Գնահատել։ Սիրուն բայ է, չէ՞։ Մենք ամեն քայլափոխի հանդիպում ենք մարդկանց, ովքեր պաթոսով են արտահայտվում. գնահատիր այն, ինչ ունես ու նման բաներ, ու թվում է, թե նրանցից խելացի մարդ չկա այս աշխարհում։ Ընդունում ենք բոլոր ասածները, բայց ընդունել չի նշանակում` հասկանալ։ Խորհուրդ են տալիս, արտահայտվում են, մեզանից ու բոլորից խելացի են թվում, բայց որքանո՞վ են իրենք հասկանում այդ գնահատելու իմաստը։

Դուք երբևէ ապրե՞լ եք ներառական խնդիրներով տարբեր տարիքի անձանց հետ։ Հա, հենց ապրել։ Մեկ շաբաթ։ Շատ դժվար է քեզ չառանձնացնելը։ Զգում ես վախ, անհանգստություն, լարվածություն, հուզմունք, հաց չես կարողանում ուտել։ Նստելով մի սեղանի շուրջ, նայելով նրանց ու քեզ, մեղադրում ես քեզ ու նեղվում շատ։ Սայլակներով մարդիկ, աուտիզմ, մտավոր զարգացման խնդիր ունեցող մարդիկ, Դաունի համախտանիշ, տեսողության խանգարում, իսկ դո՞ւ։ Շուրջդ կանգնածները նայում են քեզ ու երազում են քայելու, տեսնելու ու մարդկանցից չառանձնացվելու մասին։ Իսկ դո՞ւ, ես ու մնացածը ի՞նչ ենք անում։ Մի փողոց ավել չենք քայլում, նստում ենք երթուղային, գիրք չենք կարդում, մեր ուզած կոշիկը չենք գտնում խանութում, ասում ենք, որ ամեն ինչ շատ վատ է։ Երբ շփվում ես, ձեռքն ես բռնում և պարում, հասկանում ես, որ ոչ թե նրանք են քեզանից մեկը, այլ դու ես նրանցից մեկը։ Երբեմն երեկոյան ժամերին, երբ բոլորս մի սենյակում էինք՝ գրեթե 40 հոգի, նայում էի շուրջս ու ինչ-որ բան խեղդում էր։ Նստում էի, նայում ու ինքնաքննադատությամբ էի զբաղվում։ Նրանք չէին հագնվում մոլերից, չգիտեին՝ ինստագրամի սթորին ինչ է, բայց գիտե՞ք՝ ոնց էին ուրախանում, երբ միասին պարում էինք, կամ ինչ որ հարցեր էինք տալիս, որ պատասխանեն։
Մեկ շաբաթում հասկացա, իմի բերեցի ու գնահատեցի այս կյանքում ամենակարևորը՝ թե ինչ արժեք ունի մարդկային կյանքը։
Գնահատել։ Սիրուն բայ է, չէ՞։

-Էսօր համարյա բան չծախվեց, Թամար, – հազիվ լսելի ձայնով, կարծես ամաչելով դռան շեմից դիմեց կնոջը Արմենը։

Թամարը, որ սովոր էր ամուսնու ցածր ձայնին, խոհանոցից շատ լավ լսել էր ամեն օրվա անցանկալի նախադասությունը ու ճաշն այնպես ներողամիտ ժպիտով դրեց սեղանին, որ Արմենը մի պահ մոռացավ մեքենայում մնացած 2 պարկ բիբարը, ձմերուկներն ու մի քանի պարկ լոլիկը։

- Ախր, էս անտեր եղանակը միանգամից շատ տաքացավ, շոգին մարդիկ տնից դուրս ըսկի չեն գալիս, էլ ուր մնաց գնան առևտրի, – փորձում էր արդարանալ Արմենը, բայց ի՞ր, թե՞ Թամարի առաջ։ Միգուցե թոռան, որ շաբաթվա վերջին գալու ու նոր մեքենա էր ուզելու։ Նրան էլ հո չե՞ս բացատրի, որ մարդիկ առևտուր չեն անում, լոլիկով ստիպված պահածո պիտի սարքեն, որ ձմռանն իր այդքան սիրած լոլիկով ձվածեղն է դառնում։

- Ոչինչ, Արմեն ջան, կդնենք պադվալում, հով կլինի, չի փչանա, վաղը նորից կգնաս, – ժպիտով շարունակում էր հանգստացնել ամուսնուն։

- Գիտե՞ս` շուկայում ում տեսա, Թամար…- փորձում էր մեքենայում մնացած պարկերի ծանրությունն այլ խոսակցությամբ ցրել Արմենը, բայց երկուսն էլ գիտեին, որ իրենց նախկին հարևան Գևորգին տեսնելը երբեք էլ իրադարձություն չէր Արմենի համար, ավելին՝ մեկ էր, բայց խոսել էր պետք` անիմաստ թեմաներից ու անկարևոր մարդկանցից, որ իրար համոզեին` ամեն ինչ լավ է, երեխեն էլ առանց մեքենա չի մնա:

Ամեն օր առավոտ շուտ գյուղից դուրս եկող ու շուկա ճանապարհվող, ծանրությունից հազիվ շնչող տասնյակ մեքենաներից մեկն է Արմենի մեքենան: Վարորդներն իրար տեսնելիս հեռվից-հեռու ձայն են տալիս` թեթև-թեթև հետ գաս, բայց վերադառնալիս մնացած բեռի կեսը, թվում է, ավելի է ծանրացել մեքենայի վրա, ակները թուլացել են, մեքենան` խոնարհվել:

Ամեն օր շուկայում կանգնող, ծանրությունից ու երկար ճանապարհից հոգնած հարյուրավոր մեքենաներից մեկն է Արմենի մեքենան: Շուկայում, որտեղ բոլորը թեթևացած մեքենայով տուն գնալու մասին են մտածում, տարբեր կողմերից գրեթե նույն խոսակցությունն է լսվում.

- Թանկ ես ասում, ախպեր, սենց չեղավ, – առանց այդ էլ ջրի գնով դրված ապրանքը փորձում է ավելի էժանացնել գնորդը:

Թանկ ես ասում. ախպեր. ոչինչ, որ դու ամբողջ ամառ այգուց համարյա տուն չես գնացել, ամեն ամպրոպի ժամանակ վեր ես թռչել ու ոչ մի բան փոխել չկարողացողի հայացքով նայել երկնքին ու ամբողջ գիշեր չես քնել, դե ոչինչ, ի՞նչ էական է արևի տակ քաղհան անելդ, այգին ջրելու քո հերթին սպասելդ ու ամբողջ գիշեր մարգերում ջրին հետևելդ, մեկ է, թանկ ես ասում, ախպեր:

Շուկայում, որտեղ մեքենաների երկաթը արևից այրելու աստիճան տաքանում է, մարդիկ ու բանջարեղենը, մրգերը մի կերպ են դիմանում, տանից բերած սառը ջուրը ժամանակից շուտ վերջանում է, խոսակցության թեմաներն էլ. ի՞նչ պիտի խոսես անծանոթ վաճառականի հետ` մի քիչ եղանակից, բիբարը ճիշտ մշակելու տարբերակներից ու երկրի վիճակից, հետո արդեն շատացող գնորդների աղմուկից խոսակցությունները դադարում են, փոշին ու անընդհատ լսվող թվերը` օդում շատանում: Ոմանք օրվա կեսից արդեն դատարկ տուն են գնում, որոշները գնում են ուշ գիշերին` ծանր մեքենայով ու դրանից ծանր սրտով, բայց հաջորդ առավոտյան մարդիկ նորից սիրում են շուկա գնալը, բոլորը նորից` անկախ երեկվանից մնացած պարկերի, արևածագին հավաքվում են, պարկերը պինդ կապում, հարևաններով մի քանի րոպե զրուցում ու նորից` թեթև հետ գալու մաղթանքով ճանապարհ ընկնում: Արմենը վաճառում է մնացած պարկերը, ու երեխեն առանց մեքենա չի մնում:

Երեսուն տարի առաջ էր: Սովորական կյանք էր թվում, սակայն այսօր Հայաստան տատիկի համար մի գունեղ ու երջանիկ երազ է թվում: Երկրաշարժը դեռ չէր եղել, ինքն ապրում էր Սպիտակում, ամուսինը, երկու դուստրերը: Ապրում էին բոլոր ընտանիքների նման:

-Փոքր աղջիկս լավ էր սովորում: Ասում էր. «Մամ, ավարտելու եմ, ընդունվելու եմ համալսարան ու մեծ մարդ եմ դառնալու»։

Մեծս սովորելու հետ սեր չուներ: Դպրոցն ավարտել էր ու տնային գործերում ինձ էր օգնում, մեկ-մեկ էլ քրոջ դասերին էր հետևում։

Իմ մարդս լավ մարդ էր: Իրա երեխեքին շատ էր սիրում, ինձ էլ հետը։Ես գործ չունեի, սաղ օրը տունն էի, տնային գործերով։Մինչ Սպիտակ գնալը Քարակերտում ենք ապրել: Երեխեքս ընդեղ են ծնվել, մեծացել ։Հետո ենք գնացել Սպիտակ:

Ուրախ էինք, բալաս, շաատ ուրախ,-արցունքներն աչքերին պատմում էր նա։

Իրենց աշխատանքով ապրող ազնիվ ընտանիք էին։ 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ն ամեն ինչ տակնուվրա արեց:

Հայաստան տատիկի ընտանիքի պատմությունն էլ աղետալի երկրաշարժից հետո ասես փուլ եկավ:

Երկրաշարժից հետո անօթևան մնացած մի ընտանիք տեղափոխվեց Քարակերտ։

-Ընտանի՞ք, բալա ջան։Ես ինձ մարդ չեմ համարում, ես կիսատ եմ,- իմ հարցին, թե ինչով էր զբաղվում ընտանիքը Քարակերտ վերադառնալուց հետո, պատասխանում է Հայաստան տատիկը:

Այդ չարաբաստիկ օրվա զոհ էին դարձել նրա ամուսինն ու կրտսեր դուստրը։ Այն դուստրը, ով պիտի համալսարան ընդունվեր, ով մեծ մարդ պիտի դառնար։

-Ես ու մեծ աղջիկս երկրորդ անգամ ծնվեցինք։

Պատմում է, որ վաղուց մեծ աղջիկն իրենից շատ հեռու է ապրում, ամուսնացել է ու մեկնել Ռուսաստանի Դաշնություն:

-Թողեց ու գնաց: Հիմա թոռներ էլ ունեմ։

Հայաստան տատիկն իրեն դժբախտ է համարում, որովհետև դստեր ու թոռներից հեռու է: Մնացել է մեն-մենակ:

-Էսքան տարի շատ դժվարությամբ պահեցի, մեծացրեցի, որ էսօր ինձ եսիմ ով պահի, որ ապրածս դաժան կյանքի կրկնությունը տեսնեմ…

-Դժվար է, բայց սրանից էլ եմ գոհ, այ բալա ջան։

Աղջիկն ու թոռները գումար են ուղարկում մորը, բայց այն հարցին, թե աղջիկը երբևէ չի՞ փորձել իրենց մոտ կանչել, պատասխանեց.

-Ինչների՞ն եմ պետք, պառավ կին եմ, ոչ նորմալ քայլում եմ, ոչ էլ…

Ուրիշ հարցի չպատասխանեց:

-Էլ չեմ կարա, բալա ջան, գնացեք…

Ծանր զրույց էր, տխուր: Ասես ակամա բացեցինք երեսուն տարի չսպիացող վերքը:

Բարև բոլորին: Բարև նրանց, ովքեր միշտ ժպտում են: Ժպտում են առանց պատճառի ու շրջապատում երբեք չեն թուլանում:

Ամենաջերմ բարևներս նրանց, ովքեր կարողանում են չժպտալ:

Ու թերևս մեզանից յուրաքանչյուրն ունի այդ շնորհը, բայց քչերն են, որ  կարողանում են ժպտալ, բարությամբ ապրել: Ու քչերն են, որ կարողանում են բարություն տարածել:

Իրականում կյանքն ալիքոտ ծով է, ու այդ ալիքների մեջ մենք ինքներս մեզ ենք փնտրում։

Համառություն, ուժ, կամք, քաջություն  ու առասպելական հզորություն է պետք, որ դիմակայենք ալիքների հզոր հարվածին:

Մեզ շրջապատում են մարդիկ, որոնց հետ  մենք ամբողջանում ենք, որոնց հետ միայն կդիմակայենք հենց այն ալիքին, որի մեջ մենք ձուլվում ենք:

Ապրելու համար պետք է պայքարել: Պայքարելու համար՝ ունենալ կամքի ուժ ու տիրապետել ուրախ լինելու նուրբ արվեստին: Հոգում եղած դատարկությունն ու տխրությունն ամփոփել դրական շրջապատում:

Ապրենք, արարենք, ստեղծագործենք, բայց երբեք չմոռանանք ժպտալու մասին:

Հ.Գ.երևի պիտի սկզբից ներկայանայի:

Ես Նոյան եմ: Սովորական աղջիկ եմ, ով պատրաստվում է ընդգրկվել ապագա ամենաժպտերես բժշկուհիների շարքում: Ժպիտով եմ սովորելու: Մանկությանս ամենաժպտուն երազանքը ուրախ եմ իրականացնելու:

Ասում են, թե երբ տանը լույս չկա, կամա թե ակամա սկսում ես ճանաչել կողքիդ եղածներին։

Կեսօրից տան լույսերը վթարի պատճառով անջատել էին, և ես սրտատրոփ սպասում էի, թե երբ պիտի միանան:

Հաջորդ օրը պատրաստվում ենք գնալ քաղաքից դուրս, և օդի ու ջրի նման պետք էին լույսերը։

-Մամ, շատ են ուշացնում, հեսա զանգելու եմ էլեկտրացանց:

-Միլեն, ասացին մեկ ժամվա մեջ կտան:

-Տեսնենք:

-Չէ, չտվեցին, սպասի` հեսա զանգելու եմ քաղաքապետին,- կատակեցի ես ու ինքնաբերաբար մտա Արմավիրի քաղաքապետ Դավիթ Խուդաթյանի ֆեյսբուքյան էջ։

Չէ, ոչ մի գրառում չկար, բայց աչքովս հեռախոսահամար ընկավ:

-Հեսա իրոք զանգելու եմ:

-Աշխատանքային ժամ չի, հիմա ո՞վ կպատասխանի քեզ:

Դեռ խոսքը չէր ավարտել, ես սեղմեցի զանգի կոճակն, ու պարզվեց, որ ինձ հետ խոսում է պարոն Խուդաթյանը:

Ճիշտն ասած, զարմացած էի շարունակում խոսակցությունս, բայց ինձ այնքան սիրալիր և համբերատար էր պատասխանում, որ այլևս չէր էլ հետաքրքրում, թե լույսերը երբ են միացնելու։

Անջատեցի ու սկսեցի մտածել պատահածի շուրջ։Հիշեցի մի դրվագ իմ մանկությունից, երբ պաշտոնյան կոպտեց ինձ և ընկերներիս, երբ միասին Ջանգյուլում էինք խաղում և երգում իր համար։

Եղածը մեծ բան չէ, սակայն տպավորություններս մեծ էին, ինչ լավ է, երբ քաղաքապետը առաջին հերթին քեզ նման քաղաքացի է։

Պարոն Խուդաթյանը շատ մեծ բարեկարգումներ է անցկացնում քաղաքում, և Արմավիրը իրոք շատ է փոխվել։ Մեր քաղաքում արդեն  Yandex տաքսի կա, նոր այգում ծառեր են տնկում, նոր լուսացույցեր են տեղադրել, քաղաքում աղբամաններ են ավելացրել, և հաճախ ջրցան մեքենան մաքրում է փողոցները։

Ասածս ի՞նչ է, իմ բողոքավոր համերկրացի:

Վերջերս լսում եմ, որ գոհ չես փոփոխություններից, բայց եթե ես` 17 տարեկան պատանիս, ակնհայտ զգում եմ փոփոխությունները, վերաբերմունքը և սիրում եմ քաղաքապետիս, դու  պարտավոր ես։

Արի միասին հիշենք մեր համառ պայքարը, ու շարունակենք ավելի ուժգին թափով պայքարել, մինչ կհասնենք իմ, քո, քաղաքապետի, վարչապետի, նախագահի երազած ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ։

Երբևէ ունեցե՞լ ես այն զգացողությունը, երբ բազմաթիվ բաների մասին ես մտածում, բոլորն էլ արժանի, որ իրենց մասին խոսվի, բայց դրանք այնքան միախառնված ու միաձուլված են իրար, որ չես կարողանում հստակ սահմանազատել միմյանցից ու թեմաներից մեկը կամ մյուսը՝ առանց իրենց սահմաններից շեղելու, ներկայացնել: Դրա պատճառը այն չէ, որ թեմաները իրենց բովանդակությամբ իրար նման են կամ ինչ-որ ուրիշ առնչություն ունեն: Ուղղակի երբ ինչ-որ միտք ես ունենում, պետք է հենց այդ պահին արտահայտել, որ հետո բազմաթիվ այլ մտքերի կուտակումից ու չարտահայտելուց չստեղծվի այն շիլաշփոթը, որ հիմա իմ գլխում է:

Դե, արտահայտան միջոցները շատ են, նայած դու որն ես նախընտրում, որն է ավելի լավ ստացվում: Օրինակ ես, ինչպես տեսնում ես, գրում եմ, մեկ ուրիշը նկարում է (միշտ ցանկացել եմ լինել այդ մեկ ուրիշը, այս հարցում չեմ հանձնվում, միշտ փորձում եմ), մի երրորդը երգում է, շատերն էլ ուղղակի իրենք իրենց բարձրաձայն (ի միջի այլոց, բարձրաձայնը պարտադիր պայման չէ, մտքում էլ կլինի) խոսում են: Ի՞նչ կա որ, ինքդ քեզ հետ խոսելուց ավելի հանգստացնող ու լիցքաթափող բան տեսե՞լ ես: Երբ սկզբում դու մենակ ես, ու քեզ հակաճառող չկա, քեզանից գոհ փիլիսոփայում ես, մեկ էլ չգիտես որտեղից, հայտնվում է քո երկրորդ եսը, որը միշտ հակառակվում է քո առաջին եսին: Ասես երկու ծայրահեղություններ լինեն: Բայց, հո բանը այս երկու եսերի կռվով չի՞ վերջանում, հարցեր կան, որոնց պետք է մի քանի տարբեր անկյուններից նայել, և այստեղ է, որ հայտնվում են հաջորդաբար երրորդ, չորրորդ և այսպես շարունակ, եսերը, կախված  հարցի բովանդակ լինելու աստիճանից: Այս երրորդ եսը, օրինակ, առաջին երկու կողմերին ո՛չ ժխտում է, ո՛չ հաստատում, այլ փորձում է հավասարակշռել երկու հակադարձ կարծիքները: Յուրաքանչյուրից վերցնում է այն, ինչ իր կարծիքով ճիշտ է, ու միացնում է իրար՝ ստեղծելով իր նոր՝ երրորդ կողմը: Ահա այստեղ հայտնվում է չորրորդ կողմը՝ մի նոր կարծիք առաջ բերելով, ու առաջին երեք եսերը զարմացած իրար են նայում՝ մտածելով, թե այս չորրորդ օտարականը որտեղի՞ց հայտնվեց: Չնայած իրենք համակարծիք չեն, բայց գոնե իրար արդեն լավ են ճանաչում: Մինչև սկսում են մեր չորրորդի հետ մտերմանալ, համենայն դեպս այնքան, ինչքան ծայրահեղ հակառակ կարծիքի տեր մարդիկ կարող են մտերմանալ, հայտնվում է հինգերորդ եսը: Այստեղ արդեն նախորդ չորսով են իրար հետ փոխանակում այն խորհրդավոր հայացքը, որի իմաստը և ասելիքը արդեն բացատրեցի:

Հինգերորդի հայտնվելու նպատակը հավասարակշռելն է այս մեր չորրորդին մյուս երեքի հետ, հատկապես առաջինի և երկրորդի: Դե երրորդը ինքը մի տեսակ հաշտեցնող կողմ է, բայց միայնակ, երկուսից ավելի այդքան ծայրահեղական եսերի չի կարող հաշտեցնել: Այս է պատճառը, որ հինգերորդը հայտնվում է:

Այսպես խոսում են, բանավիճում ու իրար հետ լեզու չեն գտնում, մանավանդ որոշումներ կայացնելիս: Պետք է համբերատար հետևես այս բոլոր եսերի բանավեճին ու տեսնես` վերջում մի ընդհանուր եզրահանգման կգա՞ն, թե՞ չէ: Եթե չգան էլ, ինչը շատ հաճախ է տեղի ունենում, դու ինքդ՝ որպես արտոնյալ և վերջին խոսքը ասող, ընտրում ես եսերից մեկի առաջարկած տարբերակը՝ ուշադրություն չդարձնելով այն հայացքներին, որ ընտրյալ եսին են ուղղվում մյուս եսերի կողմից: Բայց դե նրանք երկար նեղված չեն մնում, հո այս մեկ անգամը չի՞, դեռ այնքան է լինելու: Հաջորդին, գուցե, մեկ ուրիշը հաղթի: Հետո էլ եթե հանկարծ ես սխալված լինեմ ու սխալ եսի առաջարկը ընդունած լինեմ, մյուս բոլոր եսերը որ մասնակից էին այդ որոշման ընդունմանը և որոնց առաջարկները մերժվել էին, ինձանից էլ, ընտրյալ եսից էլ մի լավ վրեժ կլուծեն՝ անընդհատ հիշեցնելով սխալ որոշման մասին: Իսկ եթե որոշումից գոհ եմ վերջում, ես եմ գոհ ու հաղթական հայացքով նայում նրանց ու մի շնորհակալական հայացք էլ ընտրյալ եսին եմ շնորհում:

Դե որ այսքան բան արդեն պատմեցի իմ ու իմ եսերի ներքին գործերից, սա էլ ասեմ: Իմ եսերից ամեն մեկը ունենալով տարբեր ես-ային հատկանիշներից ինչ-որ չափով, միաժամանակ ունի մի հատկանիշ, որ գերակշռում է: Մեկի մոտ, օրինակ, ներքին զգացողությունն է շատ լավ զարգացած՝ նույն ինքը ինտուիցիան, մեկի մոտ ավելի լավ է ստացվում տրամաբանական վերլուծություններ անելը, մյուսի մոտ մի այլ բան, որի անունը նույնիսկ չգիտեմ, և այսպես շարունակ:

Տես է, հենց նոր առաջին եսս ասաց, որ բավական է, ինչքան իրենց մասին պատմեցի, ու քանի մյուս եսերս էլ չեն հավաքվել ու պատերազմ չի սկսվել, նյութս ավարտեմ: