Գրքերից ու ֆիլմերից դուրս` իրական ու մեզ շրջապատող աշխարհում, մեր կողքին, ընկերների ու ծանոթների մեջ մենք ունենք մարդիկ, օրինակներ, որոնց ցանկանում ու ձգտում ենք նմանվել: Նմանվել՝ ինչ-որ բաներ սովորելու իմաստով, նրանցից լավն ու դրականը վերցնելու իմաստով:

Ցածր ու հաճելի ձայնով, նուրբ շարժումներով Ալիսա Սահակյանին հաճախ եմ հանդիպում: Նստում ենք ու զրուցում, խոսում ամեն ինչի ու բոլորի, կենդանի ու գրքային, ֆիլմային ու իրական հերոսների մասին: Լսում եմ խորհուրդներ, պատմություններ, որոնք, անկախ ինձնից, իմ ներսում, հոգում ինչ-որ բաներ են փոխում, որ հետո եմ զգում ու նկատում: Ինքն իր բնավորության ու «ես»-ի հետ անընդհատ կռվող, իր թերությունների դեմ պայքարող Ալիսան շատերի համար, գուցե, սովորական կին է` խելացի, գեղեցիկ, հոգատար, բայց իմ սրտում` ինչ-որ մի տեղ, Ալիսան իմ իրական աշխարհի օրինակներից մեկն է, որից ես երբեք չեմ դադարում սովորել:

«Երբ փոքր էի, երազում էի… Շուտ մեծանալ, դառնալ ուսանող, ինձ պատկերացնում էի երկար եղունգներով, շպարված, թիթիզ ուսանողուհի, բայց երբ մեծացա, հասա այդ տարիքին, ինձ ամենևին մեծ չէի զգում և շպարին ու եղունգներին արդեն մեծ նշանակություն չէի տալիս: Մինչև հիմա էլ կարծես իմ տարիքը չեմ գիտակցում, ինձ մեծ չեմ զգում: Սիրում էի գրքեր թերթել, դասամատյան էի կազմում ինձ համար, երևի նրանից էր, որ մանկությունս դպրոցում է անցել, անընդհատ այդ միջավայրում եմ եղել, ուսուցչի աշխատանքն եմ տեսել ու սիրել: Բայց մի ընթացք էլ կար, երբ տարված էի «Պարզապես Մարիա» սերիալով, որտեղ հերոսուհին հագուստի մոդելավորող էր, ես էլ երազում էի մոդելավորող դառնալ, մեծ տետր ունեի, որտեղ հագուստներ էի նկարում ու ինձ ապագայում մոդելավորող էի պատկերացնում: Բայց պարզվեց, որ ուսուցիչ դառնալու երազանքը կամ ցանկությունն ավելի մեծ էր, և ի վերջո, այն հաղթեց, ու ես ընտրեցի ուսուցչի մասնագիտությունը:

Ես մեծացա այն ժամանակ… Երբ պապս կաթված ստացավ: Նա մեր տան հիմնասյունն էր, հիմքը, մեծը, ու նրա հիվանդությունից հետո ես մահը մոտ զգացի մեր տանը, առաջին անգամ մահվան շունչը զգացի, թեև այդ ժամանակ նա առողջացավ, բայց գիտակցում էի արդեն, որ նրան կարող էինք կորցնել: Իրականում երևի ես ավելի ծանր ապրումներ եմ ունեցել նրա հիվանդության սկզբնական շրջանում, քան մահվան ժամանակ, որովհետև երկար հիվանդությունը կարծես արդեն նախապատրաստել էր մահվանը, բայց հիվանդությունը անակնկալ էր բոլորիս համար, ու ես ամեն ինչին, կյանքին արդեն այլ աչքերով էի նայում:

Բանասեր, որովհետև… Սիրում էի բառը: Երբ փոքր էի, հորաքրոջս տանը հաճախ էի լինում արձակուրդներին, նա էլ պարապում էր դիմորդների հետ: Երեխաների հետ ես էլ էի թելադրություններ գրում ու «բազկաթոռ» բառը սխալ էի գրել: Հետո մտածեցի, որ արմատը «բազուկն» է, ու արդեն յուրաքանչյուր բառի արմատն էի փորձում գտնել, թե ինչի հետ է կապված: Մենք սկսում ենք խոսել, բայց տեղյակ չենք լինում խոսքի կանոններին, բառերին, ու երբ սկսեցի ուսումնասիրել բառերը, ինձ համար օրինաչափություններ գծել, կապել միմյանց դրանք, սիրեցի լեզուն ու գնացի բանասիրական: Հիմա երբեմն փոշմանում եմ ընտրությանս համար, որ կարող էի ավելի գործնական, շահութաբեր մասնագիտություն ընտրել, կամ այնպիսին, որ ավելի միջազգային լիներ, տարբեր երկրներում գնահատվեր ու ընդունվեր, բայց քանի որ ունեմ իմ մասնագիտությունը, փորձում եմ լավը լինել դրա մեջ: Բավականին երկար ժամանակ է` դպրոցում եմ աշխատում, բայց, ցավոք, դեռ ոչ իմ մասնագիտությամբ:

Եթե ֆիլմ, ապա… Պատմական ֆիլմեր, որոնք համաշխարհային գլուխգործոց համարվող գրքերի, ստեղծագործությունների հիման վրա են նկարահանվել, որոնք, հիմնականում, նայում եմ գիրքը կարդալուց հետո: Հազվադեպ է եղել, երբ ֆիլմն ավելի շատ է տպավորել, քան գիրքը: Երբեմն, ըստ տրամադրության, կոմեդիաներ եմ նայում: Չելենտանոյի, Ֆելինիի, իտալական ռեժիսորների ֆիլմերն եմ հավանում: Ֆիլմեր ընտրելիս մեծ ուշադրություն չեմ դարձնում դերասաններին, եթե սցենարը, միտքը սիրեմ, այդքան էական չի լինի` համաշխարհային աստղեր խաղում էին, թե ոչ:

Գիրքն ինձ համար… Սովորելու, լիցքաթափվելու, հանգստանալու միջոց է: Խոստովանեմ, որ վերջին տարիներին շատ չեմ կարողանում կարդալ. երբեմն ժամանակ չի լինում, կամ ծուլությունն է հաղթում: Հիմա գրասեղանիս Էմիլ Զոլայի «Թերեզ Ռաքեն» է: Նոր եմ սկսել կարդալը: Բայց էլի շատ չեմ կարողանում կարդալ, որովհետև անգլերեն եմ սովորում: Արդեն ոչ թե տրվում եմ սիրած գրքերին կամ գրողներին, այլ անում եմ այն, ինչ ինձնից պահանջվում է և ինձ պետք է հետագայում: Ձեռքիս տակ միշտ կա հունական դիցաբանությունը: Կարծում եմ` սա շատ կարևոր, մեծ բան տվող գիրք է: Շատ արվեստի գործեր կան, որոնք ստեղծվել են դիցաբանության հիման վրա, և առանց տեղյակ լինելու` դժվար կլինի դրանք հասկանալը: Շատ առասպելներ, թևավոր խոսքեր դուրս են եկել դիցաբանությունից, որոնց մենք հաճախ ենք հանդիպում ու ինքներս էլ շատ ենք օգտագործում, բայց սկզբնաղբյուրը չգիտենք: Արվեստի շատ գործեր նաև աստվածաշնչյան կերպարներով ու թեմաներով են: Գրքեր կարդալով մենք նաև արվեստին ենք շատ մոտենում:

Գեղեցիկը… Գնահատում եմ շատ: Գեղեցիկ մարդկանց, իրերը միանգամից նկատում եմ: Գեղեցիկի զգացողությունը մարդու մոտ դեռ փոքր տարիքից պետք է զարգացնել, որն էլ երեխայի հետ մեծանում է, հասունանում: Տարբեր տարիքում տարբեր կերպ ենք ընկալում գեղեցիկը: Նույն կերպ էլ մարդկանց մոտ է գեղեցիկի պատկերացումը տարբեր. կան մարդիկ, որոնք գնահատում են միայն արտաքին տեսքը, մարդիկ էլ կան, որոնք թափանցում են հոգին, բնավորության գեղեցկությունն են փնտրում: Կարծում եմ` մենք առաջինը պետք է մարդկանց արարքների մեջ գեղեցիկը տեսնենք, գնահատենք: Հիմա կյանքի այն փուլում եմ, որ սոցիալական տարբեր խավերի մարդկանց հետ եմ շփվում, որ հնարավոր է փողոցում տեսնեի, այդքան չնկատեի այդ մարդուն, որովհետև նա արտաքինով աչքի չի ընկնում, բայց երբ սկսում եմ շփվել մարդկանց հետ, ամեն մեկի մեջ, ամեն մեկի արարքի, բնավորության մեջ կարողանում եմ տեսնել գեղեցիկը:

Չեմ սիրում բնավորությանս մեջ… Ծուլությունը: Երբ որևէ գործի նվիրվում եմ, ոգևորվում եմ ու հանկարծ որևէ բան չի ստացվում, միանգամից հիասթափվում եմ: Իսահակյանից մի երկտող հիշեցի` բախտի կռանը կամքն է թեև, բայց դիպվածն է տիրական: Ես հիմա չգիտեմ` դիպվածի բերումո՞վ է, որ կյանքս այսպես է ստացվել, թե՞ կամքի թուլության պատճառով, բայց հիմա մտածում եմ, որ պետք է ավելի կամային լինեմ, թույլ չտամ, որ միայն դիպվածները տանեն ինձ առաջ: Ես պիտի ուժեղ լինեմ ու ես ինչ-որ բաներ փոխեմ իմ կյանքում: Երբեմն մտածում եմ, որ սովորելու տարիքը բաց եմ թողել արդեն, բայց շուրջս օրինակներ եմ տեսնում, որոնք նորից մոտիվացնում են ինձ, որ ինձնից ավելի տարիքով մարդիկ սկսում են որևէ լեզու սովորել, կատարելագործել իրենց իմացածը, մտածում եմ, որ ես էլ դեռ իմ ժամանակն ունեմ սովորելու, ու դրա համար երբեք ուշ չի լինում:

Մարդկանց մեջ գնահատում եմ… Մարդ լինելը. դա բոլորս էլ փորձում ենք, ու կրթությունը էական չէ մարդ լինելու ու մնալու ճանապարհին: Սովորելու ցանկությունը, աշխատասիրությունը: Երիտասարդ սերնդի մեջ ձգտումն եմ գնահատում շատ, գործնական լինելը: Իդեալիստ ռոմանտիկ չեն, ավելի իրատես, գործող են, գիտակցում են, թե իրենց ինչ է պետք ու կարողանում են ոչ միայն երազել, այլև գործել, կյանքում գտնել իրենց տեղը: Մեր սերունդն այդքան էլ համարձակ, վստահ չէր: Երևի պատճառն այն էր, որ մեզ մութ ու ցուրտ տարիներն էին բաժին հասել, բայց, այսօրվա երիտասարդներին նայելով՝ ես իրոք հաճույք եմ ստանում:

Աշխարհում բիզնես գաղափարները միլիոնավոր են, որոնցից, սակայն, ոչ բոլորն են հաջողության հասնում և շահույթ ապահովում: Ոչնչից հաջողակ բիզնեսի հասնելը բավականին բարդ է, բայց ամեն բան կախված է նպատակասլացությունից, երևակայությունից և աշխատանքից: Ահա այս հատկանիշներն ունի 16-ամյա Սերյոժա Կոտոլկյանը, որն արդեն մեկ տարի սեփական բիզնեսն է հիմնել. կախասնկեր է աճեցնում:

-Կախասնկեր աճեցնելու միտքն առաջացավ մի քանի տարի առաջ, երբ ուզում էի ազատ ժամանակս անցկացնելու այնպիսի զբաղմունք գտնել, որի շնորհիվ հնարավոր կլիներ նաև գումար վաստակել: Կարևոր չէր, թե ինչ բիզնես, պարզապես սկիզբ էր պետք,- ասում է նա:

Յուրաքանչյուր բիզնես էլ մինչև հաջողության հասնելը շատ խոչընդոտների է հանդիպում: Սերյոժան պատմում է, որ սկզբում ոչ ոք լուրջ չէր ընդունում իր գաղափարը, բայց Սերյոժայի խոսքը շուտով գործի է վերածվում։

-Շատերը չէին հավատում, որ կարող եմ անել դա, իսկ դժվարություններն իսկապես շատ էին. սնկերը միանգամից չաճեցին, ստիպված եղա ամեն մանրուք առանձին ուսումնասիրել, համապատասխան պայմաններ ստեղծել, մինչև արդյունքի հասա: Չնայած այդ բոլոր դժվարություններին, ինձ միշտ աջակցել են ծնողներս, ընկերներս ու հարազատներս:

Իրենց նկուղում սեփական բիզնեսը Սերյոժան հիմնել է 30.000 դրամով: Սնկեր աճեցնելու տեխնոլոգիային ծանոթացել է ինքնուրույն՝ համացանցից տեղեկություններ հավաքելով, վիդեոհոլովակներ դիտելով և համապատասխան գրականություն ընթերցելով: Բիզնես կառավարման և մարքեթինգային տարբեր հնարքների մասին երիտասարդ բիզնեսմենը սովորել է հատուկ դասընթացների ժամանակ:

-Սկզբում կախասնկերի աճեցման համար հատկացրել էի 4 քառակուսի մետր տարածք, բայց այժմ այն 5 անգամ ընդարձակել եմ,- պատմում է Սերյոժան,- սնկերը ցանում եմ ծղոտով լցված պարկերի մեջ և ամեն օր որոշակի ժամանակ եմ տրամադրում դրանց խնամքի համար: Չնայած առաջին բերքն ամենաառատն է լինում, այնուամենայնիվ, որպեսզի սնկերը լավ աճեն, պետք է դրանց հետ շփվել, հաճախ երաժշտություն միացնել, որը նույնպես կնպաստի դրանց աճին:

Սերյոժայի նպատակներն այսպիսով չեն սահմանափակվում: Նա նախատեսել է մոտ ապագայում նաև շամպինիոն տեսակի սունկ աճեցնել, այժմյան տարածքը էլ ավելի ընդարձակել և ստացված բերքն իրացնել ոչ միայն անհատ գնորդների շրջանում, այլև սուպերմարկետներում:

Պապիկս ու տատիկս 1960-ական թվականներին Հայաստան են եկել Պարսկաստանի Հազարջրիպ գյուղից: Նրանց պատմելով` այդ գյուղը եղել է Պարսկաստանի ամենահայաշատ գյուղը: Շատ հետաքրքիր պատմություններ են հյուսված նոր եկողների մասին, բայց ամենահիշատակելի փաստը դեռևս մնում է այն, որ նրանք չափազանց շատ են սիրում թեյ։

-Պապի, կլինի՞ մի բան հարցնեմ:

-Ա՜յ բալա, դու հեր էլ ունես, մեր էլ ունես, գնա էդ հարցերով իրենց տանջի:

-Է՜, ընդամենը ուզում էի իմանայի՝ ո՞նց են սիրահարվում:

-Ո՞նց` ոնց են սիրահարվում: Դե, սիրահարվում են, էլի:

-Օրինակ՝ դու ո՞նց իմացար, որ սիրահարվել ես տատիկին:

-Աշխատանքային կոլեկտիվով գնացել էինք թանգարան, էս տատդ դես էր գնում, դեն էր գալիս, դես էր գնում, դեն էր գալիս, ես էլ ասացի՝ ո՞ւր ես գնում: Դե, տատուդ գիտես՝ սկսեց խունջիկ-մունջիկ գալ, ես էլ բռնեցի թևից ու տարա:

-Ո՞ւր, պապի: Ռոմանտիկ երեկոյի՞։

-Ա՜, չէ:

-Էլ երևակայությունս չի հերիքում սիրո հարցում, էլ ո՞ւր կարող էին գնալ սիրահարները:

-Քաբաբ ուտելու: Տարա, թարմ-թարմ միսը դրեցին լավաշի մեջ, սոխով-բանով սարքեցին, երկուսով կերանք:

-Վա՜յ, պապիկ, ոնց կուզեի՝ իմ ապագա ընկերն էլ այդքան ռոմանտիկ լիներ: Ո՜նց կուտեի:

-Է՜հ, ջահել ժամանակներ…

-Պապի, բա ո՞րն ա եղել էն ամենառոմանտիկ բանը, որ տատիկի համար արել ես:

-Ոչ մի բան, մեր ժամանակներում նման բաներ չեն եղել,- մոտեցավ տատս և արագ միացավ մեր զրույցին:

-Մեր ընտանիքը,- վեհ կեցվածքով շարունակեց պապս,- գյուղի ամենահարուստ ընտանիքն էր, որ փողոցով քայլում էի, տատդ ինձ էնքան էր սիրահարվել, որ քիչ էր մնում՝ իրեն պատշգամբից գցեր, որ դեմքս լավ տեսներ: Ես էլ ասի, որ հավանել է, ես էլ հավանեմ ու գնացի տատիկիդ ձեռքը խնդրելու:

-Դե վերջացրու, հա՜, աղավաղում ես իրականությունը: Դու հեչ էլ իմ սրտով չես եղել: Որ դու չգայիր իմ ձեռքը խնդրելու, մեր գյուղի բոլոր տղաները շարք էին կանգնել,- արագ միջամտեց տատս։

-Տո՜, սուտը… Էդ ո՞ր մեկն էր շարքի մեջ, որ ես չեմ իմացել:

-Լավ, վա՜յ, ժողովուրդ: Պապի, ո՞ր թիվն էր, որ ամուսնացաք,- հարցրի ես։

-71․․․

-Գժվե՞լ ես, այ մարդ, էդ ժամանակ դու բանակում էիր, մենք 69-ին ենք պսակվել:

-Այ, կնիկ, 71-ը չէ՞ր:

-69-ին պսակվեցինք, 71-ին դու արդեն բանակում էիր, որ ես Մարոյիս էի սպասում:

-Ո՞նց, տատ, դուք պսակվել եք ու պապիկը բանակ է գնացե՞լ:

-Բա, ես քո տարիքում արդեն պսակվել էի, տուն էի պահում:

-Գրողը տանի, ինչ ռոմանտիկ եք եղել դուք:

-Զզվցրեց էս էլ երրորդ անգամ, էդ ո՞րն ա,- բարկացավ պապս:

-Դե, ոնց որ սիրով էլի, պապի ջան,- պատասխանեցի ես։

-Հա, տատդ ինձ շատ ա սիրել:

-Է՜, պապի, դու ողջ իրականությունը աղավաղեցիր։ Աչքիս դու ես տատիկի համար հալվել, չես ուզում խոստովանել։ Հա՞, պապի:

-Դե հա, ես տատուդ շատ եմ սիրել: Որ հավանել էի, հաճախ էի սկսել այցելել իրենց տուն: Մի անգամ հերը ասեց՝ էս Չիլինգյարի տղան ինչի՞ է շուտ-շուտ գալիս: Ես էլ ասացի՝ լավ եմ անում, բա պիտի գամ: Առաջին անգամ էր, որ կյանքում մեկի համար նման քայլի գնացի:

-Տա՛տ, բա դու պապիկի մեջ ի՞նչն ես ամենաշատը հավանում:

-Ամեն ինչը,- արագ պատասխանեց պապին:

-Ա՜յ մարդ, թե էդ գործարանը ինչի քեզ էսօր ազատ օր տվեց,- բարկացավ տատս,- համարձակությունը, աղջիկս։

-Բայց դու կգրես՝ ամեն ինչը,- ականջիս կամաց փսփսաց պապիկը։

Ռաֆոն 18 տարեկան է: Ավարտել է տնտեսագիտական քոլեջը, սովորում է տնտեսագիտական համալսարանի 2-րդ կուրսում, ինքնուրույն սովորել է ծրագրավորման լեզուն և աշխատում է որպես ծրագրավորող:

-Որ պիտի ծրագրավորող աշխատեիր, ինչի՞ ավագ դպրոցից դուրս եկար ու ընդունվեցիր քոլեջ:

-Էդ իմ կյանքի ամենամեծ սխալներից է,- միշտ ժպիտով պատասխանում է նա:

Ռաֆոն Արարատի մարզի ամենաավանդապաշտ գյուղից է՝ Դավալուից, որտեղ վխտում են կնոջ և տղամարդու մասին ծեծված, բայց չկոտրված կարծրատիպերը: Այստեղ տղային արգելված է շատ լավ սովորել, հագնել պատռված ջինս, խոսել և մտածել ստանդարտներից դուրս: Ի դեպ, եթե Աստված չանի, գյուղի «լավ» տղաները իմանում են, որ այս պապական օրենքներից մեկը խախտվել է գյուղացիների կողմից, մեղմ ասած, սկսվում է իրական շիլաշփոթ: Նրանց կանոնադրությամբ՝ լավ տղան օրական ավելի շատ հարց լուծող տղան է: Հա, չմտածեք, թե այստեղ աղջիկներին շնորհված է ազատության մեծ չափաբաժին, ուղղակի կադրերի դաժանության պատճառով չեմ անցնի լավ աղջիկների մասին նրանց պատկերացումներին, որովհետև պատմում եմ Ռաֆոյի անհատականության մասին: Դավալուում Ռաֆոյին մեղմ ասած չեն սիրում, որովհետև նա իրենց դպրոցի պատմության մեջ եղել է լավագույն աշակերտը, որը համալսարանը չավարտած՝ արդեն ունի աշխատանք, ազատ ժամանակ հարց չի լուծում, որովհետև գիրք է կարդում կամ նոր ծրագիր մտածում, և որ ամենավատն է, նա մտածում է տարբեր, ունի սեփական կարծիքը պաշտպանելու հատկություն, առողջ քննադատելու կարողություն և կարծրատիպեր կոտրելու համարձակություն:

Ռաֆոն չի լսում Թաթուլ կամ Սպիտակցի Հայկո, լսում է Pink Floyd ու Led Zeppelin: Դե հա, երևի արդեն հասկացաք, որ Ռաֆոն գյուղում ընկերներ չունի, բայց նա շարունակում է հարգել յուրաքանչյուրին` անկախ տարբեր մտածելակերպից: Ռաֆոյի միակ «խնդիրը» նրա տարբերվող մտածելակերպի մեջ է, որը հարիր չէ գյուղի «լավ» տղաներին: Հա, ի դեպ, Ռաֆոն արտաքնապես ցույց չի տալիս, որ տարբերվում է, ինչպես այժմյան տարբերվողները. նա չի ներկում մազերը, չի կրում զանազան դաջվածքներ և վեհ մտքեր չի արտահայտում աթեիզմի մասին:

-Ռաֆ, ես հավատում եմ Աստծուն, իսկ դու՝ ոչ: Փորձի՛ր համակերպվել:

-Բոլորն էլ հավատում են, չկա մոլորակի վրա մեկը, ով հավատ չունի, ուղղակի դու քո հավատին Աստված ես անվանում, մեկ ուրիշը` Բուդդա: Դրանք տարբեր են։

Այժմ նա պատրաստվում է մեկնել զինվորական ծառայության, ճիշտ է, դեմ է տարկետման իրավունքի բացակայությանը, բայց գոնե որոշել է, որ իր համար, այսպես կոչված, անիմաստ ժամանակը կլցնի գերմաներեն լեզվի ուսումնասիրությամբ: Պատրաստել է գերմաներեն գրքերի մեծ կապոց, որ հետը տանի բանակ: Երբ նրա գլուխը դեռ չէին սափրել, ես Ռաֆոյին անվանում էի Իլոն Մասկ, իսկ հիմա, երբ սափրագլուխ է, նրան կանվանեմ Գեշո:

-Վալ, լսի, դու էս տարվա իմ երկրորդ ամենամեծ ձեռքբերումն ես:

-Բա առաջինն ո՞վ ա, ա՜յ տղա:

-Մարիամը:

Մարիամը ներկայացնում է Տավուշի մարզը, նրա մասին էլ հաստատ պատմելու բան կունենամ մի քանի տարի հետո, ուղղակի եկեք չխառնենք ու չմոռանանք, որ այս նյութը Ռաֆոյի մասին է:

-Լավ, հերիք է տրտնջաս, չես մեռնում, ընդամենը բանակ ես գնում, 2 տարի մնաց, կզորացրվես կգաս:

-Ես չեմ գնում, ախր, ինձ տանում են:

Ռաֆոն չի սիրում Պաուլո Կոելյոյի «Ալքիմիկոս»-ը ու Բլաժե Մինևսկու «Նշանը»: Ասում է` ի՜նչ տիեզերք, ի՜նչ երազանք, վառե՛ք էս գրքերը: Այո, Ռաֆոն աննորմալ է: Եղեք Ռաֆոյի պես: