Մշակույթ խորագրի արխիվներ

shushan nor

Ժամանակի հերոսը

Գրողին պիտի իր գրքերում փնտրեսԼևոն Խեչոյան

Ամիսներ առաջ էր, որ ծանոթացա Լևոն Խեչոյանի հետ: Որոշել էի ֆիլմ նկարել նրա մասին: Երբ այդ մասին ասացի ծանոթներիս, մի քիչ թերահավատությամբ նայեցին դրան: Ասացին, որ իզուր չգնամ նրանց տուն ու հարցնեմ նրան. նախ, որովհետև դեռ փոքր եմ, փորձ չունեմ, և հետո` ինձնից առաջ քանի՜- քանի՜ լուրջ ռեժիսորների է մերժել…

Բայց ես չլսեցի ոչ-ոքի ու որոշեցի անձամբ գնալ նրանց տուն ու իրենից ստանալ կամ մերժում, կամ համաձայնություն:

Իմանալով միայն, որ ապրում է Հրազդանի Միկրոշրջան թաղամասում գտնվող հիվանդանոցի մոտակայքի ինչ-որ շենքում, որի վրա գրված է «Հարություն», ես, ամիսներ առաջ ճամփա ընկա մեծ գրողի տուն: Շփոթված էի, չգիտեի` ինչ էի ասելու նրան, որտեղից էի սկսելու. «Բարև ձեզ: Ես Շուշանիկն եմ: Տասնվեց տարեկան եմ: Ձեզ հետ միասին ապրում եմ Հրազդանում և ուզում եմ ֆիլմ նկարել Ձեր մասին, չնայած ոչ ոք չի հավատում, որ կստանամ Ձեր համաձայնությունը, բայց ես եկել եմ անձամբ դա Ձեզնից լսելու…»: Այդ ժամանակ իմ մտքերը ինձ ծիծաղելու աստիճան սարսափելի էին թվում: Ես որոշեցի ոչինչ չմտածել այդ պահին, բացի իրենց տունը գտնելուց: Հուզմունքս ավելի էր ավելանում, երբ ճանապարհին ում հարցնում էի, թե չգիտե՞ն արդյոք որտեղ է ապրում Լևոն Խեչոյանը, բոլորը տարակուսած նայում էին ինձ, կարծես, թե ինձ բարկացնելու համար, եւ դա նրանց հաջողվում էր: Փոքր ժամանակ ես մտածում էի, որ հայտնի մարդիկ (գրողները, դերասանները, երգիչները…) մի տեսակ անիրական, ոչ շոշափելի էակներ են: Ինձ թվում էր` նրանք ո՛չ հաց են ուտում, ո՛չ ջուր խմում, ո՛չ էլ սովորական մարդու կյանքով ապրում: Նրանց հանդեպ ունեցած խորը ակնածանքս ստիպում էր ինձ առասպելականացնել մտավորական ասված կերպարը: Ես, այդ պահին, երբ մարդիկ շշմած նայում էին ինձ` Խեչոյանի անունը լսելիս, մխիթարվում էի այն մտքով, որ գուցե նրանք չեն կարող երևակայել անգամ, թե Խեչոյանի նման մեծ գրողը կարող է ապրել իրենց հետ կողք-կողքի:

Վերջապես գտա շենքը: Թակեցի առաջին հարկի բնակարաններից մեկի դուռը.

-Կներեք, Լևոն Խեչոյանն այստե՞ղ է ապրում,- հարցրեցի ես:

-Վերև, – ասաց դուռը բացած կինը` մատը վեր ուղղելով:

-Լավ, շնորհակալություն,- ասացի ես ու բարձրացա վեր:

Հաջորդ դուռը:

-Կներեք, Լևոն Խեչոյանն այստե՞ղ է ապրում,- հարցրի ես երկրորդ անգամ:

-Մի հարկ վերև բարձրացեք,- եղավ պատասխանը:

-Կներեք, Լևոն Խեչոյանն այստե՞ղ է ապրում: Ինձ ասացին…,- խոսքը բերանումս կիսատ մնաց:

-Այո, այո, համեցեք ներս,- ասաց մեղմ դիմագծերով ու շարժուձևով մի կին: Այնպիսի տպավորություն էր, կարծես, թե ինձ վաղուց սպասում էին այնտեղ: Հետո ինձ ուղեկցեց Լեւոն Խեչոյանի աշխատասենյակ: Շատ յուրահատուկ վայր էր դա: Սենյակն ամբողջությամբ լցված էր արվեստի գործերով: Պատերը գրքերի ու կտավների առատությունից չէին երևում: Կային նաև կիրառական արվեստին առնչվող բավականին հին իրեր: Մի խոսքով, դա ավելիշատ նման էր թանգարանի, քան աշխատասենյակի:

Գրքերի ծանրությունից կռացած գրասեղանի առաջ նստած էր ինքը՝ Լևոն Խեչոյանը: Բարևեցի, հետո ներկայացա, թե ով եմ: Ասացի` ուզում եմ ֆիլմ նկարել իր մասին: Պատմեցի ամեն ինչ՝ սկսած մարդկանց թերահավատությունից բռնածս գործի հանդեպ: Ժպտաց, հետո ասաց, թե ճիշտ եմ արել, որ չեմ լսել ոչ ոքի ու եկել եմ, ավելացնելով, որ, եթե մարդը ուզում է ստեղծագործել, չպիտի մերժես նրան: Հետո երկար, զննող հայացքով նայեց ինձ ու հարցրեց.

-Գիտե՞ս, թե ինչքան դժվար է արվեստի ուղով քայլելը:

-Գիտեմ,- ժպտալով պատասխանեցի ես,- բայց ուզում եմ զգալ այդ հաճելի դժվարությունը:

Նա նորից ժպտաց: Կարծես թե նրան իմ պատասխանը դուր եկավ: Հետո հարցրեց, թե ինչու եմ ուզում հենց իր մասին ֆիլմ նկարել: Ես էլ անկեղծ պատասխանեցի, որ այդ ֆիլմով նախ իմ, հետո էլ իմ ընկերների համար ուզում եմ բացահայտել Լևոն Խեչոյան մարդուն ու գրողին: Չձևացրի, փորձեցի լինել պարզ, առանց այլևայլությունների: Անկեղծ մարդկանց դուր է գալիս պարզությունը: Չասացի, որ ինչ-որ լուրջ վավերագրող ռեժիսոր եմ: Չթաքցրի նաև, որ դա իմ առաջին լուրջ գործն է լինելու, բայց դա չխանգարեց նրան, որ համաձայնվի: Միայն ասաց, որ առողջական խնդիրներ ունի ու երկու օրից գնում է Գերմանիա բուժման անորոշ ժամանակով, և ֆիլմը նկարահանել հնարավոր կլինի միայն իր վերադարձից հետո: Փոխանակվեցինք հեռախոսահամարներով: Խեչոյանը խոստացավ, որ վերադառնալուց հետո անպայման կզանգի: Ես էլ կատակեցի, թե, եթե ինքը չզանգի, ես անհամեստություն կանեմ ու առաջինը կզագեմ: (Էլ ինչ իմանայի, որ հավերժ լռելու էր նրա հեռախոսը, և իմն էլ երբեք հնարավորություն չէր ունենալու զանգել նրան): Հետո խոսեցինք մի քիչ արվեստից, գրականությունից, դպրոցից… Եկավ հրաժեշտի պահը: Նա ինձ իր գրքերից նվիրեց: Հետո ճանապարհեց մինչև աստիճանները՝ չնայած ինքնազգացողությունն այնքան էլ լավ չէր: Հրաժեշտ տվեցինք միմյանց: Վերջում ժպիտով նայեց ինձ ու ասաց.

-Ես քեզ հաջողություն եմ մաղթում:

-Շնորհակալ եմ,- ասացի ես՝ կարծես օդի մեջ զգալով կորստի հոտը: Երևի մի ժամ էի մնացել նրանց տանը, բայց ասես այդ աշխատասենյակում՝ գրողի աշխարհում, ժամանակն ու տարածությունը այլ կերպ են ընթանում: Մի ժամում մի տարվա տպավորություններ էի ստացել: Հիմա եմ հասկանում, որ ես հայտնվել էի այն տարօրինակ «գործարաններից» մեկում, որտեղ արվեստագետը՝ գրողը, ստեղծում է հերոսներ և նրանց պահ է տալիս գրքի էջերին: Երբ մենք գիրք ենք կարդում, այդ հերոսները, զգացմունքներն ու հույզերը դուրս են գալիս գրքի էջերից և լցնում մեր տները, այնտեղից անցնում են մեր էության մեջ, և առասպելն ու տեսիլքը դառնում են իրական: Ինչքա՜ն շատ են զգում արվեստագետները ու ինչքա՜ն նուրբ, և դրանից այնքան շատ է հասնում մեզ, ու դեռ էլի քիչ ենք զգում նրանց զգացածից: Հենց դրանում է կայանում արվեստագետի ու սովորական մարդու տարբերությունը:

Մեր հանդիպումից հետո ես ակտիվ կերպով սկսեցի կարդալ Խեչոյանի գործերը, գլխումս սցենարներ գրել- ջնջել: Աչքերիս առջևով անցնում էին ֆիլմի կադրերը, բայց ես զանգ չէի ստանում գրողից: Իմ ոգևորությունը փոխանցվել էր բոլոր ծանոթներիս, ընկերներիս, հարազատներիս: Բոլորը փորձում էին տեղեկություններ բերել ինձ գրողի մասին. ճիշտ, թե սխալ, նրանց համար կարևոր չէր, միայն, թե գոհացնեին ինձ: Եվ այսպես, մի օր ինձ տեղեկություն հասավ, թե Խեչոյանը վերադարձել է Գերմանիայից: Ես նորից գնացի նրանց տուն, բայց պարզվեց սուտ լուրեր էին: Բավականին երկար զրուցեցի կնոջ՝ տիկին Ամալյայի հետ: Մենք նստել էինք գրողի աշխատասենյակում, և ես ուշադրությամբ լսում էի տիկին Ամալյայի պատմությունները ամուսնու մասին: Հանկարծ աչքս ընկավ անկյունում դրված հսկայական թղթերի կույտին:

-Ի՞նչ է սա, տիկի՛ն Ամալյա,- հարցրեցի ես հետաքրքրությամբ:

-«Մհերի դուռը» վեպի սևագրերն են: Գրասեղանի վրա էլ մաքրագիրն է: Լևոնն ամեն ինչ պատրաստեց, գնաց: Ասաց` Գերմանիայից գամ, նոր կտպենք,- պատասխանեց նա խորին հավատով:

Ես էլ շարունակում էի անհամբեր սպասել նրա վերադարձին, ու մի օր…

Երբեմն մահը այնքան ծիծաղելի և փոքր երևույթ է դառնում, երբ փորձում է սպանել կյանքը: Կյանքը հզոր երևույթ է, և ոչ մի մահ երբեք չի կարող հաղթել նրան…

Մի քանի օր առաջ գրախանութում էի: Մի աղջիկ կար այնտեղ: Երևի կլիներ իմ տարիքին: Գրախանութից գնեց Լևոն Խեչոյանի գրքերից մեկը ու շտապով դուրս թռավ խանութից՝ կարծես չհամբերելով ծանոթանալ գրքի բովանդակությանը:

-Տարօրինակ աղջիկ է,- ասաց գրավաճառը,- այսօր արդեն երկրորդ անգամն է գնում նույն հեղինակի գիրքը:

Թվում է՝ թե մարդը չկա, և նա չպիտի ապրի, բայց արի ու տես, որ նա ապրում է և նույնիսկ արժեքներ է դաստիարակում: Այդ ժամանակ դու ևս մեկ անգամ հասկանում ես, որ, իրոք, մահը ծիծաղելի երևույթ է, երբ հիշողություններն ու մարդը, արվեստն ու գրականությունը դառնում են չխամրող արժեքներ:

Հ.Գ. Այսօր բավականին շատ է խոսվում Լևոն Խեչոյան գրողի ու մարդու մասին: Բոլորը փորձում են ինչ-որ բան հիշել, պատմել: Չեմ ուզում, որ նյութս դասվի դրանց շարքին, չնայած, որ բավականին զիջում է: Ուզում եմ, որ պատմությունս կարդացողները մի պահ կանգ առնեն մտածելու այն իսկական արժեքների մասին, որոնցով պիտի դաստիարակվեն: Գրքերի մեջ փնտրեք իրական արժեքները: Նրանք Ձեր կողքին են:

 

Մենախոսություն քանդակելիս. Սամվել Պետրոսյան

 -Քանդակագործի՝ Աստծու տված շնորհքը ընիգ է, օր ժողովրդի սիրած կերպարները նույնքան ջերմությամբ ու նույնքան կենդանի իրան վերադարձնե: Ամեն մե արձանը, որ դրվում է մեր քաղաքում, մի երևույթ է, ու կապ չունի ինչըղ է էրած, կարևորը էն է, որ ինքը իր մեջ ինչ-որ դաստիարակչական բնույթ ու իմաստ ունի:

Ինչըղ կըսե Կոմիտասը, եթե շնորհք ունիս, ժողովրդի տվածը բըդի իրան վերադարձնես: Ու ինչըղ ինքը ժողովրդից վերցրեց շատ երգեր, մշակեց, կատարելագործեց ու ժողովրդին տվեց, ըդպես էլ ես ժողովրդի ծոցից ելած կերպարներին գուզեմ, օր նույն համ ու հոտով, լեննագանցու ըսած` ջիգյարով ներկայացնեմ: Ու ես հոգևոր բավականություն կստանամ, երբ օր մեր հանճարների քանդակները շատ կենդանի կեղնին: Եվ իսկականից մեծ պատիվ է, երբ կծառայես մեծերին:

Բայց նաև շատ բարդ է քանդակագործի աշխատանքը, որովհետև մենակ արտաքին նմանությունը հերիք չէ. բըդի ներքին նմանությունն էլ գտնիս, գտնիս էդ մարդու ֆունկցիան: Ըդոր համար շատ էսքիզներ կենեմ, մինչև որ կգտնիմ իսկականին ամենամոտը ու բնականը: Մեր Սասունցի Դավթի արձանի հեղինակը՝ Երվանդ Քոչարը, երկար ժամանակ մտածել է, թե ինչըղ քանդակե, ու ինչ-որ բան չի հերիքել իրա ուզածը ստանալու համար, ու ինքը գնացել է գազանանոց, լսել է առյուծի մռնչյունը ու էն ամենը, ինչ-որ զգացել է, դրել է արձանի մեջ:

Քանդակով ես զբաղվել եմ տասներկու տարեկանից: Հլը էն ժամանակ 3-4-րդ դասարան էի, կերթայի մեր էսօրվա Մայր Հայաստանի արձանի մոտից, որը հլը գոյություն չուներ, կավ կբերեի էդ մեծ-մեծ քարերի տակից: Ու տնեցոնք էլ խաբար չէին եղնի, մեկ էլ ես կավը ուսիս գուկայի տուն, օր մե նոր կերպարըմ ստեղծեի: Ու էն ժամանակվա քանդակներս էլ շատ-շատ բնական են: Ես հըմի կնայեմ ու ընձի-ընձի կմտածեմ, օր էրեխա-էրեխա, լավ էլ նմանեցրել ու բնականին շատ մոտ քանդակել եմ մեր Վարդան Մամիկոնյանին, Հովհաննես Թումանյանին, շատ-շատերին: Ու բանն էլ էն է, օր ես ընձի եմ էրե էդ ամեն ինչը՝ առանց դասատու, առանց գործից հասկցող որևէ մեկի:

-Ռոդենը կըսե, եթե արձանին ձեռք կուտաս ու կզգաս արձանին, ուրեմն ինքը կենդանի է: Ես էն ժամանակ, երբ որ առաջին անգամ տեսա Սամվելի աշխատանքները, էնքան բնական էին, որ անկախ ինձանից ուզեցի ձեռք տալ, որ տեսնեի՝ կենդանի է, թե` ոչ,- զրույցին է միանում քանդակագործ Սամվել Պետրոսյանի կինը,- բայց ինքը ընձի կըսեր՝ մեջն ի՞նչ կա, չի խոսա:

Ես Սևակին (ցույց տվել եմ, չէ՞) գագաթ եմ էրե, որովհետև իրոք ինքը գագաթ էր: Ու չէի կըրնա ամենալավ կերպով չներկայացնեի, որովհետև իմ ամենասիրած ու հոգեհարազատ կերպարներին, ու հատկապես Նարեկացուն ու Սևակին, ես միշտ գուզեմ, օր ամենալավ ձևով ստեղծեմ, որովհետև մեր դյուցազներգության պես, ինչքան ստեղծես` կստեղծվին:

Արվեստագետը, եթե մտածող չեղավ, բան դուրս չի գա, որովհետև բըդի ամեն ինչ իրար կապե ու լավագույնը գտնի, թե չէ մակերեսային՝ դիլետանտ կեղնի: Արվեստը ֆորմա է, ու դու քու փիլիսոփայությամբդ բըդի կըրնանաս էդ ֆորման լցնես, լիքը դարձնես:

-Սամվելը շատ շուտ կոգեշնչվի: Հանկարծ մե կերպարըմ հանդիպավ, ինքը անմիջապես կսկսե մտածել էդ կերպարի վրա, ու ըդոր համար էլ իրա միտքը միշտ զբաղված է: Շատ ժամանակ ես կխոսամ-կխոսամ, բայց գիտեմ, օր ինքը ընձի չի լսե, իրա միտքը ինչ-որ նոր բան կստեղծե,- ասում է քանդակագործի կինը,- իրան դու երբեք պարապ չես տեսնի: Անընդհատ թուղթն ու մատիտը ձեռքը ինչ-որ բաներ կգծե, շատ ժամանակ նկարածը ցույց կուտա ու կհարցնե, թե որ մեկն է լավը: Ինքը չափից դուրս մոնումենտալ է:

-Դու քանդակը ընբես բըդի էնես, օր միջավայրի ճարտարապետության հետ հնչե ու մեծ արժեք ունենա:

Համ էլ քանդակագործը բդի շատ կարդացած էղնի: Օրինակ, հունական, ասորական, եգիպտական, իտալական մշակույթին բըդի տեղյակ էղնի, օր իրա քանդակները կըրնանա ճիշտ ստեղծե: Ես էլ շատ գործեր ունիմ, օր էդ ոճերով են քանդակված, բայց դե դու քու ազգային ձևով բըդի ստեղծես քանդակդ: Ես կհիշեմ՝ մեր մանկավարժական ինստիտուտի գործերն օր կենեի, Նարեկ Սրբազանը եկավ, տեսավ ու ըսեց. «Նայողը կզգա, օր հայի ձեռ է կպե: Ոչ իտալական է, ոչ հունական. այ, էդ է հայի արվեստը»:

Կըսեն` առյուծը կազմված է մարսված ոչխարներից: Այսինքն, բըդի էդ բոլոր արվեստները ուսումնասիրես, գիտենաս ու քուգդ ստեղծես:

-Էս էլ Ազնավուրս, Չարենցս, Սևակս, Խորենացիս, Տիգրան Մեծս, Նալբանդյանս, Դուրյանս, Գոշս…Կոմիտասս ու Քրիստոսս…

Եվ բառերով չի կարելի նկարագրել այն հիացմունքն ու սերը, որը տեսանելի էր քանդակագործի աչքերում, այն ոգևորությունը, որը նա զգում էր արձանները ցուցադրելիս ու ոչ պակաս ոգևորությամբ էլ վարակում ինձ, քանի որ անգամ փոքր արձանների մեջ զգացվում էր մեր մեծերի մեծությունը…

Հուսիկը

Հուսիկ կամ նկարիչ Հուսիկ. այսպես են կոչում նրան համաքաղաքացիները: Հուսիկը ծնվել և ապրել է Կապանում: Հասուն տարիքում նրա մեջ ի հայտ են եկել նկարչին բնորոշ տվյալներ: Հուսիկը զգալով, որ իր ծննդավայրում գործերն առաջ չեն գնում,  հեռանում է Հայաստանից և բնակություն հաստատում ՌԴ-ում: Այնտեղ նա ձեռք է բերում ամեն ինչ` փող, տուն, բիզնես: Սակայն նրան խորթ էին այս ամենը, քանի որ նա գտնվում էր հայրենի ծննդավայրից հեռու: Արդեն հայտնի նկարիչ դարձած Հուսիկը վերադառնում է Հայաստան: Հենց այստեղ էլ նրա կյանքը գլխիվայր շուռ է գալիս: Հուսիկը կորցնում է ամենը, ինչ ուներ և իրեն տալիս խմիչքին: Նրան փողոցներում ամենուր կարելի էր տեսնել՝ տաք բաճկոնը հագին, կոճակներն արձակած, թափթփված հագնված, և նրանից սուր ալկոհոլի հոտ էր փչում: Մարդիկ նրան նայում էին զզվանքով, իսկ նա իրեն շրջապատող անցորդների վրա դառը հայացքներ էր նետում: Երբ նկատում էր, որ ինչ-որ մեկն իրեն է նայում, հաստ հոնքերն իրար էր միացնում, աչքերն ավելի էր խոշորացնում, և նրա դեմքը վախենալու տեսք էր ստանում: Խոշոր աչքերը, որ շագանակի գույն ունեին, մշտապես կարմրած և լացակումած տեսք ունեին: Մի անգամ փողոցում պատահական հանդիպեցի Հուսիկին, քայլում էր իրենից մեծ կոշիկները քարշ տալով: Հետո նկատեց ինձ,  պտտվեց և դեմքիս նայեց: Ես նրան նայում էի ոչ թե զզվանքով, ինչպես բոլորը, այլ խորը ափսոսանքով: Նրա աչքերը ինչպես միշտ կարմրած էին, դեմքի խոշոր կնճիռներից ու աչքերի տանջված տեսքից կարելի էր ենթադրություններ անել նրա ոչ այնքան հաճելի անցյալի մասին: Սովորականի պես նա հոնքերը չմիացրեց իրար և վախենալու հայացք չընդունեց, այլ նայում էր անթարթ. երկու րոպեի ընթացքում ընդամենը մեկ անգամ թարթեց աչքերը: Մեր թիմին հայտարարել էին ֆիլմ նկարել միգրացիայի թեմայով, և ես որոշել էի Հուսիկին ֆիլմիս մեջ ընդգրկել: Օրեր անց ես անցնում էի այն նույն տեղանքով, որտեղ առաջին անգամ տեսել էի նրան, սակայն այդպես էլ չգտա: Հարցուփորձ արեցի: Անցորդներից մեկը պատասխանեց՝ տեսնես որ մի անկյունում է լռվել, հաստատ հեռու գնացած չի լինի: Հետո խանութի պատին մատնացույց արեց մի գեղեցիկ որմնանկար և ասաց՝ նա է նկարել: Եվս կես ժամ ես փնտրեցի Հուսիկին, սակայն փնտրտուքներս իզուր էին: Շաբաթներ անց, երբ մենք վերջացրել էինք մեր ֆիլմի նկարահանումները առանց Հուսիկի, մեր ականջին լուրեր հասան, որ Հուսիկը մահացել է: Հարևանները նկատել էին նրա շարունակական բացակայությունը, այցելել նրա բնակարան և գետնին ընկած, մահացած գտել: Նա օրեր շարունակ այդպես ընկած է եղել իր աղքատ բնակարանում, մինչև հետաքրքրասեր հարևանները կայցելեն նրան… Այսպիսի վախճան ունեցավ նկարիչ Հուսիկը: