Հետաքրքրվելով հին ավանդույթներով և սովորություններով՝ այս անգամ էլ զրույցի բռնվեցի Արշալույս տատի հետ, որն աշխուժությամբ և թախծոտ աչքերով պատմում էր, թե ինչպես է 17 տարեկան հասակում ամուսնացել:

-Էն ժամանակ սենց խոսքեր կային, ասում ին. «Հասանք խնամոնց դուռը, խմինք խնամոնց ջուրը, տարանք խնամոնց դուստրը»: Նախքան էս ամեն ինչը, ինձ տեսել են իմ ամուսնու հերն ու մերը, սկզբից իրանք են եկե ինձ տենալու, հավանել են, գնացել են, նոր հիրանց տղին են ուղարկե, տղեն եկել ա, հավանել ա, ինձ նշանել են…

-Իսկ ո՞նց են եկել քեզ ուզելու, Արշալո՛ւյս տատ:

-Ես գնըմ էի աշխատանքի, ասեմ, որ ծխախոտ էի շարըմ: Ես, որ գնացի, հիրանք եկան հայաթ, հետո նստե, իմ ծնողների հետ խոսացել են, հիրանք հավանել են ընձի, գնացել են: Հետո տղին էլ ուղարկեցին, տղեն էլ էկավ, տեսավ՝ մաշինով կար իմ անըմ, քվորս համար շոր իմ կարըմ՝ բալկոնեն դրած, ասեմ, որ տեղը-տեղին հիմանաս, սպիտակ սառոչկա էի կարըմ քվորս համար, դբրոցական:

Հետո գնացել էր, ծնողների հետ զրուցել էր: Հա, ասեմ, որ հինքը շոֆեռ էր աշխատըմ կողքի գյուղում, մեր գյուղացի չէին հիրանք, դրանից հետո էլ էկել են, ինձ նշանել են:

53 թվի դեկտեմբերի 5-ին մեր հարսանիքն էր, էն ժամանակ դեկտեմբերի 5-ը կոչվըմ էր կոնսուտիցիայի օր (սահմանադրության), էդ օրը իմ հարսնիքն էր:

-Տա՛տ, բա նշանդրե՞քը:

-Ասինք, հընցանք: Նշանդրեքը՝ էլ ի՞նչ, եկան, նշանին, գնացին:

-Իսկ նշանդրեքիդ ի՞նչ նվերներ էին բերել քեզ:

-Վա՜յ, քո տունը շինվի, ա՜յ… Բերին մի զույգ ականջօղ, մի հատ էլ մատանի՝ ոսկի, գաթա ին բերել, հալվա ին բերել, կոնյակ ին բերել: Կիսուր-կեսրարիս էլ էի հավանել, որ չհավանեի, ո՞նց իմ էթըմ հարս:

Ու 51 թվին ոչ մի բան՝ պաչիկ-մաչիկ, տենց բաներ չեն հելե: Ծնողներն էլ հավանել են, տվել են: Մեզ չեն էլ հարցրե, էն վախտ տենց բան չկար:

Իսկ նշանդրեքի հաջորդ օրը կիսուր-կեսրարս եկան հիրանց տղու հետ, էդի ավանդույթ էր, պարտադիր գալիս ին «խնամու գլուխ հարցուց»: Խնամու սիրտը առնըմ ին, որ հիրանց աղջկան տվել են մարդի:

Նշանդրեքից հետո էլ երկու անգամ եմ տեսե նշանածիս: Էն էլ մենակ նշանդրեքից հետո քրոջս մարդը կանչեց «Փեսախում», էն վախտ փեսեքին տուն ին կանչըմ, հրավիրըմ էին տուն՝ ղոնախ, էդ մի անգամն ա եկե, գնացե:

Իսկ տղու տունը ես գնացել եմ, երբ հիրանց մոտը հուխտ կար՝ Սուրբ Վարդանի հուխտ էր կոչվըմ, էդ ժամանակ մեզի հրավիրել են հիրանց տունը՝ մատաղ ուտելու, էդ ժամանակ եմ գնացե ու էլ չեմ գնացե: Հիրանց տուն էթալուց հաքիր իմ մարգիզեթից դերյա՝ ռոզվի գույնի, սիրուն, ինձ էլ լավ սազըմ էր, երկար թևերով, երկար շոր էր:

Էդ ժամանակ էլ կարճը մոդա չէր, չէինք հաքնըմ, աղբորս կնիկն էր կարել էդ շորը, ըտենց էլ հագել եմ: Կիսուրս էդ գույնը տեսավ, հավանեց, նույն էդ ձևի՝ ռոզվի, ընձի պսակի շոր առավ:

Նախքան մեր հարսանիքն էլ հարսընքավորինք՝ իմ քեռու տղի հարսնիքն էր, գնացել էինք Էրևան քաղաք, արտելում կարեցինք էդպես պսակի շոր, բայց ոչ պսակ եմ դրե գլխիս, ոչ քող են քցե, ոչ մի բան: Մազերս հուսած՝ էդ ձևի գացել եմ հարս, մեկ էլ մի բարակ շալ էր հուսերիս քցած:

Դեկտեմբերի 5-ին էլ հարսնիքս էր: Էն ժամանակ ոչ թե գալիս ին անմիջապես աղջկա տունը հարսին տանելու, այլ աղջիկը պտի պարտադիր մի բարեկամի տուն տանեին, դա հարսին տանելու տրադիցիան էր: Խնամիներն եկան մեր բարեկամի տնից պարելով, ուրախանալով ընձի բերին: Ահագին ժողովուրդ էին էկե, երկու հոգով չէին:

Զուռնով, դհոլով, կլառնետ չկար, բերեցին հարսին տուն, կոզբանդը կապին:

Հարսանքուր էլ ունեիմ՝ զալոն էր իմ հարսնաքուրը, էն վախտ հաշվի չէին առնըմ՝ ամուսնացած ա, հղի ա: Զալոն էլ հղի էր: Ազաբ էլ կար՝ մարդուս ընգերն էր, ըտենց բերին հորս տուն, կոզբանդը կապին, հետո հացկերություն արեցին՝ կերան, խմեցին ու հարսին ճանապարին: Մեր հայաթից իջել ենք մինչև մեր շոշը, ընդեղ ավտոն կայնըցրած՝ գռուզավիկ ավտոն, ընձի հանեցին փեսի հետ կուզովը, հարսնքվորներն էլ հետներս, կեսը՝ սանկով, կեսը՝ ձիով, բայց ինձ գռուզավիկ ավտոյով հարևան գյուղ հարս տարան:

Ափսեն ջարդեցինք, մտանք ներս, ընձի տնից հանին դուս ու տարան հարևանի տուն, ու հիրանք շարունակեցին հիրանց կերուխումը:

Հարևանի տունը մե հատ թախտ կար, հանին կայնցրին էդ թախտի կողը: Ուրեմն մի հատ ամանով ջուր ին դրե, ավել ին դրե, ավելի վրեն էլ բարձ ին դրե: Ես չի էլ հիմանըմ, մեկ էլ կայնած եմ, զալոն ասեց.

-Աղջի, հիջի ցաձ:

-Հնչի՞, զալո:

Ասեց.

-Հիջի ցաձր, ասեմ:

Հիջա ցաձր, ասեց.

-Էդ բարձը վերց, դի կրաղ,- վերցել եմ, դրե կրաղ,- էդ դռան հետևը ջրից մի քիչ ցանի, ավելն էլ դիր դռան հետևը,- էդ գործողությունն էլ էդ ժամանակ եմ արե:

Դրանից հետո ընձի պտի տանեին «Խաղտուն»:

«Խաղտուն»-ը մե՜ծ հացատուն էր, որի մեջը մեծ տեղ կար՝ նստարանները դրած, հարսնքվորը պտի նստեր էդ հացատան մեջ: Յոթ պար էր՝ ձախպար պարըմ ին, վերվերի պարըմ ին, նազանի պարըմ ին, գյովունդ պարըմ ին, շալախո պարըմ ին: Էդ պրծնըմ էր, նոր հարսին առնըմ ին, գալըմ ին կեսուրի տունը: Էդի արդեն մոտավոր գալիս էր ժամը 1-ից 2-ը, տրանից հետո էլ արդեն հարսնքվորները ցրվըմ էին:

Նստելու վախտ էլ նվեր տվին՝ մի հատ չեխական կտոր, ու մինչև կիսուրս նվեր չտար, չէի նստելու, ոսկեղենն էլ շատ քիչ էր, ոսկեղեն չեմ ստացե:

Ամուսանացա: Մեկ տարի հետո ունեցել եմ մեծ աղջկաս՝ 54 թվին ծնված: Ունեմ հինգ երեխա՝ 3 տղա, 2 աղջիկ: Հըմի 81 տարեկան եմ, վերջ… Էլ ի՞նչ:

Հայրիկիս պապիկի տունը մի թանգարան է։ Այստեղ ամեն ինչ լուռ է, բայց խոսուն։ Մտնում ես կամարակապ դարպասից, և այն քեզ հիշեցնում է, որ այս տանտերը Գորիսի հետ անպայման կապ ունի։ Տատիկս Գորիսից է, նրա հայրն է եկել Դարբաս և իր աղջկա տունը կառուցել գորիսյան ոճով, գորիսյան կոլորիտով։ Ռամելա Զիլֆուղարյան վաստակավոր ուսուցչուհին իմ տատիկն է, նրանից միայն իր նկարն է մնացել՝ ամուսնու կողքին, սենյակի կենտրոնական մասում։

Դուռը բացվում է, և դու մտնում ես այդ փոքրիկ թանգարանը: Ամեն ինչ իր տեղում է՝ գրքերը հանգիստ շարված են իրենց գրապահարանում, տունը՝ մաքուր, ամեն իր իր տեղն ունի։ Թվում է՝ տնեցիք տեղ են գնացել, ու ուր որ է գալու են։ Բայց… Ոչ ոք չկա այս տանը․ ոչ ոք չի ապրում։ Սեղանին մի շիշ ջուր է դրված, հյուրին հյուրասիրելու համար։ Կարող ես նստել այս տանը և կերտել այս տան պատմությունը։ Հայտնի մի գերդաստան Դարբաս գյուղում, որ երեխաներ են ունեցել, պաշտոններ զբաղեցրել, ուսուցչություն արել, և եկել է ժամանակը, ու բռնել են հավերժի ուղին։

Այգում տանձն է կաթուկ տալիս, թթենու ծառը արդեն չորացել է, բայց էլի պտուղ է տալիս, հակառակ հարևանների, որ չեն թողնում այգով ջուր անցնի: Ընկուզենիները տարբեր չափերի են, մի մասը՝ շատ մեծ, մի մասը՝ շատ մատղաշ: Ընկնում են քարե սեղանի վրա, նրա կողքի քարե աթոռներին, հարվածից կիսվում և սպասում ուտողին։ Նրանց հյուրասիրության մասին գյուղում շատ պատմություններ են պատմում: Նրանք չկան, բայց իրենց տեղը հյուրասիրում են նրանց տնկած ծառերը։ Անցնող-դարձողները համտեսում են, հիշում ու օրհնում նրանց։ Բայց ամենից շատ՝ ընկեր Զիլֆուղարյանին։ Գիտե՞ք, թե ինչու, որովհետև նա մայր էր, խորթ մայր, նա իմ տատիկի երկրորդ մայրն էր, բայց մենք երբեք չենք զգացել այդ։ Հիշում եմ ՝Ռոմելա տատս մի մեծ տիկնիկ ուներ, երբ գնում էի իր տուն, գրպանից կոնֆետ էր հանում, տալիս ինձ ու ասում․

-Սոսե, եկ մի էդ եղծուն կեր, մինչև չուտես՝ Կասանդրին չեմ տալու։

Կասանդրան այն տիկնիկն էր, ում ես շատ էի սիրում։ Երբ մեծացա, իմացա, որ այդպիսի սերիալ է եղել։

Ռամել մեծ տատս ամեն օր պահում էր ինձ, որովհետև տատս դաշտային գործեր էր անում, մայրիկս էլ դպրոց էր գնում՝ աշխատանքի։ Ես մնում էի նրա մոտ այնքան, մինչև դասերը վերջանում էին, մայրս գալիս էր ու ինձ տանում մեր տուն։ Մորս գալու ժամին ամեն ինչ պատրաստ էր։ Մինչև հաց չուտեինք, բաց չէր թողնի մեզ։ Իմ մանկությունից ես հիշում եմ նրան, այդ գեղեցիկ կնոջը, ով ուսուցիչ էր եղել, շատ սերունդներ ճանապարհել կյանք, բայց նրա առաքելությունը տատիս պահելն էր, ու մինչև հիմա բոլորն ասում են․

-Ռամելը Լարիսին իր երեխեքից չի ջոկալ։

Դա է պատճառը, որ տատիս քույրերը ու եղբայները առանձնահատուկ սիրով են սիրում տատիս, և ամենալավ պատառը ու գեղեցիկ զգեստը տատիս է բաժին հասնում՝ մի դժբախտ կնոջ, ով վաղ տարիքում կորցրել է ամուսնուն և մեն-մենակ պահել չորս երեխաներին։ Ռամել տատը օգնել է տատիս, դասերից հետո եկել և խնամել է պապիս, իսկ տատս գնացել է աշխատելու։

Մի անգամ, երբ տատիկիս հարազատ մայրը մեր տուն էր եկել, Ռոմել տատը ասել է․

-Լարիսիս մաման է, թող գա-գնա իր աղջկա տուն:

Ես ինձ հիշում եմ իմ Ռոմել տատի ձեռքը բռնած։ Լուսավոր օր էր, երբ ծնվել էր փոքր քույրս, ես ու իմ Ռոմել տատը մի մեծ տոպրակով աչքալուսանքի շոկոլադ բաժանեցինք գյուղացիներին։

Հիշում եմ, Ռոմել տատիս հետ գնում էի սունկ հավաքելու, տանում էր և ցույց տալիս սունկի տեղերը։ Հիմա, երբ անցնում եմ այդ տարածքով, հուզմունքը խեղդում է կոկորդս:

Այստեղ ամեն ինչ նույնն է, միայն այստեղի տիրուհին չկա՝ իմ Ռոմել տատը։

Վերջերս մի մարդու հանդիպեցի ու հենց իր մասին էլ ուզում եմ պատմել:

Ընկերուհիներով հավաքվել էինք: Արդեն ուշ էր, որոշեցինք տաքսի նստել ու տուն հասնել: Մեր ուրախ տրամադրությունը նույնն էր անգամ մեքենայի մեջ: Մի բանն այն չէր ուղղակի. տաքսու վարորդը նման չէր բոլոր այն վարորդներին, ովքեր «կենտ» մազափնջով են, սև քառակուսի ակնոցնով ու ովքեր բարձր երաժշտության ներքո հարցնում են. «Ո՞ւր ենք գնալու, քուրս» ու վերջում էլ. «Հազար դրամ, ցավդ տանեմ» (դե հա, մի քիչ չափազանցրի գուցե, բայց ամեն դեպքում):

Երբ նստեցինք, տարբեր թեմաներից էինք խոսում, ու մեզնից մեկն ասաց.

-Էրեխե՛ք, կարելի ա մի օր գալ Սարյանի թանգարան: Դասերին որ նայենք, պիտի ոչ մի բան չհասցնենք: Անպայման գանք, էլի:

Վարորդը, որ ամբողջ ժամանակ լսում էր մեր խոսակցությունը, ասաց.

-Ապրեք, էրեխե՛ք ջան, անպայման գնացեք: Հենց մի քիչ ներքև էլ Փարաջանովինն է, դա էլ գնացեք: Հա, իմիջիայլոց, Այվազովսկու երկու հարյուր ամյակին նվիրված ցուցադրություն կա Ազգային պատկերասրահում, դա էլ գնացեք: Անգամ նկարներ կան, որ այսքան ժամանակ չեն ցուցադրվել, ու հիմա կարող եք տեսնել:

Եթե անկեղծ, սկզբում բոլորս զարմացած էինք իրեն նայում, որովհետև մի տեսակ անսովոր էր մարդկային նման կերպարը ըմբռնել որպես տաքսու վարորդ: Հասկանալի էր, որ արվեստագետ է՝ շատ-շատերի պես չգնահատված ու հուսալքված: Հարց ու փորձից հետո հասկացանք, որ նկարիչ էր, պարզապես կարիքից դրդված այժմ այս գործին է:

-Հասկանում եք, արվեստի մեջ լինելն ու մնալը շատ դժվար է: Դու չես կարող նման կերպ գոյատևել, այն էլ մեր երկրում, եթե մեկ այլ գործով չզբաղվես: Շատ եմ ցավում դրա համար: Բա, էրեխե՛ք ջան:

-Շատ նկարներ ունեմ՝ տարբեր երկրներ ցուցադրությունների ուղարկված: Սա էլ իմ մասին պատմող մի հոդված է փոքրիկ (մեքենայում է պահում իր մասին պատմող նյութերը): Արվեստին չես կարող մոտենալ որպես բիզնես, որպես գումար աշխատելու միջոց, արվեստն աշխարհ է, որում ու որով պիտի ապրես: Կներեք էրեխեք ջան, երևի շատ խոսեցի: Ուղղակի, որ տեսա ձեր հետաքրքրությունը, սկսեցի պատմել: Գնացեք, շատ գնացեք նման տեղեր: Ձեր ժամանակը ճիշտ ու արժեքավոր բաների վրա ծախսեք:

Սառը տխրություն էր լցվել ներսս, որովհետև տխուր էին ոչ միայն խոսքերը նրա, այլև հայացքը ու հենց ինքը:

Մենք, որ ուրախ զրուցում էինք սկզբում, արդեն լռել էինք ու ամենքս մի տող, մի միտք էր փորձում իրենով անել:

Արվեստագետը, ով կյանքն ընկալում է յուրահատուկ, դրական, խաղաղ ձևով և ով կյանքը, աշխարհը, հասարակ մարդուն ավելի մոտ է դարձնում հոգևորին, այսօր գնահատված չէ, այսօր արժանավայել ապրելու հնարավորություն չունի: Միայն մարդիկ, ովքեր մեզ ավելի մոտ են դարձնում սպառնալիքներին, որոնց պատճառով կյանքը հաճախ սև է թվում, ինքնագոհ ու երջանիկ են ապրում:

Չգիտեմ…

Հաջողություններիս շղթան սկսվեց այն օրը, երբ ես 2014 թվականին ընդունվեցի «Իմփաքթ» երիտասարդների զարգացման ակումբ, ծանոթացա ընկեր Սուրենի հետ և առաջ շարժվեցի: Ընկեր Սուրենն աշխատում է «World vision» կազմակերպությունում: Ամեն անգամ, երբ Ապարանում որևէ դասընթաց էր լինում, օրինակ՝ շահերի պաշտպանության, բռնության, անվտանգ համացանցի, մարդու իրավունքների վերաբերյալ, ընկեր Սուրենը գալիս էր դպրոց՝ տեղեկացնելու դասընթացների մասին և առաջինը իմ անունն էր գրի առնում ցուցակում: Նա ասում էր, որ ես անպայման պետք է մասնակցեմ բոլոր դասընթացներին: Երբ ընդունվեցի «Իմփաքթ», հանդիպումների ժամանակ ընկեր Սուրենը միշտ ներկա էր լինում: Նա ասում էր, որ ես աչքի եմ ընկնում իմ չարաճճիությամբ, շատախոսությամբ ու ընկերասիրությամբ: Ընկեր Սուրենը ոգևորում էր ինձ: Երբ գնում էի դասընթացների, ձեռք էի բերում նոր գիտելիքներ: Գիտե՞ք՝ ամենաուրախալին այն էր, որ դասընթացների հաջորդ օրերին դասարանի մի քանի երեխաներով հավաքվում էինք մի դասասենյակում, և ինձ խնդրում էին, որ պատմեմ այն, ինչ ես եմ սովորել: Այդ ժամանակ ես ամենաերջանիկ մարդն եմ դառնում, որովհետև երբ գիտակցում եմ, որ իմ շնորհիվ ընկերներս ստանում են նոր գիտելիքներ, որ այն, ինչ ես եմ սովորել ու գիտեմ, գիտեն նաև ընկերներս, երբ տեսնում եմ, թե ինչ լրջությամբ են լսում ինձ, հասկանում ամեն մի ասած բառս, պարզապես անբացատրելի զգացում եմ ունենում: Անբացատրելի է նաև այն, երբ ուսուցիչներն են ինձ հարցեր տալիս, լսում են և վերջում գրկախառնվելով ասում, որ հպարտանում են ինձանով:

Անկեղծ ասած՝ եթե ծանոթ չլինեի ընկեր Սուրենի հետ, հաստատ չէի իմանա շահերի պաշտպանության մասին ամեն մի մանրուք, չէի ուսումնասիրի մարդու իրավունքների մասին փաստերը մանրակրկիտ, չէի իմանա համացանցի մասին, սոցիալական կայքերի մասին, չէի իմանա բռնության մասին այն, ինչ այսօր գիտեմ: Եվ ամենակարևորն այն է, որ ես չէի իմանա 17.am-ի մասին և թղթակից չէի դառնա: Ես երջանիկ եմ, որ ճանաչում եմ ընկեր Սուրենին: