաներ, որ աշխատել չի լինում հենց իրենց ցանկության բացակայության պատճառով։ Բայց կան, եղել են և ինձ թվում է՝ միշտ էլ կլինեն, որովհետև դպրոցից դուրս են գալիս մեր կյանքի բոլոր շերտերը, սոցիալական հասարակության բոլոր շերտերը։

-Ձեր խոսքում նշեցիք, որ լինում եք նաև հասարակագիտության ժամերին, ի՞նչ եք կարծում, հոգեբանությունը որպես առանձին առարկա ուսումնասիրելու մասին։

-Կա հասարակագիտության ուսումնասիրության շրջանակներում, բայց լավ կլիներ, որ 11-րդ դասարանում էլ անցնեին, որովհետև մեկ տարի տարբերությունը երեխաների մոտ ևս նշանակություն ունի։

-Իսկ որպես առանձին առարկա՞։

-Որպես առանձին առարկա միշտ էլ ցանկալի կլիներ, որ ժամերը շատացնեին, բայց դա ուսումնական ծրագրի խնդիր է։ Ցանկալի կլինի, որովհետև դրա միջոցով շատ բան կփոխանցեինք աշակերտին, քանի որ ավելի շատ ժամանակ կունենայինք։ Դեռահասության, պատանեկության տարիքը այն տարիքն է, որ մենք պետք է զինվենք հոգեբանական զենքերով, որպեսզի ավելի արդյունավետ կառուցենք մեր հարաբերությունները բոլոր ոլորտներում։

-Հե՞շտ է աշխատել դեռահասների հետ։

-Ինձ համար` այո: Ես շատ եմ սիրում աշխատել դեռահասների հետ, սա այն շրջանն է, որտեղ, ճիշտ է, ինչքան բարձր է հուզականությունը, անկայուն հուզական վիճակները և այլն, բայց միևնույնն է` այստեղ շատ խորն են զգացմունքները։ Դժվարությունները լինում են թե՛ մանկական հոգեբանության մեջ, թե՛ ընտանեկան։ Այստեղ մենք գործ ունենք ավելի խորը խնդիրների հետ: Ինչքան աշխատում եմ դեռահասների հետ, այնքան ինձ ավելի դժվար է լինում փոքր տարիքի երեխաների հետ աշխատելը։