Հարցազրույց «Արտ լանչ» ճաշարանների ցանցի տնօրեն, համահիմնադիր Բակուր Մելքոնյանի հետ։
-Ներկայացե՛ք, խնդրեմ։ Ի՞նչ կրթություն ունեք, ի՞նչ գործունեությամբ եք զբաղվում։
-Բակուր Մելքոնյանն եմ, «Արտ լանչ»-ի համասեփականատերը։ Ընտանեկան բիզնես է, մյուս 50 տոկոսը կնոջս է պատկանում։ Կրթությունս ստացել եմ պոլիտեխնիկական համալսարանի հաշվողական տեխնիկա բաժնում՝ ավտոմատ կառավարման համակարգեր։ Զբաղվում եմ «Արտ լանչ»-ով, մարդկանց կերակրելով։
-Ինչպե՞ս է ստեղծվել «Արտ լանչը», և ովքե՞ր են հիմնադիրները։
-Հիմնադիրները մենք ենք՝ ես ու կինս։ Ստեղծվել է 2002 թվականին, երբ արտերկրում առաջին անգամ գնացել էինք առևտրի, ապրանք էինք բերում և վաճառում Հայաստանում։ Գնացել էինք օգնելու մեր ընկերոջը։ Այդ ժամանակ բիզնեսմեններից մեկը հրավիրեց լանչի, բայց քաղաքից բավականին հեռու էինք գնացել։ Մինչև գնանք քաղաք, մինչև ճաշենք, ասաց՝ ավելի լավ է պատվիրենք, ու պատվիրեց։ Առաքման այդ մեթոդը, ձևը առաջին անգամ այդտեղ տեսանք։ Ու մենք որոշեցինք սկսել այդ ամեն ինչը նաև Հայաստանում։ Սկսեցինք մեր բնակարանից՝ 4-րդ հարկում՝ խոհանոցից, հետո տեղափոխվեցինք ավտոտնակ, ավտոտնակից հետո սեփական տարածք գնեցինք, տեղափոխվեցինք այնտեղ։ Այդպես եկանք, որոշեցինք, որ պետք է առաքում անենք։ Առաջին 4-5 տարին միայն առաքում է եղել։ Կինս պատրաստում էր խոհանոցում, ես էլ տանում տալիս էի գրասենյակի աշխատողներին։
Առաջին ճաշարանը Բիլայնի ճաշարանն էր։ Շատ դժվար էր իրականում, 4-5 տարի տևեց մինչև կարողացանք առաջին ճաշարանը վերցնել։ Մրցույթների մասնակցելիս, բնականաբար, չէինք շահում, քանի որ առաջին պայմանով դրված էր փորձառությունը։ Իսկ Բիլայնինը շահեցինք, որովհետև իրենք տեսան, որ փորձառությունը մի կողմ՝ իրականում իրենց աշխատակիցները, ներսի ճաշարանը թողած, մեր առաքումից էին օգտվում։ Ասացին՝ ավելի լավ է եկե՛ք, հենց տեղում էլ դո՛ւք պատրաստեք, տվե՛ք։ Առնաց նայելու այն պայմանին, որ մենք չունեինք համապատասխան փորձառություն, վստահեցին մեզ, որովհետև առաքման միջոցով ապացուցել էինք, որ կարողանում ենք լավ սնունդ տալ։
-Այժմ քանի՞ մասնաճյուղեր ունի «Արտ լանչը» և որտե՞ղ։
-«Արտ լանչ» հիմա կա Ղազախստանում՝ Ալմաթիում, ունենք Վրաստանում՝ Թբիլիսիում, Մոսկվայում և Հայաստանում՝ Երևանում, Դիլիջանում, Գյումրիում մի մասնաճյուղ։ Հայաստանում 40 կետից ավելի կա։
-Ե՞րբ և ինչպե՞ս են բացվել արտասահմանի մասնաճյուղերը։
-Արտասահմանի մասնաճյուղերը բացվել են վերջին 2-3 տարիների ընթացքում։ Առաջարկը եղել է Արաբական Էմիրություններում՝ Դուբայում եղած ծանոթների կողմից։ Մենք հիմա բացել ենք գործընկերոջ հետ, բայց նոր ձևաչափով։ Օրինակ՝ Մոսկվայում արդեն փորձում ենք ֆրանչայզինգի նման ընդլայնվել, ոչ թե ուրիշ գործընկերոջ, այսինքն՝ մենք մասնակցենք ոչ թե տարածքի վարձակալմանն ու ֆիրմայի բացմանը, այլ զուտ մենեջմենթի և մարքեթինգային ծառայությունները վերցնենք մեզ վրա։ Ստացվում է, որ այսօր փորձում ենք Մոսկվայում իրականացնել «Արտ լանչի» առաջին ֆրանչիզայի վաճառքը։
Մյուս երկրներում ֆրանչայզինգ չէ։ Օրինակ՝ Թիֆլիսում մենք ենք հենց բացել, անմիջական մասնակցություն ունենք։
-Հայաստանից ինչպե՞ս եք իրականացնում տարբեր մասնաճյուղերի համակարգումը։
-Հենց այդ մշակված մեխանիզմի շնորհիվ։ Այսինքն՝ դա մի համակարգ է, որով կենտրոնացված մենյու է կազմվում, ուղարկվում բոլոր մասնաճյուղեր, ներառված են նաև վերահսկման տարբեր մեխանիզմներ, արդի տեխնոլոգիաներ։ Դրանց միջոցով ստուգում, վերահսկում ենք աշխատանքը։ Այս ամենի շնորհիվ հնարավոր է հեռակա կառավարումը։ Հենց այդ փաթեթն էլ պիտի առաջարկվի որպես ֆրանչայզինգի փաթեթ՝ իր բոլոր մանրուքներով։
Ֆրանչայզինգի ամբողջական փաթեթը, ճիշտն ասած, դեռ պատրաստ չէ։ Բրենդը մեկ ամիս առաջ փոխեցինք, հիմա արդեն փաթեթի վրա ենք կենտրոնանում։ Անձամբ մեզ համար ծրագիր ենք կազմում, ինչը մի քիչ բարդ է, բայց միակ պայմանն է, որի դեպքում կկարողանանք նորմալ ֆրանչիզա վաճառել։ Որպես այցելու Վարշավայի ֆրանչայզինգի ցուցահանդեսին ենք մասնակցելու։ Մի քանի անգամ այդ ձևով կայցելենք։ Իսկ հոկտեմբեր ամսին ոչ թե որպես այցելու, այլ որպես մասնակից կփորձենք հանդես գալ։
Հայաստանի մասնաճյուղերում ու ընդհանրապես բոլոր մեր կետերում կա իր հսկող մենեջերը, ով պատասխանատու է այդ կետի համար։ Նա չի հանդիսանում սովորական աշխատակից, այսինքն՝ նրա աշխատավարձը ձևավորվում է եկամտից՝ տոկոսային հարաբերությամբ։ Պատասխանատուն որպես սեփականատեր է աշխատում։ Վերահսկողությունը այդքանով արդեն բավականին հաջողված է, որովհետև ավելի մեծ է շահագրգռվածությունը: Նույն այդ հաջողված մեթոդը մենք կիրառեցինք հյուրանոցային բիզնեսի մեջ, ու շատ լավ ստացվեց։ Դիլիջանում բացեցինք մեր առաջին փոքր հյուրատունը՝ «Արտ գեսթհաուսը», իսկ հիմա բավականին մեծացրինք․ 7 համարից սկսեցինք, հիմա ունենք 24 հյուրանոցային համար։ Այսինքն՝ այդ մեխանիզմը, որ ինչ-որ մեկը սեփականատեր է, մեծացնում է շահագրգռվածությունն ու մոտիվացիան, եկամուտն էլ կախված է իր աշխատեցնելուց։ Booking.com-ով արդեն 3-րդ, 4-րդ տարին է՝ Դիլիջանի լավագույն հյուրատունն ենք համարվում։ Մեկնաբանություններում էլ որպես սեփականատեր նշում են Ջորջին ու Լյուսիին, այսինքն՝ մեր մասին ոչ մի տեղ գրված չկա։
-Ե՞րբ է առաջացել «Արտ գեսթհաուս»-ի գաղափարը։
-Մոտ 5 տարի առաջ գաղափարն առաջացավ։ Դիլիջանում 3 կետ ունենք «Արտ լանչի» և երբ գնում էինք այնտեղ, բավականին մեծ գումարներ էինք ծախսում, բայց, ճիշտն ասած, դժգոհ էինք սերվիսից, մանավանդ տեղի հյուրանոցների սերվիսի որակից։ Որոշեցինք էդ հյուրատունը սարքել մեզ համար, այսինքն՝ մնալու մի տեղ մեր աշխատակիցների և մեզ համար։ Սկզբում գաղափարը վարձակալության տալը չէր, հյուրատուն սարքելը չէր, սկզբում մեզ համար սարքելն էր։ Ու այդպես էլ արեցինք։ Հետո տեսանք, որ կողքից էլ են ուզում մնալ մեզ մոտ, որպես բիզնես հաջողում է, ու վերածեցինք բիզնեսի։
-Իսկ քանի՞ մասնաճյուղ ունեն «Արտ գեսթհաուսները»։
-Երևանում ունենք 2 փոքրիկ «Արտ գեսթհաուս», 2 Դիլիջանում, 1 Ծաղկաձորում։ Ծաղկաձորինը ուղղակի մենք չենք հիմա աշխատեցնում, 3 տարվա պայմանագրով տուրիստական կազմակերպությունը ամբողջությամբ վերցրել է մեզնից։ Այսինքն՝ մենեջմենթը իրենց է պատկանում, բայց մեր ցանցի մեջ է մտնում։
-Գործունեության ընթացքում ի՞նչ հաջողություններ ու անհաջողություններ եք ունեցել։
-Հաջողությունները երևում են փաստացի, այն է, ինչին որ հասել ենք հիմա։ Հայաստանի ամենամեծ ճաշարանների ցանցն ենք։ Ամենամեծ հաջողությունը կլինի, եթե կարողանանք նաև ֆրանչիզա վաճառել։ Կլինենք առաջինը հայկական բրենդներից, որ կարողացել է այդպիսի բան անել։ Կան մի քանի կազմակերպություններ, որոնք փորձում են, բայց այս պահին դեռ արդյունք չկա։ Աստված տա՝ բոլորն էլ կարողանան, իհարկե, ինչքան շատ հայկական բրենդ ֆրանչիզա վաճառի, այնքան երկիրը կզարգանա (դրսից գումարների գալու առումով եմ ասում)։
Անհաջողություններ եղել են, շատ են եղել։ Մի օրինակ բերեմ, որ մենք, վստահելով հաճախորդին, որ, օրինակ, տարածքում կա այսքան պոտենցիալ հաճախորդ, կետ ենք բացել այդտեղ։ Բայց իրականում պարզվել է, որ այդ տարածքում հաճախորդների այդ քանակը չկա։ Այդպես մեկ-երկու կետ բացեցինք, չկարողացանք աշխատեցնել։ Հետո արդեն փորձառությունը ստիպեց, որ ոչ թե վստահենք դիմացինին, այլ ինքներս սկսենք առավոտյան բիզնես կենտրոնի, հիմնարկի մոտ կանգնել և հաշվել մարդկանց, թե քանի մարդ է իրականում մտնում։ Փոքրիկ անհաջողություններ եղել են։ Իհարկե, սկզբից դրանք փոքրիկ չէին, բավականին մեծ էին, որովհետև ֆինանսական առումով բիզնեսը հաջողություններ չէր բերում, մոտավորապես երկու տարի հազիվ ծախսերն էր փակում։ Երկու կոպեկ գումար հազիվ մնար, ինչը հնարավորություն չէր տալիս բացարձակապես այլ ներդրումների կամ ընդլայնվելու մասին մտածել։ Հետո արդեն, երբ երկու տարվա մեջ գործի մեջ դարձանք պրոֆեսիոնալ, սկսեցինք հասկանալ մանրուքները, նրբությունները ու դրա շնորհիվ նոր սկսեցինք արդեն կամաց-կամաց աճել։
-Իսկ ի՞նչն է «Արտ լանչը» առանձնացնում ոլորտի մնացած ներկայացուցիչներից։
-Առաջին կարևորագույն բանը, ուզում եմ շեշտել, մեծ մենյուն է։ Այն իրապես մեծ է, ընդ որում ամբողջ աշխարհում մեր նման կազմակերպություն չեմ տեսել իրականում, որ մեր մենյուի չափ մենյու ունենա՝ իր բազմազանությամբ։ Իսկ մեր յուրահատկությունը հենց դրա մեջ է, «Արտ լանչ» մարդիկ գալիս են ոչ թե հաճելի ժամանակ անցկացնելու, մի բաժակ խմելու ու իրենց սիրած ուտեստը վայելելու, այլ գալիս են տնական ձևով պատրաստված սովորական ճաշ ուտելու համար։ Նույնն էլ մեր ընդհանուր մենյուն է դրսում, որը ինտերնացիոնալ է, այսինքն՝ ինչ-որ ուղղվածություն չունի։ Բայց ինտերնացիոնալ լինելով հանդերձ՝ փորձում ենք հայկական ուտեստներին փոքր-փոքր տեղ տալ (դրսի մասին եմ ասում, իհարկե), սովորեցնել մարդկանց։
Հետաքրքիր հաջողություն ունեն նաև հայկական խոհանոցի օրերը․ սպասարկողները հայկական տարազներով են, ուտեստները՝ ամբողջովին հայկական։ Բավականին հետաքրքիր արձագանք ենք ունենում, բոլորը ոգևորվում են․ «Սա ի՞նչ ա։ Բա սա ի՞նչ ա»։ Դրանով մենք մշակույթ ենք ներկայացնում։ Շատ հետաքրքիր է։
Իսկ մյուս առանձնահատկությունն այն է, որ սովորական աշխատակիցները սովորական տնային տնտեսուհիներ են, որոնք պատրաստում են տնային ուտելիքներ․ դա մեր հաջողության գրավականներից մեկն է։ Չենք օգտագործում որևէ տեսակի կիսաֆաբրիկատ, դրսից պատրաստված որևէ խմորեղեն կամ դրսում պատրաստված ցանկացած բան, այսինքն՝ ամբողջը մեր արտադրության է։ Նույնիսկ այսօր հասել ենք նրան, որ հացի 60-70%-ը մեր արտադրանքն է, տեղում պատրաստված հացեր ենք վաճառում։
-Մենյուները տարբերվո՞ւմ են՝ ըստ մասնաճյուղերի։
-Նույն օրը բոլորինը միանման է լինում։ Տարբեր երկրներում էլ, բոլոր տեղերում նույն օրը միանման մենյու է ուղարկվում՝ հաշվի առնելով, իհարկե, տվյալ երկրի առանձնահատկությունները։ Օրինակ՝ Էմիրաթներում կամ Ղազախստանում չենք տալիս խոզի միս։ Զավեշտալի դեպքեր էլ են եղել, երբ նոր էինք բացվել Ալմաթիում։ Առաջին օրը դրեցինք բազուկի ճավով ճաշ՝ որպես հարգի ճաշ մեզ մոտ։ Հայ մենեջերն էր տեսել բավականին հարմար գնով ու ոգևորված բերել։ 2-րդ, թե 3-րդ հաճախորդից պարզ դարձավ, որ դա իրենց համար վիրավորական ուտելիք է։ Իրենք այդ ճաշը չեն ուտում, ճավը կովերին են տալիս։ Դրա համար էդ ազգային բաները պետք է հաշվի առնել։ Դրանից հետո երբ գնում ենք ինչ-որ երկիր, առաջինը խոհանոցն ենք ուսումնասիրում հասկանալու համար, թե իրենց ինչ է պետք տալ, որ չվիրավորվեն։
-Ավանդական ուտեստների օրը բոլոր մասնաճյուղերո՞ւմ է լինում։
-Չէ, չենք կարող այդպես անել, որովհետև դրա համար ամեն կետի անձնակազմը չունի այն պրոֆեսիոնալ որակական հատկությունները և ֆիզիկական հնարավորությունները, որոնք պետք են խոհանոցն ամբողջապես փոխելու համար։ Այսինքն՝ այդ օրերին մեր ադմինիստրատիվ անձնակազմը գնում է այդ կետում օգնելու, դրա համար, եթե ենթադրենք՝ այս ամիս հայտարարվել են ֆրանսիական խոհանոցի օրեր, գնում ենք հերթով ամեն կետում օգնելու։ Դրա համար ամեն շաբաթ մեկ-երկու կետում մի ազգային խոհանոց է դրվում։
-Արտ լանչը ունի՞ իր ֆերման։
-Այո, Արտ լանչը կիսաֆաբրիկատներ չի օգտագործում։ Թե մսի, թե հացի հումքը ապահովվում է մեր կողմից, մենք ենք արտադրում։
-Դա ցույց տալու համար երբևէ բաց դռների օր արե՞լ եք։
-Արտ լանչի կետերից կեսից շատում խոհանոցը բաց է, երևացող։ Դա ինքնին արդեն բաց դռների օր է, մարդիկ տեսնում են՝ ինչպես է ուտելիքը պատրաստվում։ Եթե հիմա մեր մի կետում աշխատում է 22 հոգի, կիսաֆաբրիկատ օգտագործելու դեպքում կաշխատեին 6-ը։ Մարդիկ տեսնում են՝ ինչպես է ուտելիքը թարմ պատրաստվում, հացը թխվում է ու տաք-տաք դրվում գծի վրա։ Ոչ թե նույն աշխատողն է գիշերը պատրաստում, իսկ առավոտն էլ անցնում աշխատանքի, ինչպես անում են շատ տեղերում ու ուտելիքը թարմ չի լինում, այլ տարբեր մարդիկ են պատրաստում, տարբեր մարդիկ վաճառում են։ Մենք այդ աշխատուժը չենք խնայում, որովհետև դա է՝ թարմ եփվող ուտելիքն է հենց մեր հաջողության գրավականը։
-Իսկ ընդհանրապես բիզնես կառուցելու ճանապարհին որո՞նք են լինում հիմնական դժվարությունները ու այն գործոնները, որոնք օգնում են այն առաջ տանել։
-Բիզնես սկսելու համար նախ և առաջ մարդը պետք է ձեռնարկատիրական ունակություններ ունենա։ Ինքս լինելով բիզնեսմեն և, այսպես ասած, բիզնեսի ջատագով՝ ելույթ ունենալիս միշտ ասել եմ, որ բիզնես պետք է անե, ու դա մի քիչ վատ հետևանքներ է ունենում, որովհետև շատերը մտածում են՝ ինչու գնալ ինչ-որ մի տեղ աշխատել, եթե դրա փոխարեն կարող են բիզնես անել։
Ու լավ օրինակները միշտ էլ երևում են։ Աշխարհի այսօրվա միլիարդատերերի մեծ մասը բիզնեսմեններ են, ու այդ թոփ օրինակները վերցնելով՝ մարդկանց մոտ տպավորություն է ստեղծվում՝ դե, ինչի՞ համար աշխատեմ, չարչարվեմ, մասնագիտություն ձեռք բերեմ, եթե կարող եմ բիզնես անել։ Բայց նրանք չեն նկատում դրա ռիսկերը և չեն տեսնում բիզնեսի դժվարությունները։ Երբ ես սրա մասին խոսում էի, ինձ ասացին, թե ուզում եմ վախեցնել։ Բայց եթե մարդը որոշել է բիզնես անել ու իմ ասած երկու բառից պիտի վախենա, ավելի լավ է չանի, որովհետև եթե խոսքից վախենալու է, ապա իրական դժվարությունները խոսքից տասը անգամ ավելի են լինելու։
Ես միշտ օրինակ եմ բերում մեզ, երբ մենք նոր էինք սկսել մեր գործը։ Մեկ, երկու ամիս տարբերությամբ մեկ այլ կազմակերպություն նույնպես սկսեց զբաղվել լանչերի առաքումով՝ երկու ընկերներով էին բացել։ Իրենք բավականին մեծ էին, ավելի մեծ գումար էին ներդրել, գովազդի վրա ավելի շատ էին ծախսել, ավելի շատ հաճախորդ ունեին ու երկու տարի մեր մրցակիցն էին։ Երկու տարի հետո իրենք շուկայից միանգամից հեռացան։ Ու մոտ մի քանի ամիս առաջ իրենց սեփականատերերից մեկին հանդիպեցի, էդ ժամանակ ես դեռ չգիտեի դրա մասին։ Ընկերոջս հետ նստած էին, ծանոթացրեց, ու երբ խոսում էինք, ասաց․ «Էն ժամանակվա ԱրտԼա՞նչն ես»։ Պարզվեց՝ ինքն էլ էն ժամանակվա մեր այդ մրցակիցն է։ Հարցրի՝ ինչո՞ւ փակվեցին, ասաց, որ իր մասնագիտական աշխատանքով ավելի շատ գումար էր վաստակում, քան բիզնեսն էր բերում։ Եվ նա ճիշտ էր։ Ասում էր՝ չգիտեր գիշերը, ցերեկը ինչ է, քնելը ինչ է․ «Գիշերը գնա առևտուր արա, արի, պատրաստվի, առաքում արա, բողոքներ լսի։ Իսկ դրա փոխարեն նստում ծրագիր էի գրում, ես իմ գումարը աշխատում էի»։
Այդ մարդու ասածի մեջ իրականություն կա, որովհետև եթե ինչ-որ մի տեղ աշխատում ես որպես մասնագետ, դու այդ ռիսկը չունես, որ, կոպիտ ասած, անգործ կմնաս, որովհետև մասնագիտականդ չի կորի, եթե դու, իհարկե, լավ մասնագետ ես։ Բայց բիզնեսի պարագայում, եթե այն չհաջողվեց ու այդ բիզնեսի մեջ հանկարծ «տակ տվեցիր», բիզնեսդ փակվեց ինչ-որ պարտքերով, բիզնեսից դուրս եկար՝ չունենալով հավաքած մասնագիտական կամ այլ պաշար․ դու ինչ-որ բիզնես ես փորձել անել, որը չի ստացվել։ Դրա համար ռիսկայնությունը պետք է համեմատել ու հասկանալ։ Այսինքն, եթե 1000 բիզնեսմենից հաջողում է, ենթադրենք, 10 բիզնեսմեն, ապա 1000 աշխատանք փնտրողներից, ովքեր մասնագիտություն են սովորում, հաստատ 990-ին հաջողվում է աշխատանք գտնել ու աշխատել։
Բիզնեսով զբաղվողն ասում է, որ նախկինում վեցին վերջացնում էր աշխատանքը, գնում էր ընտանիքի հետ նստում իր տանը, կամ գնում էր մի տեղ՝ ման գալու։ Բիզնեսի ժամանակ գիշեր ցերեկը խառնվում է իրար, չկան աշխատանքային օր, աշխատանքային ժամեր, այսպիսի հասկացությունները վերանում են բիզնեսմենի համար։ Այսինքն, պետք է հասկանալ՝ արդյոք դու պատրա՞ստ ես դրան, դա քեզ հետաքրքի՞ր է, թե՞ ոչ, պատրա՞ստ ես արդյոք այդ եռուզեռին, այդ գլխացավանքին, ինտրիգներին, չքնելուն։Ես միշտ ոգևորված եմ խոսել բիզնեսի մասին, բայց մի դեպք պատմեմ, որն իմ հարազատներից մեկի հետ եղավ, որը բիզնես սկսեց ու չհաջողվեց ու բավականին մեծ պարտքեր կուտակեց իր վրա, այն դեպքում, երբ ինքը բավականին լավ մասնագիտություն ունի։ Ստիպված գնաց իր մասնագիտությամբ խոպանում աշխատելու ու բիզնես սկսելու համար կուտակած պարտքերը փակելու։ Մարդը պետք է այդ ամենը շատ լավ գնահատի ու նաև լսի կողքի խորհրդատուներին, ինչ-որ ձևերով փորձի հասկանալ, վերլուծել։ Մարդու համար դժվար է ընդունել, որ ինչ-որ բան անել չի կարող, բայց դա պետք է արվի, պետք է սառը դատել, որոշել, որ դու էսինչ բանը կարող ես անել, էսինչ բանը չես կարող անել։ Այն ժամանակ ընկերս բավական հաջող ծրագրավորող էր ինստիտուտում ու ինձ ասում էր՝ իրար հետ ծրագրավորում անենք։ Մի քանի ամիս գնալուց հետո ես հասկացա, որ չեմ կարողանում, որովհետև հիշողության խնդիր ունեմ։ Ես դա ընդունեցի և թողեցի։ Եթե համառորեն շարունակեի այդ ուղղությամբ, միգուցե անիմաստ ժամանակ կորցնեի այդտեղ։ Պետք է ճիշտ անալիզ անել` հնարավորությունների սահմաններում սիրած մասնագիտության մեջ աշխատելու, սիրած ոլորտում պրոֆեսիոնալ դառնալու համար։ Որովհետև ցանկացած բիզնեսի, ցանկացած գործի մեջ կան շատ փող աշխատողներ, և դրանք այն մարդիկ են, ովքեր սիրում են իրենց գործը, ովքեր նվիրվում են դրան, ոգևորված են դա անում։ Իսկ այն մարդը, ով պարզապես փող աշխատելու համար է դա անում, կարող է՝ ինչ-որ ձևով ինչ-որ բան աշխատի, բայց մեծ հաջողությունների հասնելու համար պետք է դա հաճույքով անել։ Հաճույքով անելու դեպքում կունենաս հաջողություն։
-Ինչ վերաբերում է մարդկային ռեսուրսներին, ի՞նչ դժվարություններ եք ունեցել նոր կադրեր աշխատանքի ընդունելիս։
-Կադրային լուրջ խնդիրներ կային, առավել ևս Հայաստանում։ Ասել, որ ինչ-որ մեկը ավարտել է և դիպլոմ ունի, և դա բավարար պայման է, որ ինքը մասնագետ համարվի, սխալ է։ Հատկապես, եթե ինչ-որ բարձրագույն ուսումնական հաստատության դիպլոմ չի, խոհարարական քոլեջի դիպլոմ է։ Իրենք կարող են դիպլոմ ունենալ ու բացարձակապես մասնագետ չլինել։
Կադրերի հետ կապված խնդիրները լուծելու համար մենք մեր փոքր խոհարարական ուսումնական կենտրոնը բացեցինք, որտեղ մենք ինքներս ուսուցանում ենք աշխատակիցներին։ Այսինքն՝ սովորական տնային տնտեսուհիները երկու շաբաթ անցնում են պրակտիկա, մեր լավ խոհարարները սովորեցնում են այդ աշխատանքը, ու իրենք մտնում են աշխատանքի։ Մեր բոլոր հայտարարությունները առանձնանում են նրանով, որ հենց գրված է՝ աշխատանքային փորձ անհրաժեշտ չէ։ Վերջին ֆեյսբուքյան հայտարարության մեջ գրել էինք, որ փնտրվում է հենց անգլերենի և ռուսերենի լավ իմացությամբ, ճանապարհորդելու ցանկություն ունեցող, աշխույժ աշխատակից։ Ֆրանչիզայի վաճառքի մասնագետի հայտարարությունն էր։ Ու շատերը զանգում հարցնում էին, թե ինչ աշխատանք է, ինչ պիտի անեն։ Դե ասում եմ՝ ֆրանչիզա պետք է վաճառել, հարցնում են, թե դա ինչ է։ Գիտեմ, որ չեն իմանա՝ դա ինչ է, Հայաստանում փորձ չկա, որ ես դրա մասնագետին փնտրեմ, դրա համար պայմաններն ենք գրել։ Ճիշտ է, շատերը ոգևորվել էին, ասում էին՝ ճանապարհորդել շատ ենք սիրում, բայց անգլերեն, ռուսերեն չգիտենք, կլինի՞ գանք աշխատելու, այդպիսի դեպքեր էլ են լինում։ Ամեն դեպքում ուզում եմ ասել՝ հիմա որոշել ենք, որ էդ աշխատակցին վերցնենք ու քանի որ Եվրոպական բանկի հետ համատեղ ուսուցման ծրագրի ենք մասնակցում բավականին մեծ գումարով, այնտեղ կուսուցանենք մեր մասնագետներին հենց այդ հատկությունները և պրոֆեսիոնալիզմը, բարձրակարգ մասնագետները կգան մեզ մոտ թրեյնինգի։ Մտածել, որ Հայաստանում դու այսօր կկարողանաս բարձրակարգ մասնագետ ճարել, մի քիչ բարդ է, որովհետև լավ մասնագետները, որոնք արդեն որոշակի փորձ ունեին, ցավոք սրտի լքել են Հայաստանը։ Իսկ օրինակ, ֆրանչիզայի կամ նմանատիպ նոր մասնագիտությունների գծով ուղղակի փորձ չկա, ինչքան էլ ինչ-որ մեկը խելացի լինի, միևնույնն է՝ աշխատանքի փորձ չունի։ Այսինքն՝ դա պետք է սովորել, սովորեցնել։
-Միայն ֆրանչիզայի և խոհարարի որակավորմամբ մասնագետնե՞ր չեք գտել, թե՞ այլ որակավորումներ ունեցող մասնագետների կարիք նույնպես ունեցել եք։
-Ճիշտն ասած՝ բոլոր մասնագետների կարիքն էլ ունենք։ Ասում են՝ աշխատանք չկա Հայաստանում, իրականում աշխատանք կա, բայց նաև ասել, որ գործազուրկ չկա, դա էլ է սխալ։ Լիքը գործազուրկ կա, ուղղակի իրենք չեն համապատասխանում այն աշխատանքին ու որակավորմանը, որն անհրաժեշտ է։ Իսկ գործազուրկը չի ուզում իր վրա աշխատել, աշխատելու փոխարեն մտածում է, որ պետությունը պետք է ինչ-որ փոփոխություններ անի, այնպես անի, որ ինքը կարողանա ուղղակի նստել, աշխատել։ Ինքը չի մտածում, որ պետք է անընդհատ աշխատի, սովորի, անընդհատ սովորի։ Ու ես մի գրառում էի արել ֆեյսբուքում, որ նույնիսկ եթե ձեզ աշխատանք առաջարկեն առանց աշխատավարձի, դուք մտեք աշխատելու, եթե վստահ եք, որ դա ձեր աշխատանքն է, որովհետև դուք մի քանի ամսում կկարողանաք ապացուցել գործատուին, որ դուք պրոֆեսիոնալ եք, կկարողանաք ձեր պայմանները թելադրել։ Մի քանի հոգի գրել էին, որ ստրկատիրական մտքեր եմ հայտնում, իսկ ես ասում եմ, որ ես ոչ մեկին միտք չունեմ ստրկատիրական բաներ ասելու։ Ինքս այդ ճանապարհով եմ անցել, գործազուրկ եմ եղել։ Գործընկերոջս քեռու պահածոների գործարանում, երբ հարցրեց, թե ինչքան եմ ուզում ստանալ, ասացի՝ ինչքան կտաք, դե ինքն էլ ասաց, որ չի տա։ Մի տվեք, ասացի, դե կաշխատեմ` կնայեք, եթե բանի պիտանի եմ՝ կտաք, եթե պիտանի չեմ՝ մեկ է՝ չեք տալիս։ Ընդամենը վեց ամիս հետո ամենաբարձր աշխատավարձն իմն էր։ Մեկ տարի հետո հարց բարձրացրեցի, որ ինձ մոտիվացիա է անհրաժեշտ, ընդհանուր եկամտից տոկոս է անհրաժեշտ, որ ես մոտիվացվեմ, աշխատեմ, աշխատավարձը էլ հետաքրքիր չի։ Սեփականատերը չհամաձայնեց։ Էդ ձևով չստացվեց, ես դուրս եկա, ու լավ էր, որ դուրս եկա։ Սկսեցի իմ բիզնեսը։
-Արտ լանչը գովազդ անո՞ւմ է։
-Գովազդի տարածված կլասիկ ձևից, առհասարակ, խուսափում ենք։ Գովազդը առաջին հերթին պետք է նպատակային լինի։ Եթե գովազդենք՝ եկեք Արտ լանչ, ու Արտ լանչում նստելու տեղ չլինի, գովազը լրիվ անիմաստ կդառնա։ Գիտակցել է պետք, որ եթե ես տեղ չունեմ, ի՞նչն եմ գովազդում։ Մյուս կողմից, հետաքրքիր են մեր սոցիալական ուղղվածություն ունեցող քայլերը, որոնք ավելի լավ ու դրական արդյունք են տալիս։ Ստեղծում են մեր դրական իմիջը, մենք մեզ լավ ենք զգում, հաճախորդի պակաս չունենք։ Պարզապես գումար տալ ու հեռուստատեսությամբ գովազդ թողարկել չենք ուզում։ Հիմա գովազդի այդ ձևից շատերն են հրաժարվում, նույնիսկ՝ ոլորտի գիգանտները։ Ծրագրեր իրականացնելու, միջոցառումներ անելու միջոցով են փորձում գովազդ անել, ոչ թե փող տալ ու գովազդ սարքել։
-Իսկ որո՞նք են այդ միջոցառումները, որոնցով փոխարինել եք գովազդը։
-Նորից խոսեմ ռեստորանի ու ճաշարանի տարբերության մասին։ Ռեստորանը ունի գովազդի կարիք, որովհետև նույն մարդը այդ ռեստորանը կարող է գնալ ամիսը մեկ, երկու ամիսը մեկ։ Մեր հաճախորդների 99 տոկոսը նույնն են։ Այսինքն՝ թիրախային հաճախորդին տեսնելով՝ կարող ենք մեկ անգամ անվճար հյուրասիրություն կատարելով նրան դարձնել պոտենցիալ հաճախորդ։ Դա ավելի գրագետ է, քան մասսայական գովազդը ամբողջ Հայաստանով կամ ամբողջ ֆեյսբուքով այն դեպքում, երբ, օրինակ, կետ ենք բացել Դավթաշենում։ Տվյալ տարածքի հաճախորդը մեկ անգամ գալիս է, օգտվում, համը տեսնում է ու դառնում պոտենցիալ հաճախորդ։ Իսկ ռեստորանը, ինչքան էլ լավ ուտելիք առաջարկի, միևնույնն է, ամեն օր չես գնա։ Դրա համար էլ ռեստորանը կարիք ունի անընդհատ գովազի, անընդհատ իր անունը հիշեցնելու։ Որ հաճախորդը, ենթադրենք, երբ ուզում է ռեստորան ընտրել, հիշի իր տեսած վերջին գովազդը, լավ գովազդը ու գնա հենց այդտեղ։
Գովազդի փոխարեն մենք նաև որոշեցինք մեր մենյուն ամեն օր փոխել։ Դա երկու պրոբլեմ է լուծում՝ հաճախորդը միշտ գիտի, որ նոր բան կգտնի, և վստահ է, որ երեկվանից մնացած ուտելիքը չի ուտում։ Ինչքան էլ ասենք՝ թարմ է, եթե երկու օր հաճախորդը նույն ուտելիքը տեսնի, կմտածի, որ երեկվանից մնացածն է։
-Բիզնեսում հաջողությունների հասնելու համար ի՞նչ հատկանիշներ և հմտություններ են անհրաժեշտ ըստ Ձեզ։
-Որոշ պայմաններ կան դրա համար։ Բայց եթե այդ պայմանները «բռնում» են, դա դեռ չի նշանակում, որ դու հաջողակ բիզնեսմեն կդառնաս, և հակառակը՝ չի նշանակում, որ եթե ինչ-որ բան չկա, ուրեմն չես կարող հաջողակ բիզնեսմեն դառնալ։ Այդպիսի պայմանները շատ են՝ աշխատասիրություն, պարտաճանաչություն, խելացի լինել, կազմակերպչական ձիրք, լավ սովորել, ստանդարտ կետեր շատ կան։ Բայց երբ նայում ես հաջողակ բիզնեսմենների կենսագրությունը (շատերինն եմ ուսումնասիրել, ինձ հետաքրքիր է եղել միշտ), նրանք բոլորը այս ոսկե կանոններից անպայման շեղվում են ու այդ շեղումների շնորհիվ են հաջողության հասնում։ Ոսկե կանոնները պահելը դեռ չի նշանակում, որ հաջողակ կդառնաս, ասեմ ավելին՝ կարող է նշանակել, որ դու հաջողակ չես դառնա։ Դպրոցում մեկը անգիր պատրաստում, հինգեր էր ստանում, ու կար մեկը, ով ալարում էր անգիրը սովորել, մի բան ասում էր դրա տեղը, մի բան ստանում էր, մի ձև ինքը ավարտում էր։ Այսինքն՝ որոշել, որ ինքը ավելի վատ մասնագետ կդառնա, քան թե բոլոր առարկաներից հինգ ստացողը, կարծում եմ, ճիշտ չէ, որովհետև ոնց որ Գեյթսն էր ասել․ «Ես իմ ամենաբարդ աշխատանքը տալիս եմ ամենածույլ աշխատակցին, որովհետև ինքը գտնում է լավագույն միջոցը, թե ինչպես կարելի է այդ հարցը խելքով լուծել»։ Իրական դեպքերից էլ մի օրինակ բերեմ, որտեղ մի մեծ գործարան բավականին շատ աշխատակից է պահում ու հյութերի լցման մաս է ունենում, թղթե տուփերի մեջ հյութեր են լցնում։ Բայց կարող է մի քանի հարյուր հատը կամ հիսուն հատը մեկ խոտան լինել, չլցվել։ Կանգնած է աշխատակից, որը հատ-հատ պետք է դրանք ստուգի, դատակը գցի մի կողմ, որ նորից լցվի, գա։ Աշխատակիցներից մեկը ծույլ է լինում, մեկ երկու օր նույն գործողությունն անելուց հետո պտտվող օդափոխիչը բերում դնում է, ու որ տուփը թեթև է լինում, շպրտվում է մի կողմ։ Այսինքն՝ ծույլ մարդն իր գործը հեշտացնելու համար ամբողջ արտադրական պրոցեսին լուրջ հաջողություն է բերում․ այդքան մարդու փոխարեն սարքը դրած պտտվում է։ Այսպիսի հետաքրքիր դեպքեր կան։ Իրական կյանքը, ինչպես ասում են, գրված կանոններից տարբերվում է։
-Հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսական վիճակը՝ ի՞նչ խորհուրդ կտաք այն երիտասարդներին, որոնք ուզում են զբաղվել բիզնեսով։
-Ցանկացած պարագայում, ես կարծում եմ, որ բիզնեսը պետք է սկսվի հայրենիքում։ Հիմա կարծում եմ՝ հնարավորությունները ավելի շատ են, քան առաջ։ Վերցնենք հենց մեր դեպքը 2002 թվականին։ Երբ նոր էինք սկսում, սովորական ինտերնետին միանալը, մի նկար քաշելը, ինչ-որ բան սովորելը 3 ժամ էր տևում, շատ բարդ էր։ Այսօրվա տեխնոլոգիաներով անհամեմատ հեշտացել է բիզնես սկսելը։ Առավել ևս, մրցակիցների մասին ինֆորմացիան բաց է։ Իսկ ես ինչո՞ւ ներսի շուկայի մրցակիցներին չեմ ուսումնասիրել։ Որովհետև այդ հետաքրքիր մրցակիցը չկա։ Միշտ գնում ենք դուրս՝ այնտեղից հետաքրքիր գաղափարներ բերելու։ Լավագույն տարբերակը դա է, ու հեշտ է իրականացնելը։ Մոտ տասը տարի առաջ, երբ շրջում էինք Եվրոպայում, Իտալիայում տեսնում էինք փոքրիկ ռեստորաններ, փոքր, քիչ սեղաններով։ Իսկ Հայաստանում այդ ժամանակ ինտենսիվ կերպով կառուցվում էին մեծ սրահներով ռեստորաններ։ Հետո, ով առաջինը Հայաստան բերեց Եվրոպայում արդեն շատ վաղուց տարածված այդ փոքրիկ ռեստորանները, մեծ հաջողության հասավ։ Օրինակն էլ հենց Սարյան փողոցի ու Կասկադի փոքր ռեստորաններն են։ Ուզում եմ ասել, որ հիմա Հայաստանում բիզնես սկսելու համար բավական է դրսում արդեն առկա լավ գաղափարները վերցնել ու անել այստեղ։ Երբեմն թվում է, թե արտասահմանում հնարավորությունները ավելի շատ են, բայց իրականում հակառակն է։ Հայաստանում բիզնես սկսելու դեպքում կա տեղ, որտեղից կարող ես սովորել, կա տեղ, որը այստեղից՝ Հայաստանից, առաջ է։ Իսկ Եվրոպայում բիզնես անողներից շատ օրինակներ գիտեմ, որ հաջողության չեն հասել, որովհետև սովոր չեն այնտեղի մրցակցությանը, այնտեղի տեխնոլոգիաներին։ Փորձեցին այստեղի տեխնոլոգիաներով գնալ դուրս, այնտեղ կիրառել, ինչն էլ չստացվեց։ Իսկ Հայաստանում շատ հեշտ է նայել, թե աշխարհում ինչ նոր տենդենցներ կան, որոնք շուտով այստեղ դառնալու են պոպուլյար։ Առաջինը, ով սկսում է բիզնեսը, նա էլ շահում է։ Այլ խնդիր է` ճիշտ սկսելը ու չհիասթափվելը։ Բիզնեսմենը պետք է ունենա երեք շատ կարևոր հատկություն՝ չհիասթափվելու, չնեղվելու, չփոշմանելու։ Այս երեքը բիզնես կատեգորիաներ չեն։ Եթե դրանցից որևէ մեկը ունեք, ավելի լավ է՝ ուրիշի մոտ աշխատեք, որովհետև եթե ինչ-որ բանից նեղվեք, մի տեղից դուրս կգաք, ուրիշ տեղ կաշխատեք։ Իսկ բիզնեսում ումի՞ց նեղանաս, քո բիզնեսն է։ Ուրեմն դու ինքդ պետք է աշխատես քո վրա, քո բիզնեսի վրա, որ էլ էդպես չլինի։
-Ի՞նչ հետագա պլաններ, զարգացման նոր ուղիներ ունեք։
-Առաջնային նպատակը այսօր ֆրանչիզան է։ Դրա կարևորությունը շատ մեծ է ոչ միայն մեզ համար՝ որպես կազմակերպություն, այլ նաև հայ իրականության համար։ Շվեյցարիայի նման փոքր երկիրը ունի երեք հարյուրից ավելի բրենդ, որոնք ֆրանչայզինգ են անում։ Դրանք մեծ գումարներ են։ Եթե դիտարկենք Ամերիկայի ֆրանչիզա վաճառող բրենդներին, դրանք մի օրում Հայաստանի բյուջեի չափ եկամուտ են բերում իրենց երկրին։ Հետևաբար, երկրի համար էլ շատ լավ կլինի, եթե կարողանանք Արտ լանչի ֆրանչիզայի վաճառք իրականացնել ու հաջողության հասնել, որովհետև դրսում մրցակցությունը շատ մեծ է։ Այն, որ մենք Արտ լանչ բացեցինք նաև արտասահմանում, այն բանի համար չէր, որ մենք ուզում էինք անպայման շահույթ ունենալ նաև այդ երկրից։ Ընտրել ենք իրարից հեռու տարբեր անկյուններ՝ Դուբայ, Ալմաթի, Վրաստան, որպեսզի կարողանանք դրսի մրցակցությանը դիմանալ, որը ուժեղ է, չի գործում այնպես, ինչպես Հայաստանում։ Այնտեղ պետք է քո ուժեղ մարքեթինգը ունենաս, ուժեղ թիմ, լավ մտածված քայլեր, կրեատիվ մտածողություն։ Այլապես ուժեղ մրցակիցները քեզ հում-հում կուտեն։
-Հայաստանում ի՞նչ մրցակիցներ ունի Արտ լանչը։
-Հայաստանում միշտ ուրախ եմ լինում, երբ իմանում եմ, որ ինչ-որ նոր ճաշարան է բացվել։ Ուրախ կլինեմ տեսնել իրական մրցակցություն։ Որովհետև ես ուզում ես դուրս գնալ։ Եթե չկարողանամ Հայաստանի լավ մրցակցությանը դիմակայել, էլ ինչպե՞ս դա կանեմ դրսում։ Մրցակցությունը լավագույն միջոցն է միշտ զգոն լինելու, միշտ առաջ գնալու։ Ցավով պետք է նշեմ, որ մրցակիցների 99 տոկոսը կրկնօրինակում է, ինչը լավ չէ, երբեք հաջողություն չի ունենա։ Մենք դա երբեք չենք արել, որովհետև մինչև մրցակիցը վերցնում է մեզնից նույնությամբ ամբողջը, մինչև սկսում է անել, մենք արդեն մի քայլ առաջ ենք։ Իրենք նորից մի քայլ հետ են մնում ու զարմանում են, թե ինչու են փակվում, իսկ մենք շարունակում ենք աշխատել։ Այդ «ինչու չի ստացվումների» պատասխանը հենց դա է՝ որովհետև գալիս, մեզ եք նայում։ Մենք երբեք Հայաստանում չենք նայել ուրիշին, այդ ուրիշը չի էլ եղել։ Իրականում, լավ կլինի, որ լինի, մենք էլ գնանք, փորձենք ուսումնասիրել, որոշ բաներ սովորել։ Մրցակից ասելով՝ նկատի ունեմ իրական մրցակիցներին, որոնք գաղափարներով են քեզ հետ մրցակցում, ծառայությունների մատուցման ձևով են մրցակցում։ Այդպիսի մրցակցի առկայության դեպքում դու զարգանում ես, առաջ ես գնում, որովհետև դու տեսնում ես։ Էմիրաթներում մենք այդ փորձը ունեցանք, ու այդ փորձը հենց դրանով էր լավ, որ մենք անընդհատ նայում էինք՝ կողքինները, առաջատարները ինչ են անում, ինչպես են հաճախորդին կանչում։ Մենք փորձեցինք մեր մարքեթինգային քայլերը այնտեղ անել, բայց պարզվեց, որ այն ամենը, ինչը Հայաստանում գործում է, այնտեղ ռադիկալ ուրիշ է, չի գործում։ Հայաստանում, երբ Արտ լանչ ենք բացում, ամենաշատը երեք օր հետո արդեն բոլորը գիտեն դրա մասին, որովհետև երբ մի հաճախորդ այսօր մեզ մոտ ճաշում է, վաղը արդեն գալիս է իր ընկերների հետ։ Իսկ այնտեղ մի մարդը մեզ մոտ մեկ ամսից ավելի ճաշում էր, իր կողքի նստածը չէր իմանում մեր մասին, նա չէր կիսվում։ Մենթալիտետի տարբերությունները, սովորույթները բիզնեսի զարգացման լրիվ տարբեր ուղիների մշակում են պահանջում։ Ճիշտ մրցակից ունենալու դեպքում էլ դու անընդհատ խորանում ես այդ ուղիների մեջ, ավելի հզոր ես դառնում, հնարավորություն ես ունենում իրական մրցակիցների դեմ պայքարելու, որովհետև երբ դուրս գաս, մրցակիցներդ լինելու են այնպիսի գիգանտներ՝ KFC-ն, McDonald’s-ը, որոնց մի ժամվա բյուջեն մեր մեկ տարվա բյուջեի չափ է։ Դրա համար պետք է լինել ավելի ճկուն, կրեատիվ, որպեսզի կարողանանք նման գիգանտների հետ մրցել ու հաղթել։
-Զարգացման ուրիշ ոլորտ փնտրո՞ւմ եք։
-Հաճախ թվում է, թե ռեստորանային ու ճաշարանային ոլորտը նույնն է։ Այնքան շատ է թվում, թե նույնն է, որ նույնիսկ վիճակագրական վերլուծությունները նույն ձևով է անում վիճվարչությունը, նույն դասակարգման մեջ ենք։ Իրականում ռեստորանն ու ճաշարանը ամբողջովին տարբեր բաներ են։ Մեզ համար ավելի հեշտ կլինի գյուղատնտեսությամբ զբաղվել, քան թե ռեստորանային բիզնեսով։ Ֆերման ու ճաշարանը իրար ավելի մոտ են, քան ճաշարանն ու ռեստորանը։ Սա չգիտակցելով՝ շատ ռեստորանատերեր փորձում են ճաշարանային բիզնես անել ու կրում են մեծ վնասներ։ Իսկ մենք, դա գիտակցելով, չենք վերցնում ռեստորանային բիզնես, քանի որ դա լրիվ ուրիշ ուղղվածություն ունի։
Հարցազրույցը վարեցին` Անուշ Դավթյանը, Անետա Բաղդասարյանը, Մարիամ Նալբանդյանը
«Մանանա» կենտրոնի կինոստուդիայում արդեն մեկ ամիս է Հայ Կամավորների Միության նախաձեռնությամբ Պաբլո Գարսիա Կոնդեն և Մեհրդադ Էղբալին անց են կացնում կինոյի դասընթացներ: Այսօր ես կզրուցեմ Մեհրդադի հետ:
Մեր հյուրն է ռեժիսոր-անիմատոր Նաիրա Մուրադյանը
Ընտանիքում երեք տղա են և մեկ քույր. Անուշը ավագն է, հետո Կարենն է (1983թ), Դավիթը (1985թ) և Խաչիկը (1991թ): Նրանք սովորել են Մ.Հերացու անվան ՊԲՀ-ում և հիմա աշխատում են:
Հարցազրույց «Տիգրան Մեծի հովանավոր գիսաստղը» ֆիլմի հեղինակ- ռեժիսոր Գոռ Ղազարյանի հետ
Զրույց երիտասարդ ծրագրավորող Ալեքսանդր Բաբկայի հետ
-Մյուս տարվա համար նախատեսում ենք նկարել ավազանկարչական մուլտ: Արդեն ունենք սցենարը և նաև որոշ կադրեր ենք պատրաստել,- այս մասին հայտնում է ավազանկարչուհի Լիլիթ Ստեփանյանը և ավելացնում,- անիմացիան կլինի ավելի շատ հեքիաթային ու այլաբանական ժանրով, իսկ ավելի ուշ նախապատրաստում ենք մանկական ներկայացում, որտեղ կօգտագործենք ավազանկարչական տարրեր:
Հարցազրույց «Ամեն ինչ, բացի սովորականից» (“Всё, кроме обычного”) հաղորդման ֆինալիստ, աճպարար Արտակ Մոսոյանի հետ