Իսկ ես ամեն ինչ լցրեցի մեջս և պատասխանեցի` «լավ», քանի որ ես արդեն փորձառու դիվանագետ եմ և կարող եմ ուրիշ երկրում լիակատար պաշտպանել իմ շահերը: Ես գիտեի, որ ցավոտ կլինի, բայց չէի ուզում ցավեցնել:

Ամեն ինչից մի կողմ քաշվեցի ու գրեցի, գրեցի շատ տարբեր բաների մասին, շատ երկար ու անհասկանալի տողերով գրեցի, ահավոր դժվար և անգամ իմ կողմից զարմանալի, ամեն բառից հետո վիրավորանք գրելով քննադատեցի ամեն ինչ՝ կյանքում ամեն մի շարժում, ամեն մի ներշնչած և արտաշնչած օդ: Քննադատեցի ամեն մարդու ամեն բջիջը և բջջի գործառույթը: Շատ երկար գրեցի և արդեն ավարտում էի, երբ զգացի, որ սխալ է, պետք չի քննադատել: Քննադատելով ոչ մի արդյունքի չեմ հասնի, ոչ ոք չի ցանկանա քննադատածս կարդալ: Ջնջեցի բոլոր գրածս նախադասությունները, ձևի պարագաները, վերաբերականները, ձայնարկությունները, որոնք անիմաստ էին: Չթողեցի ոչ մի շաղկապ և ոչ մի ստորակետ: Սկսեցի նորից՝ առանց քննադատելու, ամեն անարժանիք արժևորելու, ու գրեցի:

Նա անկարող է, ինչպես մուրացկանը, երբ նայում է անցորդի աչքերի մեջ` աղերսելով գումար, իսկ ոչ մի անցորդի գրպանում գումար չկա, որ փոխանցի նրա սառը և կոշտ ձեռքերի մեջ: Բանն այն է, որ նրան գումար պետք չի, անգամ, եթե նրան առաջարկեին միլիոններ: Ուրիշ բան է պետք նրան, որը վաղուց սպառվել է, ծախսվել, ու նույնպես թողել բոլորին սնանկ վիճակում:

Կյանքի առաջ բոլորս էլ մուրացկան ենք, մի տարբերությամբ, որ որոշները գումար են մուրում, որոշները` զգացմունքներ: Իսկ կյանքը ոչ մեկի վրա ուշադրություն չի դարձնում ու չի տալիս ոչինչ ու շարունակում է առաջ քայլել, իսկ մուրացկանները շարունակում են փողոցում նստել ու սպասել մի բանի, որը կփոխի ամեն ինչ: Իսկ ուրիշ մարդիկ իրենց տներում թեյ են խմում, ամեն ինչ փոխում ու նստում են սպասելու շարունակությանը:

Իսկ Քամին շարունակում է ահռելի ուժգնությամբ փչել: Սակայն Քամին էլ անզոր է մուրացկաններին քշել: Նրանք, մեկ է, շարունակում են…

Իսկ դրանք միայն քամիներ են: Հասկանալ է պետք և շարունակել ապրել:

Իսկ սուրճը արդեն եփել է: Ամեն ինչ շատ վաղուց արդեն պլանավորված էր և կարգավորված: Սպասելու ժամանակ արդեն էլ չկար: Կյանքը արդեն ամեն ինչ դասավորել էր և սպասում էր նրա միջամտություններին: Պետք էր վեր կենալ և գնալ: Հեռանալ և չվերադառնալ: Գիտեին, որ կգա ժամանակ, մեկը կասի, որ էլ այդքան ոչ ոք չի սպասի: Հերիք է, վեր կացեք: Այլևս չի թույլատրվում: Դուք մեր անկոչ և անընդունելի հյուրն եք: Բայց նրան պետք էր, որ շարունակեր նստել և երազեր կանգնելու մասին:

«Պարոն, արդեն ժամանակն է փողոցից տուն բարձրանալու: Ձեր սուրճը պատրաստ է»,- ձայն տվեցին նրան և բռնելով նրա հայացքը, ավելացրեցին. «Կարո՞ղ եմ այսօր շուտ գնալ տուն»:

Հ.Գ. Կարճ պատմություն ազնվազարմ մուրացկանի մասին:

Տարբեր գրքեր և տարբեր հեղինակներ՝ Շառլոթ Բրոնտե և Թեոդոր Դրայզեր: Սակայն ես շատ նմանություններ եմ գտել նրանց միջև: Օրինակ, հենց այն, որ երկուսն էլ չափահաս տարիքում մեկնում են օտար քաղաք աշխատելու նպատակով, երկուսն էլ շա՜տ փորձությունների մեջ են ընկնում սիրո և այլ գործոնների պատճառով: Ցավոք, Քերրիի կյանքը վատ ավարտ է ունենում: Մեջբերեմ գրքերից մի քանի հատվածներ:

«Օ՜, Քերրի, Քերրի, պատուհանի մոտ ճոճաթոռին նստած դու պետք է երազես մի երջանկություն, որը երբեք չես վայելելու…»

Քերրիին սիրում էին երկու տղամարդ, որոնցից մեկը ամուսնացած էր: Քերրին սիրում էր Հերթսվուդին (ամուսնացած տղամարդուն), ով ստի միջոցով կարողացավ Քերրիին տանել օտար քաղաք: Իմ կարծիքով, Հերթսվուդը թույլ տղամարդ էր, քանի որ չկարողացավ դիմանալ կյանքի փորձություններին և ինքնասպան եղավ: Իսկ մյուս տղամարդը անհետ կորավ Քերրիի կյանքից: Իսկ Քերրին իր աշխատասիրության և համառության շնորհիվ դարձավ հայտնի դերասանուհի:

Եվ ահա լավագույններից մեկը, որով փորձում եմ ես առաջնորդվել.

«Աշխարհում շատ բան կա, որին մենք կուզեինք հասնել: Սակայն չի կարելի միանգամից ամեն ինչի ձգտել: Եվ ի՞նչ միտք ունի հուսահատվել ամեն մի չիրականացած ցանկության պատճառով»:

Անդրադառնամ Ջեյնին, ով որբ է եղել և նրան «խնամել» է քեռակինը, ով ամեն կերպ նվաստացնում, շահագործում էր Ջեյնին: Իսկ հետագա տարիներին նա զղջաց իր արածների համար, բայց արդեն մահվան շեմին էր: Ջեյնը չափահաս տարիքում ընդունվում է աշխատանքի                              և հենց այդտեղ սիրահարվում Ռոչեսթրին (տանտիրոջը), ով ամուսնացած էր խելագար կնոջ հետ:

«Ինչքան ավելի եմ զգում, որ մենակ եմ, առանց բարեկամի, առանց պաշտպանի, այնքան ավելի եմ համոզվում, որ ինքս պետք է ինձ հարգեմ»:

«Մենք ծնվել ենք, որպեսզի պայքարենք ու տանջվենք, ինչպես դուք, այնպես էլ ես»:

«Հարգիր ինքդ քեզ ու սրտիդ ամբողջ սերը, ուժդ ու հոգիդ մի տուր նրան, ում դրանք հարկավոր չեն, և ում կողմից կարժանանաս միայն արհամարհանքի»:

Երևի թե դուք զարմացաք, թե ինչո՞ւ Ջեյն Էյրի մասին պատմելը կիսատ թողեցի: Ուզում եմ, որպեսզի դուք կարդաք, հավատացեք, որ դա ես ասում եմ իմ փորձից:

Հարցազրույց տատիկիս` Աիդա Կիրակոսյան հետ

 -Տատ ջան, ուզում եմ քեզ հետ զրուցել, իմանալ ինձ հուզող հարցերի պատասխանները:

-Սա բալես, ինչ հարց գուզես` տուր:

-Տատ ջան, Գյումրին քանի՞ անուն է ունեցել:

-Սկզբում եղել է Կումայրի, հետո` Ալեքսանդրապոլ, Լենինական, Գյումրի:

-Իսկ քո մանկության տարիներին ինչպե՞ս է կոչվել քաղաքը:

-Մեռնիմ ջանիդ, երբ օր ես փոքր էի, մեր քաղաքը կոչվեր գը Լենինական:

-Լավ, տատ ջան, իսկ որտեղի՞ց  են եղել ծնողներդ:

-Հորս պապը գաղթել է Ալաշկերտից ու բնակություն է հաստատել Ղուկասյանի շրջանում, բայց պատերազմի տարիներին գյուղերի մեծահասակներին հավաքագրել-տարել են Լենինական` նորաբաց գործարաններում աշխատելու: Իսկ մորս ծնողները գաղթել են Էրզրումից: Մերս ծնվել է Կրասնոդար քաղաքում: Երբ օր մորական պապիկս ջահել մահացել է, իրանք տեղափոխվել են Լենինական: Նորաբաց Մսի կոմբինատում մտել են աշխատելու մորական տատիկս ու հորական պապիկս: Հետագայում, երբ հերս բանակից եկել է, մտել է Կոմբինատ աշխատելու ու ընդեղ է հանդիպե մորս: Ամուսնացել են ու քիչ-քիչ տուն-տեղ են եղե: Բայց հըմի ո’չ Մսի Կոմբինատը կա, ո’չ էլ հին Լենինականը:

-1988 թվականի երկրաշարժը շատ բան փոխեց Գյումրիում: Իսկ ինչպիսի՞ն էր Լենինականը նախքան երկրաշարժը:

-Լենինականը ուներ մեծ Մսի Կոմբինատ, հսկայական Տեքստիլ Կոմբինատ, Հղկող հաստոցների մեծ գործարան, Միկրոէլեկտրաշարժիչ գործարան և այլն: Ըդոնք երկրին կուդային արդյունաբերության 90%-ը: Մարդիկ կաբռեին ուրախ, հարուստ, երջանիկ, կրթություն կստանային: Բայց էդ ամենը ավիրվավ մէ քանիմ րոպեյվա ընթացքում:

-Ին՞չ ազդեցություն թողեց Սպիտակի երկրաշարժը գյումրեցիների վրա:

-Երկրաշարժը օր եղավ, մենք մեր աչքերով տեսանք ըդքան զոհեր, վիշտ ու արհավիրք: Կային ընտանիքներ, օր լրիվ զոհվան: Բայց էլի լեննագանցիք էնքան  թասիբ ունեին, օր նորից ընտանիքներ կազմեցին, երեխեք ունեցան, տներ սարքեցին, 30 տարի դոմիկների մեջ ապռան, բայց իրանց հումորը  չկորցրին ու, հակառակը, սաղ դառնությունները իրանց մեջ թաղելով` նորից վերածնվան:

-Տա‘տ, դու ապրել ես և‘ հին Գյումրիում, և‘ նոր: Կա՞ն  արդյոք  տարբերություններ: Ի՞նչն  է  քեզ դուր գալիս Գյումրի քաղաքում:

-Հինն ու նորը կապ չունի: Բոլոր ժամանակներում էլ ընձի շատ դուր է եկել Լեննականի ժողովուրդը` հյուրասեր,  թասիբով,  կամեցող,  ուրախ ու  հանաքչի:

-Իսկ ի՞նչ կասես երևույթների մասին, որոնք քեզ դուր չեն գալիս:

-Բալես, լեննականցիք, անկախ ժամանակաշրջանից, մեծախոս են, միամիտ ու շատ տաքարյուն:

-Ո՞ր ավանդույթն է քեզ դուր գալիս, և ո՞րն է մինչ օրս պահպանվել:

-Լեննականցիք շատ ավանդապաշտ, ադաթներով ու հին սովորույթներով մարդիկ են: Ազիզ ջան, շատ շուտ ադաթ է էղե, օր աղջկան ուզեցել են նշանել, նախօրոք տարել են բաղնիք, լողցրել են, օր էդ աղջկա լավ ու վատ կողմերը տեսնին: Բայց ընձի դուր գուկա ուզնգան էրթլու ադաթը, որը մինչև հըմի ժողովրդի մեջ կա:

-Իսկ  ինչպե՞ս  կբնութագրես գյումրեցի տղաներին:

-Մեր տղեքը շատ հայրենասեր են, աշխատասեր, նամուսով ու թասիբով ու երբեք չեն թողնի, օր մեգը կբնի իրանց ազաբ աղջիկների պատվին:

-Մտածե՞լ ես երբևէ թողնել հարազատ Գյումրին:

-Ես երբեք չեմ ուզեցե թողնիմ  Լենինականը ու հմի էլ չեմ ուզե, քանի օր արդեն ես 65 տարեկան եմ, չեմ ուզե երտամ ուրիշի հողի մեջ  մեռնիմ: Գուզեմ իմ հանգրվանս գտնիմ իմ ծնված հողում:

 -Սիրո՞ւմ ես գյումրեցու բարբառը: Մտածե՞լ  ես երբևէ փոխել բարբառդ:

-Ես ուր էլ երտամ, որ քաղաքն էլ աբռիմ, երբեք չեմ փոխե իմ լեզուս, քանի օր շատ կսիրեմ մեր բարբառը, վռազըմ կարծիք կկազմեն, օր սոնք լավ մարդիկ են:  Ես ծնվել ու մեծցել եմ Լենինականում ու կմնամ մինչև վերջ պատվավոր լեննականցի: Հերիք է, օր Ֆրունզի երկրացին եմ…

Միշտ հիշե, մեռնիմ ջանիդ, ուր էլ էրտաս, ինչ էլ դառնաս, հանկարծ չմոռանաս, օր դու ծնվել ես Լենինականում: Մինչև վերջ հոգով ու սրտով մնա լենինականցի:

Գիրքը մարդու համար ինքնազարգացման, ինքնաձևավորման, ինքնահաստատման լավագույն միջոցն է, բայց իհարկե, լավ գիրքը: Կարծում եմ, որ մարդը մի փոքր «գող» պետք է լինի և իր յուրաքանչյուր կարդացած գրքից որսա իրենը և դարձնի կյանքի բանաձև:

Իսկ ի՞նչ գրքեր եմ կարդում ես: Նախ ասեմ, որ ուղղակի և անուղղակի ձևով կառչած եմ հայ գրականությանը: Հիմա կարդում եմ Հովիկ Չարխչյանի «Չարենցի կրակոցը»: Վերջերս եմ մտել Չարենցի աշխարհը և աներես հյուրի նման չեմ ուզում դեռևս դուրս գալ: Զարմանում եմ, երբ մարդիկ մերը թողնելով, ընկնում են օտարների հետևից, երբեմն փնովում են մերը, ընդ որում` չուսումնասիրելով :

Անդրադառնանք գրքին: Նախ ասեմ ` Չարենցը հանճար է: Ես առաջ շատ էի անտեղի շռայլում «հանճար» բառը, հիմա օգտագործում եմ տեղին: Գրքում, կարելի է ասել, որ պատկերված է Չարենցի կյանքից մի դրվագ` խենթություններով և բազում սիրահարվածություններով լի, իսկ կենտրոնում մեծ սերը` իր կինը` Արփենիկը:

Առաջ կարդում էի այն,  ինչ ընկնում էր ձեռքիս տակ: Հետո սկսեցի զանազանել անարժեքն ու արժեքավորը: Ասեմ, որ ինչ կարդում եմ, ոչ միշտ է, որ «հալած յուղի» նման ընդունում եմ, և ըստ իս,  սխալ է ամեն բան ընդունել այնպես, ինչպես որ գրված է: Այսպես վարվելով կարծես դառնում ես ինչ-որ մեկի ստրուկը և անցնում նրա ենթակայության տակ:

Իմ կարդացածներից շատ եմ հավանել Վարդգես Պատրոսյանի «Կրակե շապիկը»: Այստեղի հերոսները ամեն մեկը յուրովի է կերտված: Գրքում կար մի  այնպիսի հերոս, որ չբացահայտվեց իմ կողմից և կարծում եմ, որ լավ գրքի գրավականը հենց սա է, երբ ինչ-որ բան առեղծված է մնում, և հերոսի կամ որևէ երևույթի բացահայտումը մնում է կարդացողի հայեցողությանը: Այսպիսով մենք էլ ենք դառնում գրքի հերոսներ և որոշ ժամանակ ապրում նրանց հետ, զբոսնում, զրուցում, վիճում, գովաբանում, հիասթափվում, երազում… Եվ վերջիվերջո` լքում:

Լքում ենք , սակայն երբեք չենք մոռանում…
Կան հեղինակներ, որոնք դարձել են «գրասեղանային», միշտ մեր ձեռքին են: Նրանցից են ինձ համար Վահագն Դավթյանը, Չարենցը,  Ակսել Բակունցը, Համո Սահյանը, Վարդգես Պետրոսյանը և այլն:

Գիրք կարդալիս մատիտս միշտ ձեռքիս է, որ ինձ դուր եկած մտքերը արտագրեմ տետրիս մեջ, բայց շատ ժամանակ ծուլությունս ինձ հաղթում է, և դրանք այդպես էլ մնում են:

Ժամանակակից գրականությունը այդքան էլ չեմ հավանում, որովհետև հիմքը կենցաղն է, ոգին բացակայում է: Համ էլ` ժամանակակից աշխարհը, կարծում եմ, որ իր բացասական և դրական կողմերով բոլորիս հայտնի է, և այդքան էլ հետաքրքիր չէ իմացածդ և տեսածդ կարդալ` հազար հատ բառարան քրքրելով:

Երբևէ մտածե՞լ եք, թե ինչպիսին կուզեիք լիներ ձեր կյանքը։ Չնայած, ի՞նչ եմ հարցնում։ Իհարկե, բոլորն էլ մտածած կլինեն իրենց ապագա կյանքի մասին։ Ոմանք ուզում են դառնալ հայտնի, ոմանք՝ միլիոնատեր, ոմանք ընհանրապես ուզում են համեստորեն ապրել իրենց տրված կյանքը և այլն։ Չգիտեմ դուք ոնց, բայց ես երազում եմ բարեհաջող ընդունվել համալսարան, ստանալ լավ կրթություն, ունենալ ընտանիք և աշխատել  ընտրածս մասնագիտությամբ։ Ճանաչածս մարդկանցից այդպիսի «կյանքի գրաֆիկն» ամենալավը արտահայտվում է պապիկիս մոտ։ Նրան ճանաչելով, իրոք կարող ես ասել՝ «կյանքը հաջողվել է»։

Պապս գերազանց աառաջադիմությամբ ավարտել է դպրոցը, չնայած նրան, որ մոր մահվանից հետո ապրել է իր տատիկի հետ, առանց ծնողի։ Հետագայում ուսումը շարունակել է Կալինինգրադ քաղաքի ոստիկանական ուսումնարանում։ Ի դեպ՝ նա սովորել է այն ժամանակ, երբ ամուսնացած է եղել և ունեցել է 2 երեխա։ Եկեք խոստովանենք, որ ոչ բոլորը կգնային նման քայլի, ոմանք ուղղակի կանցնեին ինչ-որ աշխատանքի` ընտանիքը պահելու համար։ Դե լավ, չշեղվենք թեմայից։ Պապս ոստիկան է եղել բավականին երկար ժամանակ՝ մոտ 23 տարի ու հասել է մինչև մայորի կոչման։ Հետագայում, իհարկե, անցել է թոշակի։
Ի դեպ՝ մոռացա նշել, որ պապս ինքնուս քանդակագործ է։ Քանդակագործությամբ սկսել է զբաղվել այն ժամանակ, երբ որոշել է իր ձեռքով քանդակել ավտովթարից զոհված մոր գերեզմանաքարը։ Սրանով սկսել է նրա կյանքի, այսպես ասած, երկրորդ «մեծ շրջանը»։ Որոշակի ժամանակ հմտանալով այդ գործում վստահ կարող եմ ասել, որ դարձել է ավելի լավ վարպետ, քան բազմաթիվ համապատասխան կրթություն ստացած մարդիկ են։
Դե իհարկե, այդ տաղանդը չէր կարող ստվերում մնալ։ Նա ունեցել է բազում պատվերներ։ Ինչպես ասում են՝ լավագույն աշխատանքը, դա լավ վարձատրվող հոբին է։ Բացի պատվերներից նա սեփական կամքով ու միջոցներով քանդակել է երկու խաչքար մեր` Մալիշկա գյուղի հիմնադիրների և Վահան Տեր-Առաքելյանի պատվին։ Դե, այսքանից հետո, ինչքան էլ կրկնվող արտահայտություն լինի, ինչպե՞ս չասեմ, որ հպարտանում եմ նրանով։
Քանի որ այս կյանքը իդեալական լինել ուղղակի չէր կարող, վատ բան վերջիվերջո եղավ։ Ցավոք, սուր կաթվածի ու գլխուղեղի բարդ վիրահատությունից հետո պապս հիմա բավականին ծանր վիճակում է։ Իմ կարծիքով, այն հրաշքը, որով պապս փրկվեց, նրա քանդակած խաչքարներն էին․․․

Հիմա պապս համեմատաբար ավելի լավ է, որոշակի օգնությամբ կարողանում է քայլել, ազատ խոսում է և այլն։ Եվ իհարկե՝ ես էլ, նա էլ, անհամբեր սպասում ենք այն օրվան, երբ նորից մուրճն ու դուրը կվերցնի ձեռքը։

Երբ դու թեյարանում ես, իսկ շուրջդ միայն գրքեր են, պատուհանից այն կողմ՝ գարնանային անձրևը, կողքիդ էլ՝ լավ մարդիկ, ամեն ինչ ավելի լուսավոր է թվում քեզ:

Ընկերուհուս հետ նստած՝ կարդում էինք, զրուցում,  մեկ էլ Մանսուրյան ազգանունը լսեցինք:

-Մանսուրյա՞ն:

-Հնարավոր ա՝ ինքը չի:

Մինչ մենք կփորձեինք կռահել՝ խոսքը Տիգրան Մանսուրյանի մասին էր, թե ոչ, նա, գրքերն ուսումնասիրելով, դանդաղ հասավ մեզ ու կանգնեց մեր կողքին:

Տիգրան Մանսուրյանը կոմպոզիտոր է, ժողովրդական արտիստ, ում չճանաչելը այսօր մի փոքր անհասկանալի է ինձ համար: Ծնվել է Բեյրութում, մեկ տարի անց՝ ընտանիքի հետ գաղթել Հայաստան:

-Ինքն ա:

-Արի՛ մոտենանք:

-Ինչի՞ց սկսենք:

Մենք երկար կքննարկեինք այս, եթե ինքն անձամբ չընդհատեր մեր զրույցը բարևով. գուցե նկատե՞լ էր:

-Սիրո՞ւմ եք գրքերի մեջ թեյել:

-Ձեզ էլ ենք շատ սիրում:

Խոսքիցս այնպես զարմացավ, կարծես անսպասելի բան ասացի, ժպտաց և նկատելով սեղանիս գիրքը՝ ասաց.

-Բուքո՞վսկի. իրեն չեմ սիրում: Իսկ այ ձեզ…Ես էլ ձեզ եմ սիրում:

Միացրեց հեռախոսը, ցույց տվեց իր սիրելի գրողին, խոսեց-խոսեց, այնքան ոգևորված պատմեց, որ կարդալդ եկավ: Խոսքը Ջոն Գրեյի մասին է:

-Նրա՞ն էիք փնտրում:

-Չէ, պարզապես նայում էի:

Երկար չզրուցեցինք, միայն վերջում խնդրեցինք նկարվել, չմերժեց:

-Բա ոնց, ճուտիկնե՛ր, եկե՛ք:

Մի անգամ էլ ընկերներիցս մեկն է խնդրել իրեն նկարվել, զարմացել է, հարցրել՝ ուրեմն ի՞նձ էլ են ճանաչում…Բարձրին հասած մարդկանց համեստությունը մի ուրիշ արժեք է: Եվ փաստորե՛ն:

Տիգրան Մանսուրյանի խոսքով՝ ինքն ավելի հաճախ տանն է՝ նոտաների աշխարհում, անվերջ աշխատում է, իր աշխատանքը իր տառապանքն է, և թերևս այդ տառապանքի շնորհիվ է, որ այսօր ունենք այն, ինչ ունենք մեր երաժշտության, կինոյի և ընդհանրապես մշակույթի աշխարհում:

…Դուրս գալիս պատահմամբ նկատեցինք Գրեյի գիրքը:

-Իսկ եթե իրո՞ք փնտրում էր:

-Ամեն դեպքում լավ կլինի՝ ասենք:

Գիրքը փոխանցեցինք, նորից զարմացավ, նորից ժպտաց, մենք էլ՝ դե, կրկնակի:

…Չէ, իսկապես նման հանդիպումները հարստացնում են մարդուն:

Վերջերս կարդացի Վահեի «Փոթթերիանա»-ն, և այն ինձ տարավ դեպի Հոգվարդս. մտովի բարձրացա անվերջ շարժվող աստիճաններով, մտա գաղտնի սենյակ և նույնիսկ հասա տնօրենի սենյակ ու նստեցի Դամբլդորի աթոռին: Դրեցի գլխարկը, որը երեխաներին բաժանում էր, այսպես ասած, ֆակուլտետների: Քանի որ գիտեի, եթե ցանկանայի, ապա կհայտնվեի Գրիֆինդորում (չէ որ գլխարկը լսում է ցանկությունը) և հայտնվեցի:

«Մարդը կազմված է այն գրքերից, որոնք կարդացել է»: Հեղինակը`Ռալֆ Էմերսոնը, դիպուկ է ասել, քանի որ  յուրաքանչյուրի ապրած ամեն մի օր դառնում է իր իսկ կենսագրական «գրքի» մի էջը, իսկ այդ գիրքը գնում է դեպի մարդկության պատմության գրադարան:

«…Եվ այսպես, 1924թ. մայիսի 22-ին Փարիզի ծննդատներից մեկի մանկաբարձուհին, չտիրապետելով օտար լեզուների հնչյունաբանությանը, իր վրա է վերցնում որոշելու Քնար և Միշա Ազնավուրյանների միակ մանչ ներկայացուցչի անունը»:
Այսպես է սկսվում իմ առաջին կարդացած ծավալուն գիրքը: Երևի արդեն ծնողների ազգանունից հասկացաք`խոսելու եմ աշխարհահռչակ շանսոնյեի` Շահնուր Վաղինակ Ազնավուրյանի մասին: Նրան բոլորը ճանաչում են որպես Շառլ Ազնավուր: Ամբողջ աշխարհն է ճանաչում շանսոնյեին, բայց քչերը գիտեն նրա կյանքի պատմությունը: Փոքր ժամանակ, երբ մայրը սենյակից դուրս է եկել, քույրը` Աիդան, նրան հագուստի կոճակներ է տվել, որ ուտի, և շաբաթվա մեջ մի քանի անգամ ստիպված են եղել բժիշկ կանչել: Քչերը գիտեն, որ նրանք ունեցել են փոքրիկ ռեստորան (ի դեպ, եթե մտածում եք կարդալ գիրքը, ապա ուշադիր կլինեք այդ մասում. այդտեղ պատմում է պատառաքաղների մասին, այնքան  հետաքրքիր է):
Ամբողջ գրքից իմ մեջ տպավորվել է մի հատված, դա խնջույքների և թաղումների ժամանակ մեծերի խմելու արարողակարգն է: Ինչու եմ ասում արարողակարգ, քանի որ դա մի առանձին գործողություն էր: Խնջույքների և թաղումների ժամանակ կար մի հատուկ մաս, երբ բոլոր տղամարդիկ կանգնում էին և օղու բաժակը պահում էին բերանի դիմաց, իսկ արմունկը պետք է լիներ ուղիղ: Ոչ ոք իրավունք չուներ իջեցնելու արմունկը, նրանք պետք է այդպես կանգնեին 3-ից 10-ը րոպե, իսկ դեպքեր են եղել, նույնիսկ 20 րոպե կամ կես ժամ: Իսկ զավեշտալին այն էր, որ երբ խմում-վերջացնում էին բոլոր ներկաների և նրանց մահացած բարեկամների կենացները առանձին-առանձին, անցնում էին գազի, հոսանքի,  ջրի և նույնիսկ շիրիդ կամ պարանի կենացներին (պարանի կենացը մեր օրերում անվանում են օջախի կենաց և խմում ամենավերջում):
Գրքում լինում են, երբ հեղինակը տվյալ մասին համահունչ արձակ կամ չափածու որևէ բան է գրում, (այս մասը, օրինակ, իր անպատասխան սիրո մասին է):

Կյանքի շեմին բացվող կանաչ տարիների,
Տարիներից, որոնք ապրում են
Ու շնչում են մեղմ կրակով խոհերիս շղթայում…

Կամ`
 Ի վերջո, դժվար կյանքս ու խաբված սերերս են, որ ինձ դարձրին այն, ինչ կամ ու համարձակվում եմ ասել, թող դա ինքնագովություն չթվա՝  ես ինձ դուր եմ գալիս:

Գրքի մեջ շատ կան այսպիսի հատվածներ, դրանք վերջում կգրեմ:

Կարդալով աշխարհահռչակ հայի կյանքը, հասկանում ես, որ հայի ճանապարհը միշտ լեցուն  է դժվարություններով, իսկ եթե հայը իր առջև դնում է նպատակ, ապա միշտ հասնում է դրան: Ի դեպ, մոռացա նշեմ`  ամեն ինչի միանգամից չեն հասնում, պետք է կամաց-կամաց առաջ գնալ: Փոքր քայլերով երկար կգնաս, իսկ եթե մեծ քայլերով գնաս, դժվար թե  հասնես ցանկալի արդյունքի: Հասնելուց էլ չես կարող հիշել որևէ դեպք, երբ պայքարել ես, ջանք ես գործադրել, ու համոզված եմ, կյանքդ անցել է անհետաքրքիր: Բերեմ հենց Շառլ Ազնավուրի օրինակը. նա սկզբում երգել է կաբարեներում, փոքրիկ ռեստորաններում, ապա նրան տեսնելով ընդգրկել են շրջագայությունների մեջ, իսկ հետո ինքն է իր սեփական շրջագայություններն ունեցել:

Կարդացեք անպայման նրա կյանքը, այն շատ հետաքրքիր է և, միևնույն ժամանակ, երբ դուք կարդաք գիրքը, ձեր տան մյուս անդամները կարող են համակարգչով զբաղվել, ոչ թե ամբողջ օրը մեկը նստած լինի, ինչպես մեր տանն է:

 

Ահա գրքի միջից առանձնացված հատվածներից մի քանիսը `

• Մայրերը ամեն ինչ գեղեցկացնելու առանձնահատուկ ձիրք ունեն:  Շնորհիվ նրանց, և հաճախ միայն նրանց համար, ծնված օրվանից մենք դառնում ենք առասպելական անձնավորություններ:

• Հայը սիրում է լավ սեղանն ու լավ գինին: Այո՜, գինին, որն ազգային խմիչք է, հայը նույնքան է սիրում, որքան ֆրանսիացին: Տոնը առանց ճոխ սեղանի, առանց գինու, առանց երգի, տոն չէ հայի համար:

•  Ամեն անգամ, երբ մեկն ուզում է մեկ ուրիշին ավելի շատ աշխատեցնել, առանց նրա ռոճիկը բարձրացնելու, շողոքորթում է նրան, խնկարկում ու ասում, որ վստահում է:  

•  Երբեք չեմ սիրել պարտվել: Երբեք չեմ կարողացել հաշտվել պարտության հետ: 

• Ապրելու համար մի ելք կա միայն: Քեզ զիջում են միայն այն դեպքում, երբ քո կարիքն են զգում:  Իսկ եթե չէ,  բարի ճանապարհ: Նշանակում է՝ նախ պետք է օգտակար դարձնես քեզ, ապա՝ անհրաժեշտ:

• Պետք է ասել, որ խմիչքը չէ, որ խոսեցնում է հային, այլ խոսքն է խմեցնում նրան:

Էլի ապրիլ էր, երկինքն էլի մութ ու ամպոտ էր` պատրաստ պայթելու ամեն մի անհնազանդի գլխին, Մասիսն էլի տխուր աչքերով նայում էր այն կողմից` հուսալով, որ մի օր հետ է գալու հայրենիք ու ունկնդիրը լինելու հերկվորի երգին… Պապս էլ էր տխուր. անճարակ նստել էր պարտեզում` փայտե հին աթոռին` մեջքը բոցագույն արևին արած, երկար տարիներ խրամատում զենք բռնելուց կոշտացած ձեռքերը ափերի մեջ առած… Նայում էր գետնին ու ժամանակ առ ժամանակ ծանր հոգոց արձակում: Թե ինչ էր մտածում, մեկ ինքը գիտեր, մեկ էլ Արարիչը: 

-Պապ, այ պապ, արի` շախմատ խաղանք. վաղը մրցույթի եմ. սահմանում կանգնած մեր տղերքի պատվին մրցաշար է. արի` խաղանք, պարապեմ, որ հաղթեմ: Կգա ՞ս, պապ:

Ոչինչ չփոխվեց: Հազար կնճիռներով պատված ճակատը հառել էր գետնին ու չէր խոսում:

-Պապ, ինչի ՞ ես նստել ու աչքդ չես կտրում գետնից: Ի՞նչ կա էդտեղ էդքա~ն նայելու:

-Էս հողը, հոգնել է էս հողը, արդեն ծանր է շատ,անչափ փորձությունների է ենթարկվել, պարարտացել է իր զավակների արյամբ, էլ չի դիմանա…

-Պապ, հա, ճիշտ ես, բայց կգա ՞ս` շախմատ խաղանք:

-Է~հ, անպիտան լակոտ, քո տարիքի տղերքը անփորձ-անփորձ զենք են բռնում, դու էստեղ քո փուչ հաղթանակի մասին ես մտածում…

Չգիտես ինչու, մեջս մի բան փոխվեց. քարացել էի նիհար ու վտիտ պապիս առջև, ով էդ պահին անպարտելի հսկա էր թվում… Պապիս ընդամենը մեկ նախադասությունը պատճառ դարձավ, որ ողջ գիշեր չքնեմ. նստել էի մեր` նավթահոտ ազերիների կրակոցներից խարխլված տանիքին ու նայում էի հեռուն` զարհուրելի սահմանին, որ պատվել էր փոշու խիտ շերտով: Պապս, ով կյանքի հիսունվեց տարիները անցկացրել է զինվորական «բուշլաթը» հագին ու ծանր զենքը բռնած, ծառայել է սովետական բանակում, մասնակցել Արցախյան պատերազմին, կռվել Կոմանդոսի հետ հող հայրենիի համար… Օրվա մեծ մասը նստում է մեր հին ու ճռճռացող թախտին, բացում զինվորական ալբոմը ու հանդարտ ժպիտով նայում նկարներին: Գիտեի` ինչ է զգում ամեն անգամ տեղ-տեղ արյան հետքերով պատված ալբոմը բացելիս. սեր հայրենիքի հանդեպ ու ատելություն, ատելություն դեպի թշնամին, ուրախություն, որ հիմա մեզ` իր ընտանիքի հետ է, ու տխրություն, որ կորցրել է զինվոր տղերքից շատերին…

Ցուրտ էր էդ գիշեր գյուղում: Քամին ստիպում էր ողջ մարմնով սրթսրթալ: Բայց սահմանն աղմկոտ էր: Մերթընդմերթ կլսեիր մի շարք զինվորական տերմիններ, ոգևորող խոսքեր ու նաև հայհոյանքներ: Տղերքի կրակոցներից արթնացա: Պապս կանգնել էր դռան շեմին` ծխամորճը ձեռքին, «բուշլաթը» ուսերին գցած: Բայց մի տեսակ ուրախ էր թվում:

-Պապ, էս ի՞նչ բան է` դեմքիդ ժպիտ կա:

-Տղես, ախպերներդ դրանց ջարդը տվեցին: Ես իրենց հոգուն մեռնիմ, ջահել են, բայց խելոք են շատ: Հերդ էլ էր էդպես (պապս ու առհասարակ մերոնք երբեք հորիցս չեն խոսում):

-Հե՞րս:

Գլուխը թեքեց և ուզում էր գնալ:

-Պապ, սպասիր, ու՞ր է պապան:

Ծանր հոգոց հանեց ու ձեռքով կանչեց մոտը:

-Տղես, պատերազմը զարհուրելի գազան է: Կուլ է տալիս ամեն ինչ ու ամեն մեկին: Ու մենք` հայերս, ստիպված ենք միշտ էդ գազանի հետ նույն տեղում ապրել ու շնչել նրա գարշահոտ օդը: Էդ անտեր պատերազմը ձեռքեր էլ ունի, բայց չի սրբում զինվորի արցունքը, երբ նա կորցնում է ընկերոջը, այն միայն խեղդում է կարոտը, փշրում երազանքը: Նրա փամփուշտների ոռնոցն էլ ամբողջովին խլացնում է կենդանի և անկենդան էակներին:

-Պապ, էդ պատմությունը ես գիտեմ: Հազար անգամ պատմել ես: Դու ասա` պապան, պապան ո՞ւր է: Էսքան տարի է` ինձ ոչ մի բան չեք պատմել: Ինչքան հարցրել եմ, մի բան խաբել եք ու թեման փոխել: Արդեն ժամանակն է, որ իմանամ, թե ինչ է եղել: Ինչի ՞ց է, որ ամեն անգամ հորս անունը տալիս մաման արցունքն աչքերին դուրս է գալիս սենյակից, դու էլ թեման փոխում ես:

-Մանչս, փոքր ես դեռ:

-Փոքր չեմ: Երեկ դու էիր ասում, որ իմ տարիքի տղերքը, զենքը ձեռքներին, սահմանն են պաշտպանում: Ասա, պապ:

-Է~հ, փոքր էիր` տասը-քսան օրական, երբ դրանք մտան գյուղ. անսպասելի էին մտել, էնպես, որ ոչ ոք չէր էլ նկատել: Հերդ էդ ժամանակ սահմանի մոտ էր: Աստված գիտի` ինչի էր գնացել էդտեղ: Երբ էդ վայրենիները թաքուն անցել են մեր կողմ, տղերքը սափրվելիս են եղել ու չեն նկատել դրանց: Հերդ հեռվից նկատել է դրանց, վերցրել զենքերի մոտ դրված ականը ու պայթեցրել: Բայց… Էդ անտերը պայթել է իր ձեռքում…

Ամեն ինչ կտայի, որ չլսեի էս պատմությունը: Արցունքն աչքերիս` դուրս եկա բակ ու վազում էի խելագարի պես: Հիմա արդեն պարզ է` ինչ էին զգում պապս ու մայրս սահման, բանակ, թշնամի բառերը լսելիս:

Վազելով մինչև սահմանի մոտ հասա: Սահմանից քիչ հեռու` բարդու ծառի տակ` սառը քարի վրա, մի ծեր կին էր նստել ու կամացուկ շշնջում էր.

- Էս հողի վրա քայլելիս հաճախ չես էլ մտածում, որ տարիներ առաջ այստեղ՝ ձյան բարակ շերտի վրա, ընկավ մի զինվոր:

Ահա նորից գնդակ՝ պատերազմի անգութ հրացանից արձակված…

Էդ զարհուրելի պատմությունը, պապիս արցունքները, էս կնոջ խոսքերը ակամայից ինձ ավելի մոտ տարան սահմանին:

-Ա~յ տղա, ի՞նչ ես անում էստեղ, -հանկարծակի կանչեց զինվորներից մեկը:

-Ախպե~ր, էկել եմ` հրամանատարին տեսնեմ:

-Դու՞,-զարմացած հարցրեց նա` ոտքից գլուխ զննելով ինձ:

-Հա’, հե’նց ես:

-Ի՞նչ է էղել, Կորյու’ն,-հեռվից լսվեց հրամանատարի խրոխտ ձայնը:

-Գեներա’լ ջան, էս խոխեն օզում ա գա` քըզ տեսնի, – պատասխանեց նա իր ղարաբաղյան բարբառով` մեկ անգամ ևս չափել-ձևելով ինձ:

-Բոլորս էլ տղա ենք պատերազմի ժամանակ: Ես մի քիչ կարճ եմ, դու մի քիչ հասակով. ի՞նչ կա որ:

-Ճուտո’ ջան, արի’, տեսնեմ` ինչ է էղել, -հուսադրական տոնով ասաց հրամանատարը:

-Գեներա’լ ջան, ինձ քո բանակում կվերցնե՞ս:

-Քանի՞ տարեկան ես:

-Տասնչո’րս, -թիկունքս շտկելով` ասացի ես:

-Տասնչո~րս… Տասնչորս տարեկան էի, երբ առաջին անգամ խրամատում կանգնեցի ինձնից էրկու անգամ մեծ ու հազար անգամ ուժեղ առյուծ տղերքի կողքին: Բայց դու…

-Ես` ի՞նչ:

-Դու դժվար կարողանաս, – գլուխը գետնին հառելով ` ասաց նա:

-Գեներա’լ, դու կարողացել ես: Ես էլ կկարողանամ: Իսկական հերոսները սահմանում են: Ու՞մ է պետք իմ կյանքը, եթե հայրենիքիս չեմ օգնել պետք եղած ժամանակ: Ինչո՞վ եմ ես ավել էս տղերքից, որ իրենք, էստեղ զենքը բռնած, պիտի մրսեն ու չքնեն, իսկ ես վայելեմ օջախի տաքությունը` մորս կողքին նստած, -համարյա գոռալով ասացի ես` հազիվ խեղդելով արցունքներս:

-Լա’վ: Համոզեցիր: Բայց լսի’ր: Ամեն անգամ, երբ զենքը ձեռքդ կառնես, հիշի’ր, որ տանը քեզ սպասող կա: Չկռվես խելագարի պես: Կռվի’ր խելքով, քաջի պես ու քաջին վայել: Դու քո պարտքը տված կլինես այն ժամանակ, երբ հաղթած տուն վերադառնաս ու ժպիտով նայես մորդ աչքերին: Հա’, մի բան էլ. հիշի’ր` աշխարհում բոլոր ազգերը պատերազմները երկու եղանակով են հաղթում` կա’մ խելքով, կա’մ զենքով:  Մենք` հայերս, եթե պահանջվածի չափ զենք չունենանք էլ , խելքից շա~տ ունենք, շա~տ-շա~տ. խելքո’վ կկռվես, տղե’ս…

Կյանքում ոչինչ ու ոչ ոք ինձ այդքան չէր քաջալերի, որքան հրամանատարի խոսքերը` քաջի պես ու քաջին վայել: Էդ գիշեր էլ ավելի ցուրտ էր: Լուսինը անհավատալի ճերմակությամբ կախվել էր ազերիների գլխին` սպիտակ դրոշի դերը ասես խաղալով: Ծանր զենքը ձեռքիս ` կանգնել էի Սմբատի կողքին, ով ինձնից ուղիղ տասը տարով մեծ էր: Դիմացի ձորակից խլրտոց լսվեց: Սմբատի դեմքի հանգստությունից կարելի էր ենթադրել, որ ամեն ինչ կարգին էր: «Ծիտ էր երևի»,-մտածեցի ես: Էլի խլրտոց լսվեց:

-Մի’ անհանգստացիր, Ճուտո’, շուն կլինի, – ասաց Սմբատը:

-Գնամ` ստուգեմ, -ասացի ես` վեր հանելով զենքս:

-Լա’վ: Բայց տես` չվախենաս:

-Էղա’վ:

Սկսեցի կամացուկ քայլել դեպի ձորակը: Հեռվից էլի նույն խլրտոցն էր լսվում, բայց այս անգամ ավելի բարձր: Ես ճիշտ էի. ազերիներից էր: Ձորի կանաչի մեջ նկատելի էր ձեռքը. կրակեցի, ու նկատելի եղան երկրորդը, երրորդը, չորրորդը… Սպանեցի բոլորին… Երբեք ինձ այդքան հանգիստ չէի զգացել: Առաջին օրում չորս ազերի էի սպանել:

-Ապրե’ս, Ճուտո’ ջան: Խելքո’վ կռվեցիր…

Էդ օրից անցել է ավելի քան քսան տարի: Հիմա ես եմ գլխավորում մեր շտաբը: Պապս էլ չկա: Մայրս հիվանդ է: Տղաներս սովորում են ռազմական հոսքում: Կյանքիս ամեն օրը ու ժամը կապված է երկիր հայրենիի հետ: Հայրենիք և ես. մենք լծորդված ենք իրար հոգու ու մարմնի, նպատակի ու միջոցի պես: Նա գերագույն նպատակ է, ես ` միջոց: Հայրենիքից զատ, հայրենիքից դուրս ինձ համար այսժամ խաբուսիկ են բոլոր դրախտները… Շատերը կգան, շատերը կթերթեն պատմության հնաբույր էջերը, բայց մենք` հայերս, միշտ եղել ենք, կանք ու կլինենք…