Հայկական երաժշտություն, հայ ժողովրդի դարավոր երաժշտական մշակույթի մի մասն է: Այն սկիզբ է առնում մ.թ.ա. II հազարամյակում։ Պատմական տվյալները մեզ են հասել հնադարյան հայ պատմաբաններ Մովսես Խորենացու և Փավստոս Բյուզանդի աշխատությունների շնորհիվ։

Ես ճանաչում եմ նման ընտանիքի, որտեղ քույր ու եղբայր նվագում են դհոլ ու քանոն: Ասեմ ավելին, քույրիկը ՝քանոնահար Գրետան, համատեղում է քանոնը դաշնամուրի հետ, իսկ եղբայրը` Կարենը, շատ լավ նվագում է դհոլ:

Ես զրուցել եմ Գրետայի և Կարենի և նրանց մոր`Արմավիրի մարզի Մրգաշատ գյուղի բնակչուհի Վեհանուշ Աֆրիկյանի հետ:

-Տիկին Վեհանուշ, ձե՞ր որոշումն էր, որ երեխաները հաճախեն երաժշտական դպրոց:

-Նրանց մեջ տեսնելով երաժշտական լավ տվյալներ, ինչու չէ, նաև իմ և երեխաների սերը դեպի երաժշտությունը, նաև մանկուց չիրականացած երազանքս, որոշեցի որ անպայման պիտի հաճախեն:

Համացանցում փնտրեցի և գտա քնարի մասին: Պարզվում է, որ այն գրեթե նույն քանոնն է, որոշեցի, որ Գրետան պիտի նվագի քանոն, ձայն էլ ինձ շատ դուր է գալիս:

Պարզվում է, քանոնը շատ հին գործիք է, և նախատիպը հայտնվել է Եգիպտոսում: Աստվածաշունչ կարդալիս ինձ միշտ հետաքրքրում էր, թե ինչու է, օրինակ, Դավիթ թագավորը հենց քնար նվագում:

-Դուք ասացիք, որ դուք եք երեխաների փոխարեն որոշել: Իսկ իրենք սիրո՞վ են հաճախում:

-Դե, սկզբից այդքան էլ չէ, սակայն հիմա մեծ սիրով են հաճախում:

-Հաճա՞խ են նվագում տանը, իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերվում դրան:

-Երբ նոր էին սկսել ես անընդհատ հիշեցնում էի, որ պարապեն, սակայն հիմա ձեռքից վայր չեն դնում գործիքները: Ամբողջ օրը նվագում են: Գրետան քանոնից անցնում է դաշնամուրի, դաշնամուրից` քանոնի, իսկ Կարենը համարյա ամբողջ օրը նվագում է դհոլ: Ես դրան ամենևին վատ չեմ վերաբերվում:

Կցանկանայի, որ բոլոր երեխաները սիրեն երաժշտություն, նվագել սովորեն: Երաժշտությունից վնաս չկա, ու բացի այդ, այն մի ուրիշ ներաշխարհ է: Եթե զբաղմունք չունես և անգործ նստես տանը, դե բնական է, որ պիտի կամ համակարգչով խաղաս, կամ էլ դուրս գաս բակ` կռիվ անելու:

-Գրետա, մի քիչ կպատե՞ս քո գործիքի մասին:

-Քանոնը հայկական գործիք է: Այն նվագում են բութ մատի և ցուցամատի օգնությամբ: Քանոնը մեր երկրում ամենատարածված և սիրելի նվագարաններից է: Սկզբում քանոնը եղել է տղամարդու գործիք, իսկ հետո քանոնահարուհի Անժելա Աթաբյեկանի շնորհիվ, քանոնը դարձրել է կանանց համար սիրելի գործիք:

-Երբ մայրիկդ ասաց, որ պիտի հաճախես քանոնի, ինչպե՞ս ընդունեցիր այդ առաջարկը:

-Ճիշտն ասած, համ ուզում էի, համ` չէ : Սկզբից ասացի` չեմ ուզում, հետո մի լավ մտածելուց հետո հասկացա, որ դրանից եթե օգուտ չլինի, ապա վնաս չի լինի:

-Իսկ ավելի շատ սիրում ես դաշնամո՞ւր նվագել, թե՞ քանոն:

-Չեմ կարող ասել: Մեկը մյուսին չեն զիջում:

-Իսկ համատեղո՞ւմ ես դասերիդ հետ: 

-Մի կերպ: Ազատ ժամանակ չեմ ունենում, բայց ոչինչ: Կարևորը հասել եմ արդյունքի. թե դպրոցում, թե երաժշտականում գերազանցիկ եմ:

-Իսկ ինչո՞ւ հենց քանոն և դաշնամուր:

-Քանի որ Մրգաշատի երաժշտական դպրոցում՝ աղջիկներ համար միայն դաշնամուր և քանոն են դասավանդում:

-Հետագայում ի՞նչ նպատակներ ունես:

-Շարունակելու եմ այդ գծով: Իմ երազանքն է դառնալ կիրթ և գրագետ երաժիշտ:

-Իսկ դո՞ւ, Կարեն, քանի տարի է, ինչ հաճախում ես երաժշտական դպրոց:

-Նոր եմ սկսել, արդեն մեկ տարի կլինի: Ճիշտն ասած, սկզբից, որ գնացի, չէի ուզում, բայց երբ առաջին անգամ մտա դասարան ու տեսա ուսուցչին, շատ ուզեցի գնալ:

-Երազանքներ, նպատակներ ունե՞ս կապված դհոլի հետ:

-Շատ եմ սիրում դհոլի ձայնը և ուզում եմ շարունակել սովորելը:

-Իսկ դասերիդ չի՞ խանգարում: 

-Եթե մարդու մտքին տեղ լինի, ամեն ինչ էլ կհասցնի:

Իմ մանկության հիշողությունից դեռևս չէր ջնջվել այդ տեսարանը։ Միշտ հիշել եմ այդ անվասայլակով մարդուն, ով փոփքորն էր վաճառում Ստեփանավանի փողոցներում։ Փոքր ժամանակ պապիկս շատ էր իմ ու եղբորս համար այդ պապիկից գնում։ Բայց որոշ ժամանակ անց նա այլևս չէր երևում։ Ես հաճախ էի պապիս հարցեր տալիս նրա մասին, թե ինչո՞ւ այլևս չի երևում, ինչո՞ւ փոփքորն չի վաճառում, ո՞ւր գնաց, և միշտ էլ նույն պատախանները ստանալով՝ նորից ու նորից հարցնում էի։

Պարզվեց, որ նրա երկրորդ ոտքը նունպես անդամահատել էին, և քանի որ նա միայնակ էր ապրում քաղաքի շենքերից մեկի չորրորդ հարկում, տանից այլևս չէր կարողանում դուրս գալ։ Հիմա կմտածեք, թե ո՞ւր է նրա ընտանիքը, արդյոք ունի՞ նա ընտանիք, ո՞ւր են նրա բարեկամները, ընկերները։ Այս բոլոր հարցերի պատասխանները կգտնեք նրա հետ իմ ունեցած զրույցը կարդալուց հետո։

Մի օր պապիկս առաջարկեց նրանից հարցազրույց վերցնել, և եթե հնարավոր է` նաև ֆիլմ նկարահանել։ Ես հավանություն տվի պապիս առաջարկին։ Օգոստոսի չորսին՝ չորեքշաբթի օրը ես ու պապիկս որոշեցինք այցելել նրան։

Ինչպես ասացի, նրա տունը չորրորդ հարկում էր։ Մոտեցանք դռանը, զանգը տվեցինք։ Ներսից մի ձայն ասաց, որ դուռը բաց է, և որ մենք կարող ենք ներս մտնել։

-Բարև Ձեզ։

-Բարև, բարև Վիգեն ջան։ Ներս եկեք, նստեք։ Էս մեծ թոռնիկդ ա՞, էս ինչքա՞ն ա մեծացել։ Ո՞ր դասարան ես, ազիզ ջան։

-Տասնմեկ։

-Հա՜։ Խաղող փորձեք։ Շատ ժամանակ չգիտեմ ինչ անեմ, ֆռռում-ֆռռում, խալադելնիկը բացում մի բան ուտում, ֆռռում- ֆռռում․․․ Անգործությունից չգիտեմ ինչ անեմ։ (Դադար)։ Լսում եմ Ձեզ։ Հիմա պետք ա սաղ հարցերին պատասխանեմ։ Ես Գագիկ Մկրտչյանն եմ, ծնվել եմ 1955թ․-ին։

-Տատիկի տարիքին ա, էլի,- ասում է պապիկս։

-Հա, տատիկդ ինձանից մի ամսով մեծ ա, էտ էլ ասեմ։

-Ո՞րտեղ եք սովորել։

-Ստեփանավանում։ Սկզբից ընտանիքի ոչ ապահով պայմաններից ելնելով սովորել եմ գիշերօթիկում՝ առաջին դասարանից մինչև ութը։ Իններորդ և տասներորդ դասարանները սովորել եմ առաջին դպրոցում։ Ամենաշատը պատմությունն ու ռուսաց լեզուն եմ սիրել։ Չեմ հիշում, վեցերորդ թե յոթերորդ դասարան էի, մի դասատու ունեի․ որ դաս էր բացատրում, բերանս բաց արած լսում էի, էնքան լավ էր բացատրում։ Տենց ռուսերենը շատ եմ սիրել։ Մի պատմության դասատու էլ ունեինք, էլի հարգում էի, չնայած խմող էր։ Գալիս էր, գիրքը փակում, թե պատմի, ես պատմում էի, ինքը արդեն քնած էր։ (Ծիծաղում ենք):

Դպրոցն ավարտելուց հետո բարձրագույն ընդունվելու համար մի քանի անգամ քննությունների եմ գնացել։ Մի անգամ Վանաձորում` պատմական, մի անգամ էլ Երևանում` իրավաբանական։ Երկու անգամն էլ երկու միավոր պակաս եմ ստացել ու չեմ ընդունվել։ Ջղայնացել եմ, 1973-ին գնացել եմ բանակ։ Երեք տարի եմ ծառայել։

-Երեք տարի՞։

-Հա, մարսկոյ, մարյակ։ Հետո էնտեղից միանգամից Տուապսե եմ գնացել։ Էնտեղ հանդիպել եմ ապագա կնոջս, սիրահարվել, վերցրել ու փախցրել եմ։

-Ո՞նց հանդիպեցիք ձեր կնոջը։

-Ուրեմն, ասեմ, աղջիկ ջան։ Նավի վրա էի ծառայում։ Հիվանդացա։ Գնացի Տուապսե ու էնտեղ էլ հանդիպեցի։ Մի քանի անգամ ասին` մածուն մերել սովորացրա։ Էնտեղի հայերից էին, բայց չգիտեին։ Սովորացրի, բայց տենց էլ չսովորին։ Էդպես ա եղել։ Փախցրեցի բերեցի էստեղ, կես տարի մնացինք ու 77 թ.-ին գնացինք նորից Տուապսե։ Ընտանիք կազմեցի, երկու աղջիկ ունեցա, իմ հալալ քրտինքով տուն դրեցի։

-Իսկ Տուապսեում ի՞նչ եք աշխատել։

-Տարբեր տեղեր եմ աշխատել։ Առևտրի ցանցում եմ աշխատել, կաթի գործարանում, հետո սկսեցի ողջ Ռուսաստանով շրջել, գործարքներ կնքել և այլն։ Ասեմ, որ ինձ ոչ ոք չի օգնել։ Երկու տարեկան էի, երբ հայրս ու մայրս բաժանվեցին։ Դրա համար մամաս ինձ ստիպված գիշերօթիկ տվեց։ Շատ ծանր մանկություն եմ ունեցել, ճիշտն ասած, բայց երբեք չեմ ընկճվել։

Հետագայում մեր կյանքը հարթ չընթացավ։ Մի օր էլ բաժանվեցինք։ Դե, ընտանիք ա, քսան տարի ապրեցինք` ձանձրացանք երևի։ Թե իմ մեղքով, թե իրա մեղքով։ Ընտանիքը մութ անտառ ա, շատ դժվար ա ասել` ոնց եղավ, ինչ եղավ։ 1996 թվին եկա Հայաստան։ Էստեղ էլ` ինչ, 98թ-ին պապիկիդ մոտ պահակ աշխատեցի։ Հետո ուզում էի էլի գնալ, բայց հիվանդություն ի հայտ եկավ, և ոտքերս էլ սենց եղան։ Սկզբից ոտքիս մատները կտրեցին, ու էդպես աստիճանաբար 2002թ-ին ամբողջ ոտքս կտրեցին։ Բացի էդ, էնտեղ էլ տուն չկար։ Ինչ-որ պատճառով գրավի տակ էին դրել և զրկվել տնից։ Հիմա էլ տեսնում ես, աղջիկ ջան, ապրում եմ, էլի, ծանր պայմաններում, բայց ապրում եմ։ Հիմա ես կարամ շեշտեմ, որ միակ մարդը, որ ինձ օգնել ա, Վիգենն ա` պապիկդ։ Միակ մարդը քաղաքում, ով իմ ամենադժվար պահերին կողքիս ա եղել։ Մի քանի անգամ էլ քաղաքապետն ա օգնել՝ Միքայել Ղարաքեշիշյանը։ Իսկ ընդհանրապես թոշակը` ի՞նչ։ Երեսուներկու հազար թոշակով մի՞թե կարելի ա ապրել։ Ասում են` դեղերը անվճար են, բայց էդ դեղերը էն դեղերը չեն, որոնք պիտանի են հիվանդի համար։ Դժվար ա։

-Ձեր կյանքում եղե՞լ ա մի էնպիսի դեպք, որ դուք մինչև հիմա չեք մոռացել։

-Ես կարամ հիշեմ միայն մի դեպք։ Էդ ժամանակ 9-րդ դասարան էի։ Շատ լավ դեպք ա։ Դե բոլորը մամա-պապա ունեին, ես պապա չունեի։ Իմացա, որ հերս Ռոստովում ա։ Թողեցի ու գնացի հորս գտնելու, որ հորս մորս հետ միացնեմ։ Հարցուփորձով ա, ինչով ա, մի կերպ գտա տունը։ Գնացի, հերս տանը չէր, կինն էր։ Ասավ թե` աշխատանքի ա։ Էնքան էլ ցուրտ էր, փետրվարն էր։ Չկարողացա գտնել։ Բայց շատ էի ուզում գտնել-բերել։ Ճիշտ ա, հերս ինձ համար ոչ մի բան չի արել, բայց ծնողը մնում ա ծնող։ Մի երկու տարի հետո, երևի իմացել էր, որ գնացել եմ, ինքը եկավ։ Դա արդեն 73 թիվն էր, բանակ գնալուց առաջ։ Բերեցի մեր տուն։ Մերս եկավ դուռը թխկթխկացրեց։ Բացեցի, ասավ` ո՞վ կա տանը, ասեցի․«Ամուսինդ ա, բերել եմ, որ միանաք»… Թողեց հետ գնաց։ Ու էդպես էլ չստացվեց։ Երբեք չեմ մոռանա։ Ես էլ աղջիկներ ունեմ, բայց իրենք շատ սառն են, դա սխալ ա։ Մեկ-մեկ զանգում են, ասում եմ` հա, ներել եմ, բայց ինքս ինձ խաբում եմ։ Սենց ասում եմ, բայց սիրտս լաց ա լինում։

(Այս խոսքերն ասելիս նրա դեղնած աչքերում փայլ նկատեցի, արցունքի մի շողացող փայլ):

-Աշխարհին նայում ա էս բալկոնի բացվածքից,-ասում է պապս։

-Էս չորս տարի ա` տնից դուրս չեմ եկել։

-Շատ դժվա ա,- ասում է պապիկս,-բայց դե էս մարդու մեջ էնքան ուժ ու հավատ կա, որ պայքարում ա, դժվարությունները հաղթահարում ա, հաճախ էլ ինքն ա օգնում ուրիշներին,-այս ասելով պապս ցույց տվեց պահարանի գլխին դարսված ստվարաթղթե արկղիկները, որոնք դատարկ էին, և օգտագործվում էր ձմեռը տունը տաքացնելու համար։

-Օգնություն չի, աղջիկ ջան։ Բա մի անգամ հոքրիս աղջիկը եկավ ասավ․«Գագո, էս լավ էլ ապրում էս, էլի», ասի․«Հա, օգնություն ա, չեմ հասցնում` հանեմ օգտագործեմ»: Բայց հետո ասի, որ կարդոններ են։

-Հիմա ճիշտ ա, կյանքդ փոխել չես կարա, բայց էս պահին ի՞նչ կուզեիր, որ լիներ,- հարցնում է պապիկս։

-Կուզենայի ամենամոտ բարեկամների ու ընկերների մեջ արթնանար մարդկությունը։

-Այսինքն, բարի վերաբերմունք կուզենայի՞ր քեզ շրջապատող աշխարհից,-ասում է պապիկս։

-Բարի վերաբերմունք, դա ա մնում կյանքում։ Շատ կուզեի թոռնիկներիս տեսնեի, նրանցով շրջապատված լինեի, նրանց ճղոցը լսեի, բայց ո՞ւր ա, չկա։

-Էս աշխարհի մարդկության մասին ի՞նչ ես մտածում,-կրկին հարցնում է պապիկս։

-Մարդկություն չկա։ Այլասերված են բոլորը։ Կորել ա մարդկությունը։ Չկա։ Էսքան ժամանակ ես եմ ինձ համար պայմաններ ստեղծել, գոնե որոշ չափով բարվոք ապրելու համար։ Գոնե որ առաջին հարկում լինեի` լավ կլիներ։ Չնայած էս բոլորին, գոհ եմ իմ կյանքից, հետաքրքիր կյանք եմ ունեցել, ճիշտ ա, բարդություններով ու խնդիրներով։ Փառք Աստծուն, հիմա առողջ եմ, կամ, ապրում եմ՝ ունենալով մի երկու հոգի՝ լավ մարդիկ, բարեկամներ, և դա ինձ շունչ ա տալիս, հույս ա տալիս։

-Պատկերացրա, որ մի տիեզերանավի մեջ տիեզերքով գնում ես։

-Է՜, Սուքիասյան ջան։ Կարելի ա և այդպես մտածել։ Ինչպես տիեզերագնացն ա իր փոքրիկ պատուհանից տիեզերքին նայում, այնպես էլ ես եմ իմ պատշգամբից նայում աշխարհին։

Հարցազրույց նախկին ուսուցիչ Ռոբերտ Եղյանի հետ

-Խնդրում եմ ներկայացեք:
-Ռոբերտ Եղյան, երկար տարիների մանկավարժ. մոտ 36 տարվա ստաժ ունեմ: Իհարկե, ինձ համարում եմ ոչ այն ուսուցիչներից, որ մենակ ստաժն է հաշվում ու դրանով պարծենում: Յուրաքանչյուր աշակերտիս փողոցով անցնելիս ժպիտով բարևելը մի մեծ պարգև է ինձ համար: Համենայնդեպս, ինձ թվում է, որ աշակերտներիս, որոնց ես շատ-շատ եմ սիրում, իրենք էլ գիտեն դա, իրոք մի բան տվել եմ և ինչ-որ հետք նրանց մի զգալի մասի կյանքում անպայման թողել եմ, ու դա ինձ շատ-շատ ուրախացնում է: Բայց, ցավոք սրտի, անցյալ տարի ես ստիպված լքեցի դպրոցը, որովհետև զգացի այս համակարգի հետ այլևս չեմ կարող, ժողովրդի լեզվով ասած, «յոլա գնալ»: Ինձ ասում են` ոչ թե աշակերտին գիտելիք տուր, այլ վարժեցված շնիկ սարքիր, որ նա թեստեր լրացնի. դա իմը չէ:

Իսկ հատկապես պատմությունը էն առարկան է, որ հիմա ամբողջությամբ ծանրաբեռնել են անիմաստ թվերով, փաստերով, և ինձ էլ պարտադրում են, որ ես դա աշակերտից պահանջեմ: Դա իմը չէ, և դրա համար ես դուրս եկա:

Եվ նույնիսկ մի էսպիսի համեմատություն արեցի: Երբ 2002 թվի մայիսի 9-ին իմ աշակերտներից 6 հոգի, որոնք Ղարաբաղում կռվել էին, Շուշիի ազատագրման տասնամյակի օրը ինձ հրավիրեցին երեկույթի, և բոլորը հատուկ իմ կենացը խմեցին այն արտահայտությամբ, որ իրենց այս դաստիարակության գործում ամենամեծ դերը ես եմ խաղացել: Դա ինձ համար ամենամեծ գնահատականն էր, և ինձ համար այդ երեխաները, որոնցից ոչ մեկը գերազանցիկ չէր, գտնում են, որ ես անհամեմատ ավելին եմ տվել իրենց, քան էն 5 պոկողները, գերազանց պոկողները, որոնք հետո թքած ունեն թե՛ հայոց պատմության վրա, թե՛ ընդհանրապես հայ ժողովրդի վրա:

Ես երկար ժամանակ պայքարեցի, որ ինչ-որ բան փոխեմ, բայց զգացի, որ անիմաստ է, և դրա համար… Գուցե ես էի սխալ, սխալ էի իմ մոտեցումներով, դրա համար դուրս եկա:

-Իսկ ինչպե՞ս ընտրեցիք մանկավարժի մասնագիտությունը:
-Մի ծիծաղելի պատճառով: Ուրեմն համալսարանում մենք մանկավարժության քննություն էինք հանձնում, իսկ իմ դասախոսը քարացած հայացքների տեր անձնավորություն էր, չնայած հանրապետության մեջ ճանաչված մասնագետ էր: Քննության ժամանակ իրար հետ վիճեցինք, և նա ինձ ասաց, որ ինձնից ընդհանրապես մանկավարժ դուրս չի գա: Մեր ամբողջ կուրսում միակ 3-ը ես ստացա: Ամբողջ կուրսը 4 ու 5 ստացավ: Նույնիսկ ինչ-որ տեղ ամոթ էլ էր, բայց ես դրանից ինձ վատ չէի զգում: Երբ պրակտիկայի գնացի Երևանի դպրոցներից մեկը, այնտեղ զգացի, որ այնուամենայնիվ ես երեխաներին ավելի շատ բան կարող եմ տալ: Համալսարանից անմիջապես հետո ես աշխատել եմ նաև Պոլիտեխնիկական ինստիտուտի Վանաձորի մասնաճյուղում (այն ժամանակ Կիրովականի մասնաճյուղ էր) և զուգահեռաբար աշխատում էի նաև դպրոցում: Զգացի, որ այդ ինստիտուտում աշխատելը սուտ պատիվ է: Ես պիտի աշխատեի այնտեղ, որտեղ կարող էի ավելի շատ օգուտ տալ, և դրա համար ընտրեցի դպրոցը ու չեմ ափսոսում:

-Արդյոք դժվա՞ր էր երեխաների հետ լեզու գտնել:
-Գիտեք, այ իմ բնավորությունը այնպիսին է, որ ես ինքս եմ միշտ ձգտում դժվարությունների, և այդ դժվարությունները հաղթահարելը ինձ շատ ավելի մեծ բավականություն է պատճառում: Հիշո՞ւմ ես Գորկու «Բազեի երգը»: Իմ ամենասիրած ստեղծագործությունն է… Ես բազեի կյանքն եմ միշտ սիրել, օձի կյանքը չեմ սիրել, որ քարանձավում, խոնավության մեջ, մթության մեջ հանգի՜ստ հաշտ ու խաղաղ ապրում է: Ի դեպ, ասեմ, ես ավելի շատ սիրել եմ հենց դժվար դասարանների հետ գործ ունենալը: Այն դժվար երեխաների, որոնք զգացել եմ` ուղեղ ունեն, պարզապես չեն աշխատում, մի քիչ տղայություն են ուզում անել, այդպիսի տղաների հետ, այդպիսի դասարանների հետ ես ավելի հաճույքով եմ աշխատել: Հենց տեսել եմ նման մարդիկ կան, ասել եմ` նրանց պետք է նվաճեմ: Նվաճել ոչ թե ժողովի ժամանակ նրանց արժանապատվությանը կպնելով, այլ նրանց սիրտը նվաճելով: Մեծ մասամբ դա ինձ հաջողվել է:

-Ես ինքս էլ եղել եմ ձեր աշակերտը և գիտեմ, թե ինչքան անմիջական կարող եք շփվել աշակերտի հետ և, դրա հետ մեկտեղ, շատ խիստ լինել: Ինչպե՞ս է դա ձեզ հաջողվում:
-Անմիջական շփումը, ես համոզվել եմ, գալիս է նրանից, որ ես միշտ ուզում եմ աշակերտների հետ անկեղծ լինել: Երբեք այնպես չի եղել, որ երեսին մի բան ասեմ, հետևից մի ուրիշ բան: Դասարանում մի բան ասեմ, դրսում` ուրիշ բան: Նրանք գիտեն` ես ինչպիսին կյանքում եմ, այնպես էլ դասարանում եմ: Անգամ իմ խոսակցականը դրսում նույնն է, ինչ դասարանում: Չեմ լարվում, որ գրական խոսեմ, փառք Աստծո, մաքուր հայերենով եմ խոսում, բայց ինչ-որ լարվածոթյուն, որ լրիվ մաքուր գրական խոսեմ, երբեք նման բան չի եղել: Ուսուցիչը ոչ թե պետք է լինի հոգեբան, այլ պարտավոր է և պարտադիր է, որ լինի: Վերջին հաշվով մեր և բժշկի սխալը ճակատագրական է: Բժշկի սխալը ֆիզիկապես կարող է հիվանդին սպանել, իսկ ուսուցչի սխալը հոգեպես կսպանի:

-Ձեր կարծիքով, ինչպիսի՞ն պետք է լինեն ուսուցիչ–աշակերտ հարաբերությունները:
-Անկեղծ, պահանջկոտ: Վերջին հաշվով, այսպիսի մի բան` ուսուցչի և աշակերտի միջև կա որոշակի սահման, սահմանագիծ, բայց այդ սահմանագիծը միայն ուսուցիչը պետք է խախտի, և իրեն այնպես պահի, որ աշակերտը իմանա, որ ուսուցիչը խախտեց, բայց ինքը երբեք չխախտի: Օրինակ` մինչև վերջին դասարանը, նախկինում 10-րդ դասարան էր, հիմա` 12-րդ դասարան, աշակերտներից պահանջում էի ու շատ խիստ էի պահանջում, ոչ մի ներում-բեկում չկար: Վերջում, երբ արդեն տեսնում էի` իմ առարկայի գծով չեն գնում, համենայնդեպս, շատ երևույթների առաջ աչք էի փակում: Դարն է այդպիսին դարձել. երեխաները այստեղից այնտեղ են վազում, մի պարապմունքից մյուս պարապմունքը, և ոչինչ չեն հասցնում: Ի՞նչ իմաստ ունի, որ օրինակ, բժշկական ինստիտուտ գնացող երեխային անընդհատ պարտադրեմ, որ նա պատմություն սովորի: Հա, մինչև վերջին դասարանը, անկախ ամեն ինչից, իր ազգի պատմությունն է` պետք է սովորի, բայց վերջում ես մի փոքր բաց էի թողնում: Էլի իմ մանկավարժի կոչումը երբեք չէի մոռանում` ինչով հնարավոր է աշակերտներին միշտ օգնել եմ խորհուրդներով, խրատներով: Ամենակարևորը` ինձ շատ ուրախացնում է, որ իմ աշակերտներից շատերը ինձ ասել են, որ` այս ձեր խոսքը ես միշտ հիշել եմ, և իմ կյանքում շատ օգուտ է տվել ինձ, դա արդեն շատ մեծ բան է:

-Ինչպիսի՞ քայլերի եք դիմել, որպեսզի աշակերտին հետաքրքիր լիներ ձեր դասին նստելը:
-Ուրեմն, վերջերս, որ թեստեր էին տվել տնօրինության կողմից, այնքան հիմար հարցեր կային, այնքան հիմար, որ ես ասացի` դրանց պատասխանը նույնիսկ ես չգիտեմ: Ի՞նչ պարտադիր է, թե աշակերտը իմանա` այսինչ բանը ամսի 24-ի՞ն է եղել, 25-ի՞ն, 26-ի՞ն թե՞ 27-ին: Թող նա էությունը իմանա, մեկնաբանությունը իմանա, դա ինձ համար ավելի կարևոր է: Եվ այսպիսի մի բան. oրինակ, ինձ քննադատել են այն բանի համար, որ այսօր աշակերտակենտրոն ուսուցում է գնում, բայց էլի ես եմ դասերի ժամանակ ավելի շատ խոսում: Երբ ինձ ասացին` ուսուցիչը շատ չպետք է խոսի, ես ասացի,որ չպետք է խոսի այն ուսուցիչը, ով խոսելու բան չունի, իսկ ով որ խոսելու բան ունի, թող նա շատ խոսի: Եվ եթե ուսուցիչը կարողանում է աշակերտին գրավել, իր խոսքը աշակերտին հասցնել, դրանից լավ բան այս աշխարհում չկա: Իմ հայ գրականության ուսուցչուհին, որի հիշատակի առաջ ես գլուխ եմ խոնարհում,նրա ամեն մի բառը, նախադասությունը իմ ուղեղում և սրտում տպվում էր: Եվ նա ինչքան շատ էր խոսում, ես ինձ ավելի երջանիկ էի զգում, որովհետև նա է ինձ շատ բան տվել:

-Պատմեք մի փոքր ձեր երիտասարդ տարիների մասին: Նաև` ձեր նախասիրությունների, թե՛ հիմա, թե՛ երիտասարդ տարիներին:
-Եթե ես նորից լինեի երիտասարդ, այսինքն, հիմա էլ երիտասարդ եմ. ընդամենը մի շաբաթ առաջ 3-րդ անգամ 20 տարեկան դարձա, ես էլի կվայելեի իմ երիտասարդությունը, կապրեի այնպես, ինչպես ապրել եմ: Իմ երիտասարդությունը շատ հագեցած է եղել. Խաղաղ օվկիանոսից մինչեւ Եվրոպա որպես ուսանող շրջել եմ: Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսում եղել եմ, լավ սովորել եմ: Երևանում սովորելով, ինչ հյուրախաղեր գալիս էին, լիներ թատրոն, օպերա, թե ռոք երգիչ-երգչուհիներ, միշտ օգտվում էի: Ճիշտն ասած, ծնողներիցս թաքուն նաև երաժշտական դպրոցում պահակ էի աշխատում, 82 ռուբլի աշխատավարձ էի ստանում: Այդ 82 ռուբլի աշխատավարձը միայն իմ կարիքների վրա էի ծախսում: Կարիքներ ասելով ոչ թե ինչ-որ ռեստորաններում ուտել-խմելու էի գնում, այլ տոմսեր էի առնում: 4 ամառային արձակուրդ եմ ունեցել, 4-ն էլ անց եմ կացրել ուսանողական շինարարական ջոկատներում:
Նախասիրություններս այնքան շատ են, որ ես ինքս մեկ-մեկ խճճվում եմ, թե որին նախապատվություն տամ: Դեռ երեխա ժամանակ ուզում էի երաժիշտ դառնալ, բայց մատներս փչացան, ու ես չկարողացա այդ ուղղությամբ շարունակել: Բայց սերը երաժշտության հանդեպ պահպանվեց մինչ օրս: Լսում եմ ամենատարբեր երաժշտական ուղղություններ բացի ռաբիզից ու ռեպից: Դասական երաժշտություն, մեր գուսանական երաժշտությունը: Երևանում սովորելու ժամանակ ես օպերայի թատրոնի աբոնեմենտ էի ձեռք բերել և մշտապես այցելում էի: Նույնիսկ ինձ այնքան լավ էին ճանաչում, որ եթե շատ լավ հյուրախաղեր էին լինում, ինձ համար տոմս պահում էին, որովհետև գիտեին. անպայման գնալու եմ:

Մեր քաղաքում լավ գիտեն, թե ռոք երաժշտության ինչ սիրահար եմ: Ունեմ ձայնասկավառակների շատ մեծ հավաքածու, ընդ որում, մոտ չորս հազար, իսկ դա կազմում է մոտավոր մի 600-700 հազար երգ, առանձին երգիչ-երգչուհիների խմբերի ամբողջական հավաքածուներ: Մշտապես լսում եմ: Մեր տանը երաժշտությունը երբեք չի լռում : Լռում է այն ժամանակ, երբ քնած ենք լինում: Դեռ ուսանողական տարիներից հավաքել եմ մետաղադրամների հավաքածու, շատ հարուստ հավաքածու ունեմ` 150 երկրների մոտ 10 հազար մետաղադրամ: Դրանք ինձ համար մի ուրիշ աշխարհ են: Երբ հոգնած եմ լինում կամ նյարդային վիճակում, մի որևէ տուփ բացում եմ և տվյալ երկրի մետաղադրամները նայում եմ, մեկը մաքրում եմ, մեկը ուղղում եմ…

Ուսանող ժամանակ Պոլիտեխնիկ ինստիտուտում ստեղծեցի ուսանողական թատրոն, որը կոչվում էր «Միայնակ տղամարդկանց թատրոն»: Անդրկովկասում միակ ուսանողական թատրոնն էր, որը ժողովրդականի կոչում ստացավ, և այդ թատրոնում հիմնականում իմ գրած պիեսներն էին բեմադրվում: Դրանցից մեկը` «Այս խելակորույս, բայց հիասքանչ աշխարհն» էր: Հիմա էլ շարունակում եմ սցենարներ գրել և պիեսներ գրել: Ազատ ժամանակս դրա վրա եմ ծախսում: Վերջին մի քանի տարվա ընթացքում զբաղվում եմ այգեգործությամբ: Հրաշալի այգի եմ մշակում, բոլոր տեսնողներն են զարմանում, որ ոնց կարող է պատմության մասնագետը նման այգի մշակի: Շատ սիրում եմ սպորտը, հատկապես ֆուտբոլը:
Այս քառօրյա պատերազմը, երբ տեղի ունեցավ, ես անմիջապես գնացի կամավորագրվեցի, բայց ստացվեց այնպես, որ ինձ ուղարկեցին Ղարաբաղ, երբ պատերազմը վերջացել էր: Ես մնացի մի քանի օր Ղարաբաղում, մեր դիրքերում, մեր զինվորների կողքին կանգնեցի: Հերոսությամբ աչքի չեմ ընկել, բայց երբ հրաժեշտի ժամանակ մեր զինվորները, (նրանց ցավը տանեմ,այդ ինչ տղաներ էին, ես իրոք հիացած էի), բոլորը ինձ փաթաթվում էին, թե` հոպար, էլի կգաս, արդեն դա ցույց էր տալիս, որ իմ գնալը իզուր չի անցել:

-Երիտասարդներին ի՞նչ խորհուրդ կտաք մասնագիտության ընտրության հարցում:
-Ծեծված խոսք է, բայց ճշմարիտ է՝ վատ մասնագիտություն չկա, կա վատ մասնագետ: Ամեն ժամանակվա երիտասարդություն իր շատ լավ կողմերն ունի և թերությունները: Եթե որևէ մեկը փորձի երիտասարդության մասին վատը խոսի, նշանակում է, որ այդ մարդը արդեն ծերացել է: Ոչ թե այդ վախն է իմ մեջ խոսում, որ ես հանկարծ վատը չխոսեմ, ո´չ, պարզապես ես լավ գիտեմ մի բան, լավ եմ հիշում, երբ ես էի երիտասարդ, հորս հետ անընդհատ վիճաբանում էինք: Հայրեր և որդիներ հակամարտությունը միշտ էլ եղել է, և նորմալ մարդը, իսկ ուսոցիչը առավել ևս, պետք է հասկանա, որ դա կա: Երիտասարդները որոշ բաների ուրիշ աչքերով են նայում, քան ես, ու ես պետք է հաշտվեմ իրենց հետ, ոչ թե իրենց ստիպեմ շարժվեն իմ ձևով:

Դպրոցում աշակերտների շփման իմ հաջողությոնները գալիս են նրանից, որ ես միշտ մտածել եմ` գուցե հենց իրենք են ճիշտ, ես եմ սխալ: Սիրեք ձեր մասնագիտությունը և կտեսնեք` ինչքան հաջողությունների կհասնեք:
Հավատա նրան, ինչ-որ անում ես,արա այն, ինչին հավատում ես:
-Ինչպե՞ս եք նայում այն հանգամանքին, որ ծնողները իրենց երեխային խանգարում են մասնագիտություն ընտրելու հարցում:
-Շատ վատ, որովհետև ես նկատել եմ մի բան, որ հիմնականում ծնողներն են փչացնում իրենց երեխաներին: Ընդ որում, հոգեկան տրավմա են պատճառում, երբ ծնողը ինքն է որոշում, թե իր երեխան ինչ դառնա,ինչ ուղղությամբ գնա, դա շատ ցավալի է: Եթե երեխան իհարկե սրտանց է ուզում սովորել, բայց հարկադրված է ծնողի կամքը կատարել, արդեն այդ երեխայի համար ողբերգություն է: Բայց եթե երեխայի համար ընդհանրապես ոչ մի նշանակություն չունի. Այնքան, որ գնա որևէ թղթի կտոր, որը դիպլոմ է կոչվում, ստանա, այդ ժամանակ ծնողներն ինչ-որ թելադրում են, նման երեխան որևէ հոգեկան տրավմա չի ստանա: Բայց բոլոր դեպքերում, երեխային պետք է լայն հնարավորություն տրվի, որ նա ինքը իրեն դրսևորի: Իմ ընտանիքում այդպես է, ու ես շատ ուրախ եմ, որ ընթացքում չեմ սխալվել:

-Ձեր ընտանիքում որևէ մեկը ընտրե՞լ է ձեր մասնագիտությունը:
-Ոչ: Ուսուցչի մասնագիտությունը վատ մասնագիտություն չէ, բայց ես էլ չէի ցանկանա, որ ընտրեին: Նրանք երկուսն էլ գերադասեցին մտնել տնտեսագիտության ասպարեզ: Մեծ տղաս այսօրվա դրությամբ փայլուն տիրապետում է ֆրանսերենին, արաբերենին, թուրքերենին: Հիմա արտասահմանում է աշխատում: Իհարկե, նրա տեղը Հայաստանում է, գալու է: Համենայնդեպս կարողանում է իր գործազուրկ հորը պահել:

-Ձեր մանկավարժության տարիներին դասի ընթացքում ի՞նչ տպավորիչ միջադեպ կպատմեք:
-7-րդ դասարանում մի աշակերտուհի կար: Ոչ մի անգամ ես նրա ձայնը չէի լսել: Անընդհատ գլխով էր անում: Ու հիմնականում չէր սովորում: Մի օր հարցրեցի, թե` սովորե՞լ ես դասդ, գլխով այո արեց: Ասացի` արի գրատախտակի մոտ: Ուրախությունից ներքուստ արդեն պատրաստվում էի հրճվել, որ վերջապես այս երեխայի ձայնը լսելու էի: Եկավ ու հենց առաջին նստարանի դիմաց կանգնեց, լավ թափով տղա էր նստած այնտեղ, ինչ-որ բան ասաց աղջկան: Սա էլ, առանց ձայն հանելու, դիմացի գիրքը վերցրեց ու մի հատ լավ հավեսով տղայի գլխին տվեց: Դասարանը ծիծաղեց: Հետո 3-րդ շարքի մի ուրիշ տղա էլի բան ասաց, էլի աղջիկը գիրքը վերցրեց ու սուսուփուս գնաց, նրա գլխին էլ խփեց: Զարմացած նայեցի: Ու կատակով ասացի` սպասի, ես էլ մի քիչ հեռու կանգնեմ, որ նոր պատմես: Դասարանը ծիծաղեց: Էս երեխեն էլ սկսենց լաց լինել: Ասում եմ` ինչի՞ ես լացում, երկու «զառլամա» տղու գլուխ ջարդեցիր: Փոխանակ քիթդ վեր բարձրացնես, դու ես լացում:

-Նորից սեպտեմբեր է, ի՞նչ կմաղթեք աշակերտներին և ուսուցիչներին:
-Ես եղել եմ Բելառուսի դպրոցներում: Դասեր եմ լսել: Դուրս գալուց հետո ասել եմ` մեր հայ միջակ երեխան նրանց գերազանցիկներին մի հազար տակ կծալեր, գրպանը կդներ, որովհետև մեր երեխաները շատ մտածող և տրամաբանող երեխաներ են: Ու երբ չեն սովորում, ես մեծ ցավ եմ ապրում: Ախր, ձեր ուղեղի պես ուղեղ ունեցող երեխաներ փողոցներում թափած չեն: Սովորեք, ձեր գիտելիքը ձերն է լինելու:

Ցանկանում եմ գնահատականի պաշտամունքը վերանա մեր դպրոցից: Գնահատականի պաշտամունքը ուղղակի կործանում է տաղանդավոր լավ երեխաներին: Ծնողները ուզում են իրենց երեխան գրազանցիկ լինի, որովհետև հարևանի բալիկը գերազանցիկ է: Գիտելիքի վրա թքած ունեն: Մաղթում եմ, որ երեխաները գան դպրոց գիտելիք ստանալու համար:

Եվ ուսուցիչներն էլ ամեն ինչ անեն, որ այդ գիտելիքը տան: Ուսուցիչներին մաղթում եմ համբերություն, որովհետև այնուամենայնիվ այսօրվա մեր իշխանությունները պարզապես ստորաբար վարվեցին ուսուցչի հետ, խաբեցին ուսուցչին ամենակեղտոտ ձևով, աշխատավարձից սկսած մինչև ծրագրային տարբեր մոտեցումներով: Այսօրվա դրությամբ մեր հասարակության ամենախոցելի և ամենախեղճ խավը ուսուցիչներն են դարձել: Համոզված եմ, ուսուցչի աշխատավարձը այս պահին 50%-ով որ կրճատես ու ասես` պիտի աշխատես, կասի` հա, դե պիտի գանք, աշխատենք: Բա որ այսօրվա եղածի՞ց էլ կտրեն:

Մաղթում եմ նաև մի փոքր էլ ըմբոստ բնավորություն, որովհետև մարդը ինչքան խեղճ ու կրակ մնա, այնքան խոցելի է լինելու: