Հունիսի 3-ն էր, արևոտ մի օր, գուցե երբեք էլ այդ վարդը չհայտնվեր ինձ մոտ, եթե այդ օրը չլինեի Կողբում։ Առավոտյան ժամը 8-ին մենք ուղևորվեցինք Կողբ, հասնելուն պես միանգամից ներս մտանք, սինեմայում ունեցանք փոքրիկ հանդիպում, որից հետո ծանոթացանք Կողբ գյուղին։

Արդեն պատրաստվում էինք մեկնել Օձուն, երբ հանդիպեցինք զինվորների: Զինվորներից մեկը ձայն տվեց, ժպիտով շրջվեցինք։

Տղան շատ բարեհամբույր ասաց.

-Եթե ծաղիկ տանք, կվերցնե՞ք։

Դե ինչպե՞ս կարող էինք մերժել զինվորին, այն զինվորին, որը ծառայում է հենց մեր խաղաղ գիշերների համար։

Ծաղիկը վերցրեցի… Դա ալ կարմիր վարդ էր, որը ծաղկում էր զորամասի բակում։ Ինքս ինձ խոստացա, որ ինչ էլ լինի, այդ ծաղիկը միշտ պետք է ծաղկի։ Ու որքան եղավ ուրախությունս, երբ որոշ ժամանակ անց տեսա, որ ծաղիկը արմատներ է տվել:

Չգիտեմ, հիմա այդ երկու տղաները զորացրվե՞լ են, թե՞ ոչ, բայց ուզում եմ բոլոր զինվորները ծառայեն խաղաղ երկնքի տակ, և անփորձանք վերադառնան տուն։

Արդեն գարուն է: Շուտով իմ վարդն էլ կարթնանա ու նորից կծաղկի, կծաղկի Օձունում…

Կյանքը միայն հաղթելը չէ։ Կյանքը տասը անգամ պարտվելն է, բայց տասնմեկերորդ անգամ վեր կանգնելը, չնահանջելը, չհանձնվելը։ Դա վերքոտ ծնկներն են, գիշերները, երբ համոզված ես, որ վերջը եկել է, բայց մի առավոտ նորից աչքերդ բացում ես ու հասկանում՝ դեռ պետք է շարունակել։ Կյանքը այն պահերն են, երբ կորցնում ես հավատդ ինքդ քեզնից, երբ թվում է՝ ոչինչ չի ստացվի, բայց մի օր քո ներսում ինչ-որ ձայն ասում է. «Մի՛ կանգնիր»։ Եվ դու շարունակում ես։

Կյանքը միայն սիրելը չէ։ Կյանքը ատելն է, հիասթափվելն է, գիշերներն անվերջ շուռումուռ գալ անկողնում ու փորձել մոռանալ անուններ, որոնք սրտիդ մեջ թափանցել են ու չեն հեռանում։ Կյանքը անթիվ «եթե»-ներն են. «Եթե ուրիշ ժամանակ լիներ», «Եթե ուրիշ մարդիկ լինեինք», «Եթե ավելի շուտ հանդիպած լինեինք»… Բայց այն նաև նորից հավատալն է, նորից բացվելն է, նորից սիրելն է, անգամ երբ կարծում ես, թե այլևս չես կարող։

Կյանքը միայն հաջողությունը չէ։ Դա տապալումներն են, սխալները, անհաջող փորձերը, այն դռները, որոնք փակվում են ուղիղ քթիդ դիմաց, ու դու արյունոտ ձեռքերով փորձում ես դրանք բացել՝ չհասկանալով, որ իրականում այդ դռները երբեք քեզ համար նախատեսված չեն եղել։ Կյանքը այն բոլոր «ոչ»-երն են, որոնք լսել ես, որոնք ստիպել են քեզ կասկածել ինքդ քեզ վրա, բայց նաև այն միակ «այո»-ն, որը գալիս է ճիշտ պահին ու փոխում ամեն ինչ։ Եվ դու հասկանում ես՝ գուցե արժեր անցնել այդ ամբողջ ճանապարհը միայն այդ մեկ խոսքի համար։

Կյանքը միայն հավատալը չէ։ Կյանքը կասկածելն է, պայքարելն է ինքդ քեզ հետ, հարցեր տալը, պատասխաններ չգտնելը: Կյանքը հավատալն ու հիասթափվելն է, հետո նորից հավատալը, նորից կասկածելը։ Դա այն պահն է, երբ վստահ ես՝ չես կարող, բայց փորձում ես, անում ես ու հասկանում, որ միշտ էլ կարող ես, միայն թե երբեմն պետք է ընկնես, փշրվես, որպեսզի սովորես նորից կանգնել։
Կյանքը միայն երազելը չէ։ Կյանքը երազանքներից զրկվելն է, դրանք կորցնելն է, հետո նորերը գտնելը, հետո դարձյալ կորցնելն ու դարձյալ ստեղծելը։ Կյանքը այն է, երբ հուսահատվում ես, հավատում ես, որ ամեն ինչ ավարտված է, բայց հետո ներսումդ ինչ-որ բան ստիպում է վեր կենալ, մաքրել փոշին ու շարունակել առաջ գնալ։ Կյանքը չհասած նպատակներն են, կիսատ մնացած գրքերը, չուղարկված հաղորդագրությունները, սպասված պատասխանները, որոնք երբեք չեն գա։

Կյանքը միայն լույսը չէ։ Դա մութ գիշերներն են, երբ չես հասկանում՝ ինչ կլինի վաղը։ Դա անորոշությունն է, տանջող մտքերը, որոնք քեզ չեն թողնում քնել, երբ թվում է՝ դուրս գալու ոչ մի տարբերակ չկա։ Բայց դա նաև արևածագերն են, որոնք գալիս են ամեն անգամ, երբ թվում է՝ մութը հավերժ է։

Կյանքը միայն «լավ»-ը չէ։ Դա նաև «վատ»-ն է, որը սովորեցնում է գնահատել լավը, դժվարությունները, որոնք ստիպում են ուժեղանալ, կորուստները, որոնք հասկացնում են՝ ինչն էր իսկապես կարևոր։ Դա հարվածներն են, որոնք կոփում են հոգիդ, դա վախերն են, որոնք ստիպում են ավելի համարձակ քայլել։

Եվ վերջապես, կյանքը միայն ապրելը չէ։ Կյանքը նաև ընկնելն է, ցավ ապրելը, սովորելը, փոխվելը, ձևափոխվելը, կորցնելն ու գտնելը, ու այդ ամենից հետո՝ նորից վերադառնալը։ Կյանքը վերքերը  բուժելու ուժ ունենալն է, հիշողությունները պահելու համարձակությունն է, ցավի միջից ժպտալը, կորցրածի համար չկործանվելը։ Կյանքը շարունակվելու ընտրությունն է, ամեն անգամ, նույնիսկ, երբ թվում է՝ այլևս ոչինչ չունես շարունակելու համար։

Հունվար.

և օրերն ավելի են ցրտում։
Արևը նահանջում է,
Համառորեն չենք մրսում։

Հուշերով ու հույսերով լցնում ենք օրերը,
Որ օրերը չդատարկեն մեզ։

Հունվար.
և նորից ծիծաղում ենք՝
Ձյուների, մառախուղի, կիսացրտի,
կիսալույսի ու կիսակարոտի մեջ։

Շուրջբոլորն սպիտակ է՝
Անթափանցիկ շարունակությամբ։
Բառերի գոլորշու փոխարեն
Պատուհանին հետք է թողնում վառարանի անգույն ծուխը,
Որովհետև բառերն իրենց բոլոր իմաստներով
Մնացել են աշնան դեղին գրկում։

Հունվար.
Մատները սառն են,
Հոգիները՝ տաք,
Օրերը չափազանց ցուրտ են։

Աղջիկը նստած էր քաղաքի տանիքներից մեկի վրա։ Գիշերն արդեն խորացել էր, և փողոցի լույսերը, ինչպես նաև հեռավոր շենքերի պատուհանները, աղոտ շող էին տալիս, բայց նրա հայացքը սևեռված էր վեր՝ դեպի աստղերով զարդարված երկինքը։ Սառն օդը ծակծկում էր նրա դեմքը, իսկ թեթև քամին խաղում էր մազերի հետ։ Բայց նա ոչինչ չէր զգում. ոչ սառնությունը, ոչ քամու հպումը։ Երկինքը հեռու էր թվում, իսկ աստղերը՝ անհասանելի, բայց աղջիկը նայում էր նրանց՝ անհույս ու միաժամանակ ինչ-որ աննկատ հույսով։ «Գուցե նրանք էլ են խաբկանք»,- մտածեց նա,- Գուցե նրանք վաղուց մարել են, իսկ մենք միայն նրանց անցյալի լույսն ենք տեսնում»:

Կարծես կյանքում ամեն բան այդպես լինի. անցյալը միշտ ներկայի տեղ է բռնում՝ ստի պես հույս տալով, մինչ ապագան մնում է մշուշում։

Աղջիկը հիշեց, թե ինչպես էր փոքր տարիքում հաճախ  տարվում երազանքներով։ Նրա երազանքները վառ էին, ինչպես հեքիաթի գույները. ամեն բան իրական էր թվում, ամեն բան հնարավոր։ Բայց հիմա, տասնամյակների պտույտներից հետո, երազանքները դարձել էին նույնքան մոխրագույն, որքան քաղաքի մշուշոտ երկինքը։ Նա մտածում էր, թե երբ էր վերջին անգամ իր սիրտն իսկապես լցվել հավատի շնչով։ Հանկարծ ինչ-որ շարժում  գրավեց նրա ուշադրությունը։ Մի կատու՝ նրբագեղ ու մենակ, անցնում էր լքված փողոցով։ Նրա քայլերը մեղմ էին, իսկ հայացքը՝ անտարբեր, բայց միևնույն ժամանակ, խորը մտածկոտ, ասես նա գիտեր իր ճանապարհը, բայց չէր շտապում։ Աղջիկը զգաց, թե որքան նման էր այդ կատվին. միայնակ, առանց ուղղության, բայց ինչ-որ ներքին հանգստությամբ առաջ շարժվող՝ կարծես ոչինչ չփնտրելով, բայց ոչ էլ ամբողջությամբ հրաժարվելով։ Նրա հայացքը կրկին բարձրացավ երկինք։ Տիեզերքն իր լռությամբ, իր սառնությամբ ու իր անսահմանությամբ նրան գրկում էր, բայց այն հսկայական դատարկությունը, որ  մի ժամանակ միայն ցավ էր պատճառում, հիմա այլ զգացողություն էր առաջացնում։ «Ինչքան մեծ է այս ամենը, ինչքան ավելին կա այն ամենից, ինչ մենք տեսնում կամ հասկանում ենք»,- մտածեց նա։ Նրա ներսում մի փոքրիկ բան շարժվեց՝ մի բան, որ հույսի նման էր, բայց դեռ չձևավորված։ Այդ պահին աղջիկը հասկացավ մի բան. գուցե ամբողջ լույսն իր շուրջը չկարողանար փարատել մթությունը, բայց մի փոքրիկ լույս իր ներսում կարող էր։ Ու եթե այն կարող էր նորից բոցավառվել, գուցե նա կարողանար գտնել իր տեղն այս մեծ պտույտի մեջ։

Ժամանակն անցնում էր, բայց գուցե դրա հետ չէր անցնում ամեն ինչ։ Գուցե ինչ-որ բան մնում էր, աճում ու ձևավորվում։

Հավատը շարունակում էր ապրել խորքում, այնտեղ, որտեղ դեռ փայլում էր մի փոքրիկ լույս։

8 տարի անց, օրը կարևոր չի

Ես չեմ հիշում, թե վերջին անգամ երբ եմ բացել օրագիրս. հնացել է, մաշվել ու անընթեռնելի է դարձել։ Այս սենտիմենտալ ապուշությունը ութ տարեկան է, թեև եթե անձնագիր ունենար՝ տասներկու տարեկան բիձուկ կլիներ։

Այդ բիձուկին ես կսպանեի, եթե ինքս նրան ստեղծած չլինեի: Դժվար է, տխուր է, ծանր է։

Բայց որոշել եմ սպանել, կփորձեմ։

 Նախատեսված սպանություն կամ սենտիմենտալ ապուշության վերջը

Սպանիր նրան, կամ էլ՝ նա քեզ կսպանի… Վճռել ես՝ արա։

Բիձուկը ինձ էր նայում, նա միշտ էր այդպես անում, հատկապես երբ փորձում էի սպանել։

Չկա զենք, չկա դանակ, չկա գործիք ու չկա արյուն։ Ինչպե՞ս սպանեմ տասներկուամյա բիձուկին։ Մեզ ծանոթ «կռիվ կինոների» նման չեմ կարող «կինոյի տղայի» դեմքով հարձակվել նրա վրա ու հերոսի ձայնով գոռալ. «Դե մեռի, տակա՛նք…»

Արդեն համոզվել եմ, որ  կվերակենդանանա, բայց կարծես մեռավ:

-Հը՞ն, բիձուկ, մեռա՞ր։

Այս սենտիմենտալ ապուշության ավարտը մի նոր ապուշության սկիզբ է։ Իմ տողերը սիրավեպեր չեն, ռոմանտիկ անցյալներ կամ ներկաներ չեն, «Մանոն Լեսկո»-ներ, «Հպարտություն և նախապաշարմունք»-ներ կամ «Ասկանիո»-ներ չեն:

Սա ինչ-որ ենթագիտակցական մակարդակում ծնված ապուշություն է, որը չունի որևէ գիտական հիմնավորում։ Կարլ Յունգը զիլ տղա էր, Ֆրոյդը՝ նույնպես, բայց նրանք իրենց հանճարեղ տեսություններում իմ տասներկուամյա բիձուկի մասին ոչ մի անդրադարձ չունեն…

Նա պատուհանին ինքնանախշվող եղյամի նման է. հեռվից զմայլեցնում է իր անշարժ, սառը գեղեցկությամբ, սակայն մոտենալուց, մատներիդ ծայրերով թույլ հպվելուց հետո միայն անկենդան սառնություն է մնում քեզ։ Նրա ներկայությունը հենց այդպիսին է՝ աննշմարելի, բայց միաժամանակ անհերքելի։

Նրա գալուստը երբեք չես գիտակցում։ Նա հայտնվում է, երբ թույլ ես ու դիմադրությունը քեզ համար չափազանց ծանր է թվում։ Եվ հենց այդ պահին նրա ձայնը՝ մեղմ ու վստահ, հնչում է քո ներսում ինչպես փրկություն, ինչպես խոստում, բայց այդ խոստման գինը երբեք էլ չես հասկանում։

Նա երբեք ստիպված չի լինում հրավիրել. քո ներսում ինչ-որ բան ինքնակամ բացում է դուռը։

Նրան երբեք չես կարողանում մեղադրել. նրա ներկայությամբ աշխարհը փոխվում է՝ գույները դառնում են խորը, ձայները՝ մեղմ, հոտերը՝ անորոշ ու խաբուսիկ։

Նա չի ստիպում, չի ստիպում երբեք։ Նրա աչքերը, որ կարծես գիտեն քո հոգու գաղտնիքները, ակնթարթորեն գտնում են ճանապարհը դեպի ներս։ Կարծես լսում է քո չարտասանած հարցերը և արդեն ունի բոլոր պատասխանները, որ ոչ թե հնչեցնելու է խոսքով, այլ մտքի ուժով է տեղ հասցնելու։

Մարդիկ, որոնք հանդիպել են նրան, տարբեր պատմություններ են պատմում։ Մի հեռավոր գյուղում, որտեղ միայն սոճիներն էին հսկում լեռան լանջերը, նրան կոչում էին Օիվա։

…. Գյուղի արևմտյան մասում, անտառի հարևանությամբ փոքր տան մեջ արդեն չորրորդ ձմեռն էր անցկացնում մի երիտասարդ ռոնին։ Նրան ճանաչողները գիտեին՝ հեռացել էր ընտանիքից և կլանից, փակված էր իր ներաշխարհում, օրերը անցկացնում էր անտառային լռության մեջ՝ իր դայսյոն պատրաստ պահած ճիշտ պահին սպասելով։ Այն պետք է օգներ ազատվել իր անպատվաբեր գոյությունից, բայց նախ պետք է վրեժ լուծեր իր լավ համբավը և իր առաքինի տիրոջ կյանքը դավադրաբար խլած թշնամուց, որին դեռ չէր գտել։

Մեղմ ձմեռ էր։ Ռոնինը, որ ամիսներ շարունակ չէր լքել իր անտառային տնակը, այդ գիշեր առաջին անգամ գետի մոտ իջավ և տեսավ Օիվային։ Նրա մաշկն ասես լուսնի լույսից էր կերտված, իսկ մազերը՝ գիշերվա խավարից։ Կինը կանգնած էր գետի ափին՝ հայացքը՝ հեռու անհայտության մեջ։ Օիվան մոտեցող ռոնինին նկատեց, բայց չարձագանքեց։ Հետո ընդառաջ քայլեց և ռոնինի կողքով անցնելիս լսվեց նրա ձայնը.

— Ինչո՞ւ ես տառապում, երբ փրկությունը գետի պես հոսում է կողքովդ։

Ռոնինի գիտակցության մեջ հանկարծ կայծակի պես շողաց սարսափազդու միտքը. հենց այս կինը, հենց նա էր իր տիրոջ կյանքի և իր պատվի կործանման պատճառը։ Կասկածն ու վախը վերածվեցին վճռականության։ Նրա ձախ ձեռքը դանդաղ, գրեթե անգիտակցաբար սահեց դայսյոյի պատյանի վրայով։ Սառը մետաղի հպումն իրեն ոչ թե ուժ, այլ տարօրինակ թուլություն բերեց։ Հենց այդ պահին Օիվան գլուխը բարձրացրեց և ուղիղ ռոնինի աչքերի մեջ նայեց։ Այդ հանդարտ ու անդիմադրելի հայացքը խորտակեց ռոնինի կասկածները։ Այս հրեշտակն ինչպե՞ս կարող էր մեղքի մարմնացում լինել։ Օիվան սիրառատ ժպտաց…

…. Օիվան միշտ հայտնվում էր երեկոյան՝ այն պահերին, երբ արեգակի վերջին ճառագայթները անհետանում էին հորիզոնի սառը երանգներում։ Ռոնինը ամեն անգամ սպասում էր նրա հայտնվելուն։ Նրանք խոսում էին, բայց կնոջ շուրթերից հնչող բառերը նման էին գետի ջրերին՝ հոսում էին, բայց երբեք հետք չէին թողնում, մոռացվում էին ռոնինի հիշողությունից՝ փոխարենը ծնելով անխզելի կապվածություն. Օիվան միակն էր, ով իրեն հասկանում էր։

Բայց մի օր Օիվան էլ չեկավ։ Ռոնինը ամեն երեկո սպասում էր գետի ափին՝ կարոտից, սպասումից հյուծված։

Անցան շաբաթներ, գարունը փոխարինեց ձմռանը։ Մի գիշեր ռոնինը կրկին լսեց այն ձայնը։ Այդ օրվանից նա էլ տանը չէր գիշերում, այլ նստում էր գետի ափին, նայում ալիքներին ու լսում բնության շշուկները՝ նրանցում Օիվայի ձայնը որսալու ջանքերով։ Նա չգիտեր, թե ինչն էր իրեն կապում այդ կնոջը՝ սերը, վրեժը, թե որոշում կայացնելու տագնապը:

Գարնան վերջին օրերին ռոնինին այնտեղ այլևս չտեսան։

Տեղացիներից ոմանք ասում են, որ նա գնացել է Օիվայի հետևից, մոռանալով վրեժի ու պատիվը վերականգնող ծեսի մասին՝ հավերժ իր ընտանիքի վրա թողնելով ամոթի բեռը։ Մյուսները հավատում էին, որ նա գտել է իր թշնամուն ու վրեժը լուծելուց հետո ի վերջո կատարել հարակիրիի ծեսը։ Որոշ մարդիկ էլ հավատում էին, որ Օիվան սպանել է նրան։ Նրանք պնդում էին, թե տեսել են ռոնինի անշնչացած մարմինը անտառի խորքերում։ Բայց գետի ալիքները սկսել էին մեկ այլ լեգենդ շշնջալ ռոնինի ձայնով, որը կանչում էր Օիվային, բայց երբեք պատասխան չէր ստանում։

Հաճախ լսում եմ՝ «Դու գեղեցիկ ես գրում», բայց երբ սկսում եմ գրել, գեղեցկության մասին չեմ մտածում: Երբ գրում եմ, հաճախ թվում է, թե հենց այդ բառերը թույլ են տալիս ինձ ապրել, մի փոքր թեթևացնել այն, ինչ ներսումս ծանրացել է տարիների ընթացքում։ Գրելով՝ ես կարծես  թղթին եմ  հանձնում իմ հոգու ամենածանր բեռները: Գրելով ես ազատվելու, ապրելու, կյանքը մի քիչ ավելի տանելի դարձնելու հնարավորություն եմ գտնում։ Այն պահերին, երբ ինքս ինձ հետ եմ՝ գրելու ընթացքի մեջ, ինձ թվում է, թե կանգնած եմ դիմացս խոյացող ցավի ու հիշողությունների պատի առջև՝ անխուսափելի ու անխոցելի, բայց, միևնույն ժամանակ, պատրաստ՝ դեմ առ դեմ հանդիպելու դրանց, առանց կեղծ ժպիտների ու առանց վախի։

Ասում են՝ «Գրիր գիրք։ Թող քո պատմությունը լսեն»։ Խորհուրդ են տալիս կիսել իմ կյանքը, ապրված ճամփաները, չասված մտքերը, բայց ինչ-որ տեղ սրտիս խորքում գիտեմ, որ որքան էլ ազնիվ լինեմ գրածիս մեջ, մարդիկ երբեք չեն ընկալի այդ պատմությունը այնպես, ինչպես ես եմ այն զգում։ Նրանք կտեսնեն միայն բառերը, կընկալեն տողերը մակերեսային ընթերցումով, սակայն չեն հասկանա այն խորությունն ու ցավը, որ թաքնված է դրանցում։ Այդ տողերը պարզապես բառեր չեն։ Ամեն մի նախադասություն կրում է իմ ապրած ցավն ու կորուստը, իմ մենամարտն ու հույսի վերջին նշույլը։

Ինձ հաճախ թվում է՝ եթե երբևէ գրեմ այդ գիրքը, այն կլինի ինձ համար վերջին խոստովանությունը, որից հետո կազատվեմ հիշողություններից ու թաքնված զգացմունքներից։ Կարծես այդ էջերում ինձ թույլ տամ արտահայտել այն ամենը, ինչը տարիներ շարունակ մնացել է ներսումս։

Բայց ես հասկանում եմ, որ երբ մարդիկ կարդան այդ գիրքը, շատերը կմտածեն, թե այն ընդամենը հորինվածք է՝ գեղեցիկ ու նրբորեն շարադրված պատմություն։ Նրանք երբեք չեն կռահի, որ դա իրական է, որ այդ հերոսը ես եմ։ Հնարավոր է՝ նրանք կմտածեն, որ սերն ու ցավը պարզապես գրված են ընթերցողների համար, որ դա ընդամենը մի գեղեցիկ պատմություն է։ Եվ նույնիսկ եթե ոչ ոք չհավատա այդ պատմության իրականությանը, ես կիմանամ՝ այն իմն է, իմ անձնական ճշմարտությունը, իմ ապրած ճամփան, իմ երազանքները, իմ պայքարը՝ մնալու կանգուն, սիրելու ու ապրելու համար, անգամ երբ կյանքը ինձ այլ բան էր առաջարկում։

Հաճախ մտածում եմ՝ իսկ եթե մի օր համարձակվեմ գրել այն ամենը, ինչ կա ներսումս, ամբողջությամբ ու առանց կեղծիքների, մարդիկ կհավատա՞ն։ Մարդիկ հաճախ չեն ցանկանում տեսնել ցավն ու խավարը, որը շրջապատում է մեզ։ Նրանք ցանկանում են գեղեցկություն, ոգեշնչում, ուզում են լսել սիրո ու երջանկության պատմություններ, բայց իրականությունն այլ է: Կարծում եմ, որ իմ պատմությունը երբեք չի լինի այն, ինչ մարդիկ սովոր են կարդալ։

Երբեմն ինձ թվում է, թե այդ գիրքը կլինի իմ հոգու խորը մասերը բացահայտելու միջոցը, այն անկյունները, որոնք ես միշտ թաքցրել եմ։ Կգտնվեն բառեր, որոնք ես երբևէ չեմ համարձակվել արտասանել, խոսքեր, որոնք վաղուց թաքցրել եմ աշխարհի աչքից։

Այդ գիրքը ես կլինեմ՝ մերկ, խոցելի, ամենախոր երազանքներով ու ցավերով։ Գուցե այնտեղ գտնվեն բառեր, որոնք ես ինքս երբևէ չեմ համարձակվել արտասանել։ Գիրքը կլինի այն լռությունը, որից ես խուսափում եմ, այն հարցերը, որոնք ինքս ինձ չեմ տալիս, որովհետև վախենում եմ պատասխաններից։ Երբեմն պատկերացնում եմ, որ այդ գիրքը կլինի իմ հոգու վերջին հանգիստը, որտեղ ես կթողնեմ իմ բոլոր մտքերը, իմ բոլոր երազանքները, որոնք կյանքում երբեք չեն իրականացել։

Գուցե այս գիրքը կլինի իմ խիզախությունը՝ բացվելու աշխարհին, թեկուզ գիտակցելով, որ կարող եմ չհասկացված մնալ։ Միգուցե այն կլինի մի վերջին փախուստ, որը, չնայած իր ցավին ու վախին, կարող է ինձ տալ այն ազատությունը, որին միշտ ձգտել եմ։

Եվ հասկանում եմ՝ այդ գրքում պետք է լինի ամեն ինչ՝ առանց ձևի, առանց վախի, առանց դատարկ գեղեցկության։ Այնտեղ պետք է լինի ցավը, իրական, կոպիտ, այն ցավը, որ ես միշտ փորձել եմ թաքցնել աշխարհից, որ այն չվախեցնի մյուսներին։

Կգրեմ այն, ինչ ունեմ, առանց թաքցնելու, առանց կեղծելու, և այդ ամենի հետ նաև կբացեմ իմ հոգու ամենամութ կողմերը, որովհետև գիտեմ, որ դա կլինի իմ ճշմարտությունը՝ ամբողջությամբ ու ամբողջությամբ իմը։

Գիրքը՝ դա ես եմ, իմ երազանքները, իմ հիշողությունները, իմ երազանքների մնացորդները, որոնք կյանքը, ժամանակն ու ճակատագիրը երբեք չթողեցին իրականություն դառնալ։

Հաղթանակից քիչ էր պակաս… Այդ ի՞նչ տարօրինակ կռիվ է։ Զգոնությունդ կորցրիր՝ կմեռնես, կամ էլ քեզ կուտեն, բայց չեն ծամի, ոչ մեկի երախում չես հայտնվի…

Սկզբում նստած ես, նայում ես դիմացինիդ. լարված է, ափերով տրորում է աչքերը, գիտունիկի դեմքով շարունակում պայքարել։

Կռիվ է։ Այստեղ ձիերին չեն հեծնում, նրանք մենակ են դուրս գալիս ճակատամարտ։

Սա էլ է սևերի ու սպիտակների կռիվ։ Այստեղ զինվորները մեռնում են, բայց կռվի ավարտին հաջորդող պատերազմի ժամանակ վերակենդանանում են՝ այս անգամ ուրիշի վերահսկողության ներքո հայտնվելով։

Ձիերն այստեղ ազնվական կենդանիներ չեն, նրանց ցանկացած պահի կարող են մատներով հրել, և նրանք շրխկոցով կընկնեն, որն էլ կազդարարի որևէ մեկի առավելությունը։

Թագավորներն իշխում են, բայց նրանք էլ մեկի ձեռքերի, ավելի ճիշտ՝ մատների իշխանության տակ են։ Քաղաքականությամբ կամ երկիրը կառավարելով չեն զբաղվում, դիվանագիտական հանդիպումների չեն մասնակցում, երկրի գահին բազմելու համար թեկնածություն չեն դնում. տարօրինակ են այս թագավորները։  Թագուհիները պճնված ու զարդարված իշխանուհիներ չեն, չեն խոսում ֆեմինիզմից և իրավահավասարության ջատագով չեն։

Այս պատերազմի մասնակիցներն առհասարակ խոսել չգիտեն, միայն առաջ են շարժվում՝ տապալվելու կամ տեղում մնալու պատրաստակամությամբ։

Եվս երեք քայլ, և զինվորը տապալվեց հատակին: Սա նման չէ մնացած պատերազմներին։ Այս պատերազմը ուղեկցվում էր անհասկանալի արտահայտություններով, որոնց ենթարկվում էին կռվի մասնակիցները։ Նրանք հայտնվել էին այն իրականության մեջ, որտեղ իշխողին չէին տեսնում, խոսելու իրավունք չունեին, նրանց միակ գործառույթն ու էությունը ենթարկվելն էր։

Մեկի շուրթերից շուտով հնչելու էր այդ երկու բառը, որը կազդարարեր պատերազմի ավարտը։ Բոլորը դրան էին սպասում. զինվորներն ընկած էին, ձիերը՝ նույնպես, թագուհիները ուժասպառ էին, թագավորները՝ կիսամեռ։ Ծանր հևոցներից վերև, հոգնածության ու ոգևորության անհասկանալի ձուլվածքից հնչում էր այդ երանելի արտահայտությունը, որը վերջապես ազդարարեց  պատերազմի ավարտը։

-Շախ և մատ….

Նման օրերը պիտի սկսվեն մի մատ խորքից, որ գոնե այդպես տեղ թողնենք առաջնեկ հույզերի համար, որ հիշենք ու ժպտանք փակ աչքերով` լայն։ Պահերը պիտի ընդունենք թափթփված, քամված ու լիքը, երբ լռում ենք, ու փոխարենը շնչում են հայացքները, հիմար շարժումները, որ չգիտես` ինչ պահ են արդարացնում։ Մեզ գծում ու ծափահարում են ճամփաները, որոնք մենակ չենք անցնում, բայց դա այն դեպքում, երբ շուրջդ մարդիկ են, որ հարգում են տարածքդ ու պատեհ պահի, առանց խոսքի, թույլ են տալիս ապրել առանձին քո շրջանակում, սիրել կյանքը մենակ, բայց չպատկերացնել այն առանց մյուսների։

Մեզ հոտնկայս ընդունում, թաքուն պահի խոնարհվում են քողարկված մարդուկները, որոնց չգիտեմ ինչպես ստեղծում ենք մեր մեջ ու արթնացնում այն օրերին, երբ ասելիք ունենք կյանքին ու պատրաստ ենք սրվելու մինչև խիստ երկնագույն։ Բայց նրանք սիրուն են այն ճամփաներին, երբ անցնում ենք մթին ու ճաշակում գիշերը, երբ մարդիկ ավելի իսկական են ու չեն վախենում մթի հպումից։ Պարզապես դրանք ժամանակներ են, որ տաքությունը մեր քունն է, որ հաճախ բաց ենք թողնում` այլոց քունը սիրուն տեսնելու համար, որովհետև մենք դրա համար ենք ընտրում ճամփաները։ Իսկ գրկելու, գլուխ շոյելու, կամ պարզապես հեռվից նայելու, բայց մոտիկ զգալու հավերժությունները մկանաթելերով կապում են իրար, ստեղծում տաք ալիք, որի հարվածից պիտի փռվեն բոլոր սառնությունները։ Հենց այսպես են վայելում գիշերը, երբ արահետները տանում են մի ուղղությամբ, որը ոչ այնքան սպասված էր, ինչքան կողքիդ մարդկանց անուշ քունը` չբարձրաձայնված հարցերի  ու աստղաթափ երկնքի տրամադրության ներքո։

Իսկ առավոտները պիտի սկսվեն թարմությամբ ու ընդարձակվեն այնպես, ինչպես ձգվում էինք բոլորս քնից հետո, և պիտի գունավորվեն այնքան, ինչքան առատ էր խաղաղությունը մեր սրտում ու նման Թբիլիսյան աշնանը։ Մենք քայլում էինք փողոցներով ու սրբում մեր ներսը մտքերից, դատարկում անհանգստացնող ամեն բան, հետո երկնքից նայում էինք քաղաքին ու երազում էինք լինել մեր տեղում։ Իսկ ամենասիրունը հենց երկինքն էր, որ մի քանի րոպեով ընդունել էր մեզ, փաթաթվել, որ քամիների հոսքից չմրսեն մեր սրտերն, ու երազ չլինի։

Մեզ խորտակում են վախերն ու արգելում շնչել կանոնավոր, դրա համար ապահով չլինելու ցանկությունը երբեմն ամենացանկալին գուցե և պարտադիրն է թվում։ Այդժամ, մենք փախնում ենք չհասցնելու վախից ու բարձրաձայնում, որ սիրում ենք իրար ու սիրում այն կյանքը, որը միասին ենք ապրում։

Ես նորից ընտրում եմ այդ ճանապարհը, որը միասին էինք անցնում, հողին կպած, երկնքում, դողի, բայց և պաշտպանված մթնոլորտում։ Ես նորից ընտրում եմ նրանց, ում հետ ժամանակ կիսելը եռման վայելք էր, թաքնված, կիսով բացված խոստովանություն, և ում հետ ասելիքն այնքան էր, որ լռությունն էր հաղթում։

Բայց վերջում ամենահիշվողն այն աչքերն են, որոնք փակ են ու քուն են մտնում, և այն հոգիները, որ ճանապարհ են գնում, անկեղծ են և չեն խաղում։ Ապրում են։ Մաքուր։