Այգեհովիտ գյուղում պահպանված մի ավանդույթ կա, ըստ որի,եթե այդ տարի երաշտ էր լինում, անձրև չէր գալիս, ապա մի մեծահասակ պատրաստում էր տիկնիկ, որը «Նյուրի» էին անվանում: Այն կապում էին փայտից և տալիս էին փոքր երեխաներին, ովքեր պարտավոր էին տիկնիկը վերցրած շրջել գյուղով մեկ, մտնել բոլոր տները, ջուր լցնել տիկնիկի վրա և խնդրել տանտիրուհուն`իրենց ձու, յուղ, ընկույզ կամ մեկ այլ ուրիշ բան տալ: Եվ անընդհատ շրջում էին ու տիկնիկի վրա ջուր էին լցնում և մոտավորապես այսպիսի բովանդակությամբ ծիսական աղոթք կամ հմայք էին արտասանում.

Նյուր, նյուրին էկել ա,

Հաբլա-բուրին էկել ա,

Նյուրիին եղ տվեք, նյուրիին ծյու տվեք`

Վէր անձրև կյա:

Կամ`

Նյուր, նյուրին էկել ա,

Հարդա նյուրն էկել ա,

Նյուրիին ջուր տվեք`

Վէր հովանա:

Կամ`

Նյուր, նյուրին էկել ա,

Հաբլա-հուրին էկել ա,

Եղ տվեք պորտին քսենք,

Ծյու տվեք ծեռին տնենք.

Վէր անձրև կյա:

Կամ էլ, ասում են, որ գորտ էին սպանում, հողով ծածկում, որպեսզի անձրև գա:

Գորտնուկից ազատվելու աղոթք.

Լուսնյակ նորի,

Կյորտնուկ կորի:

Գրի առնող` Ռոզա Մելքումյան

Բանահյուսությունը ժողովրդի բանավոր ստեղծագործությունն է, նրա իմաստությունը: Այն մեր տներում է, մեր տատիկ-պապիկների շուրթերին կամ էլ մտքի մի անկյունում մոռացված ընկած:

Երբ փոքր էինք, ֆուտբոլ էինք խաղում հարևանի դարպասի վրա, Աքազ տատն էլ դուրս էր գալիս ու անիծում.

-Բեմուրազ լեք տյուք…

Տատիկս ամեն օր մեր «չարն է տանում», իսկ երբ քրոջս երեխաներն են գալիս ու ավերում տունը, ասում է.

-Իմ բալա, րեխեն ազիզ ա, թարբիաթը րեխիցը ազիզ ա:

Հետո նստեցնում է ծնկանը ու «Չոբանի երգը» երգում:

Անեծքները, օրհնանքները, ասացվածքները, երգերը և այլն, բանահյուսական ստեղծագործություններ են, որոնց կատարողները կոչվում են ասացողներ, իսկ նրանք, ովքեր գրի են առնում և հավաքագրում, անվանում են բանահավաք:

Մեր օրերում բանահավաքչությամբ հաճախ զբաղվում են թոռները` գրի առնելով իրենց տատիկ-պապիկներից լսածը: Սա էլ շատ մեծ աշխատանք է: Նախ, մեր մեծերն իրենց ուշադրության կենտրոնում են զգում, ու թեև հաճախ դժվար են համոզվում երգել կամ մի բան պատմել, բայց, հավատացեք, դա նրանց դուր է գալիս: Մի անգամ նույնիսկ տատիկս նեղացավ ինձնից, որ գնացել էի Մաստեր պապից գրի առել:

-Խի ես գիդըմ չի՞ էդ երգը, չարդ տանեմ, վեր Մաստերից ես գրըմ… Նա սխալ ա երգել, հըմի ճիշտը լսի….

Ինչպես բացատրեի տատիկին, որ բանահյուսական ստեղծագործությունները, բանավոր կերպով ավանդված լինելով, ունենում են տարբերակներ:

Իսկ բանահավաքի ամենակարևոր դերն այն է, որ գրի առնելով, նա կորստից, մոռացությունից փրկում է դրանք: Ուրեմն` ինչի՞ ես սպասում, վերցրու թուղթ ու գրիչը կամ էլ ձայնագրիչ, նստիր տատիկիդ կամ պապիդ մոտ ու փրկիր գոնե մեկ երգ, ասացվածք, հանելուկ կամ էլ թեկուզ օրհնանք ու անեծք…

Հ.Գ. Այսօրվանից մենք ձեզ ենք ներկայացնելու մեր՝ Տավուշի բանահյուսությունից պատառիկներ:

Չոբանի ճամփեն քարոտ ա,
Չոբանը յարիցը կարոտ ա,
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…

Չոբանի յարը սանդրած ա,
Չոբանի կյառը ծանդրած ա,
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…

Չոբանի ճամփեն ղիճ ա,
Չոբանի կյառը պիճ ա,
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…

Չոբանի ճամփեն փուշ ա,
Չոբանի յարը ղուշ ա,
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՝, հո՜, հո՜…
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…

Չոբանի ճամփեն ղիճ ա,
Չոբանի յարը պիճ ա,
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…

Չոբանի ճամփեն քարոտ ա,
Չոբանը յարիցը կարոտ ա,
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…
Չո’բան ջան, չո’բան ջան, ո՜, հո՜, հո՜…

Ասացող` Սիրանուշ Ղազարյան (Ամայ)

Գրի առնող` Աստղիկ Ղազարյան

-Էս մինը գառ ա:

Երեկ, երբ ես ու ընկերուհիս շրջում էինք թաղերով, գրեթե ամեն տնից Վարդավառի մասին հիշեցնող մայուն էինք լսում և փորձում գուշակել` գառ է, թե ռչխար, մեծ է, թե փոքր:

Վարդավառից մեկ օր առաջ գյուղը զարթնում է մի քնից, որի պատճառը շոգն է, և սկսում անել այն, ինչ արել էր անցյալ տարի, դրան նախորդած տարին և ամեն տարի, բայց այս կրկնությունը չի նմանվում անգիր արած ու հարյուր մեկ անգամ ասված մանկական ոտանավորի:

Գյուղում միշտ էլ կլսես մեծ մեքենաների դռդռոց, բայց Վարդավառին այդ դռդռոցը դառնում է համանվագ, և գյուղի կեսը ընտանիքով բարձրանում է սար, մի մասն էլ մնում է գյուղում, ինչպես մեր ընտանիքը:

Վարդավառն ինձ համար սկսվում է ոչխարի մայունով: Ամեն տարի հայրս մեկ օր առաջ բերում է Վարդավառի ոչխարին, որը մի ամբողջ օր խաթարում է խեղճ հավերի հանգիստը` չիմանալով, որ իրականում բոլորից խեղճը ինքն է, և որ վաղը իրենից մնալու է միայն նրա` ականջներիս մեջ մեկ-մեկ հնչող ձայնը` իբրև հիշողություն կամ պատրանք:

Եթե անցած տարիները լինեին, քույրերիս ու եղբայրներիս հետ հաստատ անհանգիստ ջուր կհավաքեի` վախենալով, որ Վարդավառին ջուր չի լինի գյուղում, որ կարծես դարձել է գյուղի սովորույթը: Կյանքում առաջին անգամ ինձ չհուզեց ջրի խնդիրը, որովետև յոթ երեխաներից տանը այս տարի մնացել ենք երեքս, բայց այդ երեքից թերևս միայն ինձ կարող եմ երեխա կոչել, որովետև տան փոքրը ինչքան էլ մեծանա, երեխա է մնում, չնայած արդեն չափահաս եմ:

Եթե նախորդ տարիները լինեին, մայրս ժամեր շարունակ կչարչարվեր խոհանոցում. էլ ինչ Վարդավառ առանց նազուկի: Բայց այս տարի այդպես չի լինի, որովետև երկու եղբայրներս բանակում են, և եթե նրանք չեն կարող նազուկ ուտել, մենք էլ չենք ուտի և կսպասենք հաջորդ Վարդավառին, երբ բոլորս տանը կլինենք:

Երեկոյան ես հայտնվեցի խոհանոցում, բայց ոչ թե գործ անելու, այլ նայելու, թե ինչպես է մայրս կրկենի թխում: Շուտով դուրս եկա խոհանոցից և քիչ անց վերադարձա` ձեռքիս մեջ մետաղադրամ բռնած: Տալով մայրիկին` աննկատ շրջվեցի, որպեսզի չտեսնեմ, թե որ կրկենու որ հատվածում այն թաքցրեց: Ասում են` ում բաժին է ընկնում, այդ տարի բախտը նրան է ժպտում: Ես շրջվեցի, որ արդար լինի ամեն ինչ` իմանալով հանդերձ, որ մայրս, հիշելով տեղը, ոսկե բաժինը տալիս է նրան, ում հաջողությունն այդ տարի ավելի է պետք:

Չսպասելով բոլոր կրկենիների թխվելուն` գնացի քնելու, որովհետև շուտ պետք է արթնանայի: Պիտի գնայինք ուխտատեղի դարձած ծառի մոտ ոչխարին մատաղ անելու: Չէի էլ հիշում` վերջին անգամ երբ ենք այնտեղ եղել: Գիշերն անհանգիստ էի. գուցե չլսեմ զարթուցիչի ձայնը, քնած մնամ: Ու այդպես ինձ զրկեցի քնից ու ամբողջ գիշեր մտքումս պատկերացրի, թե ինչպես կանցնի օրս: Կարևորն այն էր, որ դարձյալ պիտի տեսնեի այն խաչը (ուխտատեղին այդպես ենք կոչում), որի հետ կապված քաղցր հուշեր ունեմ:

Կտեսնեմ այն քարը, որի վրա, որի վրա նստած նկար ունեմ, այն ծառը, որի տակ մոմ էին վառում: Միշտ կարծել եմ, թե հիշում եմ այդ ամենը, բայց երեկ մերոնք ասացին, որ վերջին անգամ այնտեղ ենք եղել, երբ ես ութ ամսական էի: Տեսականորեն հնարավոր չէ հիշել ռչինչ, բայց ես հիշում եմ, կամ էլ երևի նկարներն ու մերոնց հիշողությունները դարձել են իմ հիշողությունները:

Ժամը վեցից ոտքի վրա էի ու կենդանի զարթուցիչ դարձած` շրջում էի սեյակներով, որ ինչքան հնարավոր է, շուտ գնանք: Որտեղից իմանայի, որ ինչ պետք է տեսնեի այնտեղ, ինձ ցավ կպատճառի: ժամանակը գրեթե ամեն ինչ փոխել էր, սրբել-տարել իմ մտացածին հուշերը: Չկար կաղնին, դրա տեղը մի խաչքար էր կանգնած, իսկ քարը, որի վրա նստած նկարվել էի ութ ամսականում, թաղվել էր խոտերի մեջ:

Մի քիչ ուրախ, մի քիչ տխուր վերադարձանք տուն և անցանք հաջորդ արարողութայնը` կերուխումին: Հացից հետո եկավ ջրվելու ժամանակը, բայց առաջվա պես դուրս չթռա` մասնակցելու միջթաղային պատերազմին, որտեղ միակ զենքը դույլն է, իսկ փամփուշտը` ջուրը: Առաջին ճակատամարտը տեղի էր ունենում մեր թաղում, ուր իրար դեմ էինք ելնում ընտանիքներով, ապա բոլորով հարձակվում էինք հարևան թաղի վրա: Թաղի պատվի համար կարևոր էր, որ թշնամին չխլի զենքդ: Մենք միշտ հաղթում էինք, պարտված թաղը միանում էր մեզ, և բոլորով հարձակվում էինք հաջորդ թաղի վրա, այսպես, մինչև բոլորին հաղթեինք:

Այսօր մարտական ընկերներս ինձ մենակ են թողել. մի մասը սարում է, մյուսները իսկական զինվորներ են դարձել: Ահա թե ինչու դուրս չթռա ջրվելու. այս տարի պատերազմ չի լինի, ու Աստված տա, իրական կյանքում էլ երբեք պատերազմ չլինի…

Բոլորը խոսում են Վարդավառի մասին:Մարդկանց մեծ մասի ամենասիրելի տոնն է, որի ժամանակ պիտի վերջապես դուրս գան փողոց ու ծանոթ-անծանոթի վրա ջուր լցնեն: Դեռ տոնի նախորդ օրը ես պարզեցի, որ պետք է Վարդավառին Եղեգնաձորից գնամ Ջերմուկ: Դե հա, պատկերացնում էի, որ մինչև ավտոբուսին հասնելը պետք է ամբողջովին ջրի մեջ կորած լինեմ, ու հավատացեք, ես դեմ չէի, որովհետև 40 աստիճան շոգի դեպքում ոչ ոք էլ դեմ չէր լինի:

Հասել է պահը. տնից դուրս եմ գալիս և ուղևորվում եմ դեպի ավտոբուսը: Ամբողջ ճանապարհին ես հանդիպեցի դույլերով զինված մարդկանց, (ի դեպ, մոռացա նշել, որ ես քայլել եմ 20 րոպե, այսինքն, ճանապարհը այնքան էլ կարճ չէր): Ես նստել եմ ավտոբուս, ու ինձ վրա ջրի մի կաթիլ էլ չկար: Ամբողջ ճանապարհին մտածում էի, թե ինչի համար էին դույլով ջրերը: Ու հավատացեք, եթե չամաչեի, միգուցե անցորդներին ուղղակի խնդրեի, որ ջրեին, ախր, շատ շոգ էր, է:

Հետո հասա տուն: Մեր բակում արդեն ջրոցին ավարտվել էր, այսինքն, երեխաները գնացել էին ուրիշ բակ խաղալու: Հասա տուն ու ապշած դեմքով նստել եմ բազմոցին: Այդ պահին մայրս հարցրեց, թե ինչ է պատահել, ես էլ սկսեցի պատմել, որ այսօր դեռ չեմ ջրվել, իսկ դեռ պատմությունս չավարտած, մայրս հանկարծ չգիտեմ որտեղից, հանեց դույլով ջուրը ու լցրեց գլխիս: Ջուրը շատ սառն էր, բայց իսկապես հաճելի էր…

Շատ հաճախ է պատահում, երբ Վարդավառին պատահական անցորդներին վախենում ես ջրել, մտածում ես, թե կսկսեն բողոքել, ու չես էլ ջրում, իսկ ես մտածում եմ՝ թող մի քիչ էլ բողոքեն, ի՞նչ կա որ…

Վարդավառը մեր մոտ նշում են հուլիսի 20-ից հետո առաջին կիրակի օրը: Գյուղում սովորաբար այդ օրը մարդ չես գտնի: Գյուղացիների մեծ մասը հիմնականում գնում է սար: Սովորաբար շաբաթ երեկոյան մարդիկ խարույկ են անում և հավաքվում են նրա շուրջը, մանուկ թե ծեր, և սկսում են ուտել ու խմել, և իհարկե զրուցել ու կատակել միմյանց հետ: Գյուղացիների մյուս մասը գնում է աղբյուր: Աղբյուրում էլ է ուրախ անցնում ժամանակը, բայց ոչ այնքան, որքան որ սարում: Շատ քիչ մարդիկ են մնում իրենց տներում:

Այս տարի մենք Վարդավառը նշեցինք տանը սովորականի պես: Եղբայրս ճամբար էր գնացել, այդ պատճառով ել չգնացինք որևէ տեղ: Բայց կարող եմ ասել, որ տանն անցկացրած Վարդավառը չես համեմատի մնացած վարդավառների հետ: