Հերման Հեսսե

Աղոթք

Թող հույսս ինձնի՛ց կորցնեմ, Աստվա՛ծ, և ոչ Քեզնից,

Թող ճաշակեմ մոլորյալի ողջ վիշտն ու ափսոսանքը,

Թող տառապանքի բոցերն իմ մեջ թրթռան,

Եվ կրեմ ամեն անարգանք։

Մի՛ օգնիր դիմանալ, մի՛ օգնիր կատարելագործվել,

Ընդհակառակը՝

երբ ամեն բան կոչնչացնեմ իմ մեջ,

ցույց տուր ինձ, որ Դո՛ւ էիր դա,

Որ Դու՛ ես ծնել բոցն ու տառապանքը,

քանզի թե անգամ կործանվել կամ մեռնել ուզեմ,

մեռնել միայն Քո մեջ կարող եմ։

 

Քեզ նու՞յնպես ծանոթ է սա

Քեզ նու՞յնպես ծանոթ է սա.

Երբեմն ցնծության ուղիղ մեջտեղում՝

Ուրախ դահլիճում տոնի ժամանակ,

Դու հանկարծ լռել, հեռանալ ես ուզում։

 

Հետո թախտին ես պառկում դու անքուն,

Հանց մեկը՝ բռնկված բութ ցավով սրտի,

Եթերանում է ծխի պես քրքիջ, խնդություն,

Ու լալիս ես դու, անդադար լալիս…

Մի՞թե ծանոթ է նաև քո սրտին։

 

Բհագավատ գիտա

Պառկել եմ դարձյալ ժամեժամ անքուն,

Անմեկին վիշտ է պատել իմ հոգուն։

 

Աշխարհում տեսա մրրկվող կրակ ու մահ,

Տառապող, մեռնող, փտող անմեղներ հազար։

 

-Տե՛ս,-հնչեց իմ մեջ ձայնն հիշողության

Ժամին այդ մռայլ մենության։

 

Եվ մերժեցի ես պատերազմն իմ սրտում,

ինչպես անմիտ ցավերի կույր Աստծուն։

 

Այն ինձ փոխանցեց խոսքը խաղաղության

Աստվածների հնագույն գրքից հնդկական.

 

«Պատերազմն ու խաղաղությունը հավասար են կշռում,

Քանզի հոգու կայսրությանը մահը չի դիպչում։

 

Խաղաղության նժարը բարձրանա, իջնի,

Աշխարհի վիշտը, մեկ է, չի պակսի։

 

Ուստի պայքարի՛ր, մի՛ պառկիր այդպես,

Աստծո կամքն է, որ ուժերդ լարես։

 

Թե անգամ պայքարդ հազար հաղթություն տանի,

Աշխարհի սրտին այն հետք չի թողնի»։

 

Ես մարդկանց գիտեմ…

Մանկությունն այնքան խորն է ապրում որոշ հոգիներում,

Որ նրանցում  կախարդանքը լիովին չի փշրվում

Ապրում են կուրության մեջ՝ երազներով լցված,

Ու չեն յուրացնում ժամանակի լեզուն։

 

Վա՜յ նրանց, թե մի փորձանք  սարսափեցնի

Ու հանկարծ վառ իրականությամբ արթնացնի,

Մանկան հավատից, երազից վտարված՝

կնայեն անպաշտպան զազրանքին կյանքի։

 

Ես գիտեմ մարդկանց՝ պատերազմից զարթնած,

որ դեռ իրենց կյանքը կես չարած,

տառապում են արդեն վախով ու դողով,

մոլորվում ամեն ցնորում անթափանց։

 

Թվում է, թե այս անհույսների մեջ

Մարդկությունն իր արնախում հողերն է փնտրում,

Իր դաժանությունն ու փախուստը հոգու՝

սարսռում, ամաչում գիտակից դառնալ։

 

Գերմաներենից թարգմանեց` Մարիամ Տոնոյանը

-Փախիր, հիմար:

-Ես վազում եմ, ոչ թե փախչում:

Այնուհետև կնստես և շունչ կքաշես։ Կհիշես այն օրերը, որոնք երբևիցե չես կարողացել հիշել, այդ գրողի տարած օրերը, որ կրկնվում էին, կարծես ծրագրավորված էին մի էժանագին հանճարի կողմից։

Ու կփոխվեն հայացքները, որ դաջվել էին դեմքիդ վրա։ Երբ դեմքիդ որևէ մաս ես փոխում, դեռ երկար ժամանակ է ցավում, արնահոսում և քոր գալիս, և ուզում ես մի կոճակի միջոցով ամեն ինչ հետ տալ, որովհետև արդեն սովոր էիր տգեղին ու տհաճին։ Իսկ այստեղ միանգամայն ուրիշ հայացք, ի՞նչ ասել է` դժվար է, դա պարզապես անհեթեթություն է, դու պարզապես կվերանաս, և չի մնա ոչինչ։

Հա, ես դաժան եմ, խոստովանեցի, հետո ի՞նչ, միևնույնն է, շարունակելու եմ, որովհետև նախորդը չեմ ուզում, շատ էր օտար, դե հարազատ դեռ չունեմ, պետք է նորը ստեղծեմ։ Ցավոտ է, բայց զգում եմ։

Հետո կպառկեմ, չէ, է, շատ ձանձրալի է, կպարեմ։

-Վեր կաց, հիմար, պարի՛ր։

-Ես ապրում եմ, ոչ թե պարում։

Հետո կայրվես ու կգոռաս մինչև շնչահեղձ լինելդ։ Շատ տիպիկ է։ Ուրեմն փակիր աչքերդ ու անհետացիր։ Կորցրու քեզ։

-Կորի՛ր հիմար։

-Ես կորչու՞մ եմ։

-Ոչ, դեռ նոր ես հայտնվում, ամուր բռնվիր։

-Որտեղի՞ց։

-Այն լույսից, որ շողում է ներսումդ։ Բռնվեցի՞ր։

-Ես գտա ինձ։

Մատներս արդեն դիպչում են գնացքի բաց դռանը, վայրկյան առ վայրկյան ավելի են ուժգնանում քայլերս, հետո անցնում վազքի, ձեռքս ձգվում է այնքան ուժեղ, որ թվում է, թե մկաններս չեն դիմակայի ու մի պահ ամեն բան կվերանա։ Սակայն հանձնվել չեմ պատրաստվում ու հասկանում եմ, որ ինչ֊որ տեղ թերագնահատել եմ գնացքի մեխանիկական արագությունը։

Արդեն լսվում է այն ահաբեկիչ ձայնը, ներսումս ամեն ինչ խառնվում է…

Թվում է, թե այսօր կյանքիս առաջին օրն է, չգիտեմ ինչից սկսել, որ ոտքով քայլ առաջ անել, որ հնչյունով ուզածս երաժշտությունը ստեղծել, որ աչքով նկարս ուսումնասիրել։ Բայց ես չեմ մտահոգվում, ի վերջո մի բան կլինի, չէ՞ որ մենք բոլորս «ապրում» ենք։ Եվ ո՞վ է մեզ այսքան երկար խաբել։

Բայց համենայնդեպս գիտակցությանս մի փոքրիկ բայց շատ կարևոր հատված ինձ միշտ ասում է…

Հիշի՛ր, երբ կանգ առնես, գետինը ճահիճ է դառնալու, ճանապարհդ անտեսանելի, ոտքերդ այլևս չեն շարժվելու, միտքդ կորցնելու է արարելու ունակությունը։

Բայց հայացքը կյանքի դեմքին միշտ մնում է անփոփոխ… Բայց քայլերը աշխարհի մեջ միշտ մնում են անկայուն։

Ու սկսում ես մոռանալ… Մոռանալ այն վառ երազանքների մասին, որոնք դու մի օր պետք է ցույց տայիր աչքերիդ… Ցույց տայիր, որպեսզի ուղեղդ նույնպես հավատար սրտիդ։

Եվ իսկապես: Մոռացիր ու ապրիր նորից։ Կորցրու ու գտիր նորից։ Բաց թող ու գրկիր նորից։ Բայց կանգ մի առ։

Ու այս բոլոր մտքերի հետ մի պահ թվաց, թե կանգ առա, որովհետև թմրած մարմինս այլևս չէի զգում, բայց հենց այդ պահին էլ երեք քայլ ետ մնացի, ախր, պարզապես մտածեցի ու անդրադարձը տեսա վախիս մեջ։

Ու հենց այդպես էլ ապրում ենք մի ամբողջ կյանք, որն ընդամենը երեք վայրկյանի արժեք ունի:

Սակայն մարդիկ սովորել են ապրել կարոտով, ապրել` անգիտակ մնալով սեփական կյանքից, ապրել` անտես մնալով աշխարհի սիրուց, ապրել` մերժված լինելով կարոտի հույսից…

Ու բոլորն ունեն նույն երեք վայրկյանը, ոմանք` մի քիչ կարճ, ոմանք` մի քիչ երկար…

Հիմա ինձ թվում է, թե ապրում եմ կյանքիս երեք վայրկյանը, կյանքս այնտե՞ղ է, թե՞ ներս մտնեմ, սեղմեմ ժամանակի «ստոպը», թե՞ ոչ: Եթե ոչ,  ուրեմն` 1…2…3…

Ժամանակակից հայ գրականությունը հանրաճանաչության խնդիր ունի։ Շատ ժամանակակից հայ գրողներ ապրում և ստեղծագործում են մեր կողքին, ներկայացնում մերօրյա կյանքը տարբեր տեսանկյուններից, սակայն նրանց քչերը գիտեն։ Ժամանակակից գրականության մի մասնիկն է Սյուզաննա Նավասարդյանը, ում համար դժվար է բառերի ու մտքերի ճիշտ ընտրությունը, քանի որ ուզում է ընթերցողների հետ անմիջական կապը պահպանել, իր խոհերի ու ծայրահեղությունների մասին նրա խոսքը հնչում է  որպես անկեղծ խոստովանանք.

«Նախ մի բան պիտի ասեմ՝ ես սովորական մարդ եմ, որի զգացածն ու մտացածը, սակայն, անսովոր են շատ հաճախ։ Ես սովորական մարդ եմ, ում երբեմն այնպիսի անսովոր հայացքով են նայում, որ ինքը սկսում է մտածել՝ որևէ առեղծված է թաքցնում բոլորից։ Բայց…ոչ։ Ի սեր Աստծո, ես ոչինչ չեմ թաքցնում։ Իմ կյանքի միակ առեղծվածը (որի հետ անդադար հարց ու պատասխանի մեջ եմ) իմ «ձեռագիրն է»։ Աստված ինձ տողեր է ուղարկում։ Առաջին անգամ սա զգացի, երբ մի գիշեր արթնացա խորը քնից ու սկսեցի թուղթ ու գրիչ փնտրել մթության մեջ։ Աստվածատուր տողերը չի կարելի կորցնել։ Ու ես սկսեցի շնորհակալ լինել Բարձրյալին, որ ինձ սիրել է այնքան, որ… կարողանում եմ գրել։ Ընթերցողի հետ ունեցած կապը իմ հերոսի համար բարձրագույն գնահատանք է, լավին ու բարձրին ձգտելու անբեկելի տենչը»։

Կյանքին սթափ հայացքով նայող Սյուզաննան ոգևորվում է, երբ իրեն արձագանքում են, երբ ասում են, որ լավ է գրում, բայց նա իրեն գրող չի համարում, որը բացատրեց, թե ինչու։

«Ես խենթանում եմ, երբ կարողանում եմ իմ բառերով շատերի սրտից խոսել ու շատերի սրտին դիպչել։ Գերբնական սիրուն պահ է, երբ ընթերցողն ինքն է որոշում գրել քեզ, կապվել հետդ, պատմել իր զգացածն ու ապրածը։ Պիտի խոստովանեմ, որ բոլորին հիշում եմ, որովհետև խորը տպավորվում են մեջս։ Հետո իրենք արդեն իրե՛նց են գտնում իմ տողերում։ Բարձրագույն գնահատանքն է, որին արժանացել եմ երբևէ՝ ընթերցողի սերն է։ Սակայն երբեք ինձ գրող չեմ համարել, թեպետ միշտ թաքուն լավ եմ զգացել ինձ, երբ հիշել եմ մերոնց պատմածը՝ ատամհատիկիս արարողությանը գրիչն եմ ընտրել։ Երևի թե ամեն ինչ հենց այդտեղից սկսվեց և իհարկե՝ հայրիկի մասին դպրոցական շարադրությունից, որը կարդալիս արցունքներս հաղթեցին ինձ։ Երբեք ինձ գրող չհամարելուս պատճառն իմ քսան տարիներն են, որովհետև ես Պետրոս Դուրյանը չեմ և ոչ էլ Մեծարենցը (իմ ամենասիրելի գրողներն են), որ քսան տարեկանում կարողանամ հանճար ցույց տալ ընթերցողին։ Հետո… Կարծում եմ՝ գրող պիտի կարգվել, և կարգողը ոչ այլ ոք է, քան ընթերցողը։ Մի շարք բարդույթներ հաղթահարելով՝ մի օր որոշեցի մի փոքրիկ գրվածք ընթերցողի դատին ներկայացնել։ Սակավամարդ լսարան ունենալն այնքանով է լավ, որ չես խճճվում տարակարծությունների մեջ։ Ստորև թողնում եմ այն տողերը, որոնք ձեզանից շատերին գուցե ծանոթ են․․․»

… Ուզում եմ աշուն,

Անձրև եմ ուզում,

Ուզում եմ աշնան շունչ,

Զգալ, թե ինչպես է քամին գրկում,

Մոռացված մի պատմություն երգում։

Ու լալիս է աշունն իմ մեջ

Ու թրջում է աչքերս անվերջ,

Աշունն ապրում է իմ մեջ։

Ա՜խ, այդ երգը հին օրերի

Ինձ դարձրել է աշնան գերի…

Սյուզաննան նշեց, որ  բանաստեղծությունը շուտով չորս տարեկան կդառնա։ Առաջինն է, որ խենթ տրամադրության մեջ հրապարակել է և չի փոշմանել, որովհետև նրան ասել են, որ տաղանդավոր է։ Մինչև այժմ Սյուզաննան  խուսափել է իրեն բնութագրելուց, բայց շատ է սիրում  այն պահը, երբ  իր գրածները  կարողանում է սիրել ու կարդալ։

Գեղեցիկ պատկերամտածողության հետ միասին, կա նաև ընդվզում, երբեմն՝ ցավ, դժվարություններ, որը ըստ Սյուզաննայի, չի ընկճում իրեն, այլ հակառակը՝ ապրեցնում է, զորացնում։ Բռնկուն բնավորությունը, անհամբերությունը ու անպատասխան ինչուները շատ են խանգարում իմ հերոսին, որոնց մասին խոսելիս նրա խոսքը հնչում է որպես խոստովանանք.

«Բռնկուն բնավորությունն ու անհամբերությունը հաճախ ստիպում են ուղղակի ջնջել կամ այրել այն տողերը, որոնցում մի ստորակետ չեմ դրել։ Այո՛, ծայրահեղությունից ծայրահեղություն են ձգվում իմ ծայրահեղությունները։ Հիմա չափածոների մեջ կետադրություն չեմ անում, որովհետև ուզում եմ՝ ավելի՜ ազատ լինեն, թռչե՜ն, ընթերցողի աչքերից դեպի սիրտ գնան։ Ես միշտ խոսում եմ հետս։ Սա մենակ չմնալու կամ մարդկանց մեջ չգժվելու համար շատ լավ հնարք է։ Ես միշտ հարցեր եմ տալիս ինձ։ Սա ինքնաճանաչման ու ներքին անդորրության հասնելու իմ տարբերակն է։ Իմ ամենամեծ հարցը` ինձ, կյանքին, աշխարհին, Բարձրյալին ու քեզ՝ ինչու՞… Սկզբում պատասխաններ էի փնտրում։ Հետո հասկացա, որ այս ինչուները մեր կյանքն են կազմում, այս ինչուները մեր ապրածի բաղկացուցիչ մասն են ու եթե չլինեն, առաջ շարժվելու, պրպտելու, նոր բան գտնելու ու ճանաչելու ցանկություն չի լինի։ Այդ անպատասխան ինչուները մի օր պատմություն են դառնում։ Հին գզրոցից մի օր կհանենք մեր ինչուները, կսրբենք ժամանակի փոշին ու ծերացած մատներով, հուշացած տեսիլքներով, ուշացած ժպիտներով կթերթենք մեր պատմությունը։ Ես շատ պիտի ուզեի, որ մեր հարցերը պատասխան գտնեին առանց որևէ լուրջ առճակատման կյանքի հետ։ Եվ ես դա վստահաբար կուզեի, եթե մի օր ուժասպառ ստիպված չլինեի ընդունել, որ կյանքն ինքնին առճակատում է (կռիվ, պատերազմ, պայքար, անվանեք ինքներդ)։ Ես կերտում եմ մի «ինչու»-ի պատմություն, որը գուցե պատասխանի նաև քո՛ ինչուներին, սիրելի՛ բարեկամ։ Պիտի խոստովանեմ, որ եթե կարդում ես այս տողերը, ուրեմն կարդում ես ինձ, որովհետև․․․ Տողերիս մեջ բացարձակ անկեղծություն է (ինչպես արդեն գիտեք՝ աստվածատուր են)։

Երբ ես աշխարհ եկա՝ հետս մի մեծ տրցակ «ինչու» բերեցի։ Հետո վերցրի հարցերս, հույզերս, հայացքներս ու ստեղծեցի աշխարհս այնպես, որ հնարավորություն ունենամ ձեր աշխարհին նայել ի՛մ աչքերով։ Անհրաժեշտություն եղավ ոչինչ աչքաթող չանել ու վրիպակներ թույլ չտալ, և ես համբուրեցի Բարձրյալի՝ իմ սիրտն ամուր պահող ձեռքերը։ Երբ ինձ գտա Աստծո մեջ, երևացի նաև աշխարհի երեսին։ Երբ Աստծուն գտա իմ մեջ,  աշխարհը երևաց իմ երեսին։ Ու այսօր ես գրում եմ այն, ինչ թելադրում է Աստված, լսում է սիրտս ու փոխանցում միտքս։ Ես միջնորդ եմ Աստծո, սրտիս ու մտքիս միջև»:

Որպես սրտի աղոթք

Հողմավար հոգիս թող քոնը լինի,

Մոլորված միտքս քեզ թող լսի։

Ճիշտ ուղին կյանքի,

Սխալն իմ վարքի,

Սուրն իմ մտքի

Ցույց տուր ինձ հիմա…

Սյուզին 20 տարեկան է, սովորում էր Բրյուսովի  պետական համալսարանի՝ թարգմանության և միջմշակութային  հաղորդակցության ֆակուլտետի գերմաներեն միջմշակութային հաղորդակցության բաժնում, բայց տուրիզմի հանդեպ ավելի մեծ հետաքրքրություն ունենալու պատճառով՝ փոխեց ֆակուլտետը։ Մոտ ժամանակներս իր գրվածքները մի գրքով կտպագրի, որն էլ կներկայացնի  իր սիրելի ընթերցողի դատին։

Եթե ես նկարիչ լինեի, ինձ պատահած ամենատպավորիչ մարդկանց դիմանկարները կանեի, գույներով ցույց կտայի նրանց էության երանգներն այնպես, որ դիտողն անմիջապես կկռահեր մարդու ամենաարտահայտիչ հատկանիշները կամ, միգուցե, սիմվոլներ որսալու փորձերին տրված՝ երկար ժամանակ կանգնած կմնար կտավի առջև։ Բայց վաղ թե ուշ ես ինձ թարգմանիչ եմ կոչելու ու մարդկանց ընկալելու արվեստս ոչ թե գունային համադրության, այլ մտաթելերից կախված բառերի հյուսքի միջոցով եմ արտահայտելու՝ օտարն ու անհասկանալին ընկալելի ու ընդունելի դարձնելով։ Սա իմ ամենաբարդ թարգմանությունն է. այսօր ես հոգի եմ թարգմանելու։

…Օմարի (նրան պայմանականորեն այդպես կոչենք) հայտնվելն իմ կյանքում նման էր կայծակի փայլատակումից վայրկյաններ հետո լսվող որոտին, երբ գիտես, որ լույսին  ձայնն է հաջորդելու, բայց միևնույն է, այն անսպասելի է հնչում։ Նա եկավ, երբ ես դիցաբանությունների ուսումնասիրություններով զբաղված՝ մարդկայինի ու աստվածայինի քաոս էի ստեղծել, և ներկայացավ  ինձ ո՛չ աստծո, և ո՛չ էլ մարդու տեսքով։ Ես չգիտեմ՝ ինչպես բնութագրել նրան։ Նա այն էակներից է, որոնց մասին խոսելիս կարիք չկա սեռ, արտաքին, տարիք կամ կրթություն հաշվի առնել, դու ընդունում ես նրան, որովհետև նրա մեջ գտնում ես քո ապրած բոլոր նախորդ կյանքերը (եթե նման բան ընդհանրապես գոյություն ունի), նա քեզ քո մոռացված եսին է հիշեցնում ու ստիպում, որ քիչ-քիչ հիշես, հիշե՜ս, հիշե՛ս այն ամենը, ինչը երբեք չես իմացել։

-Օմա՞ր,- հարցնում եմ ես կասկածամտորեն։

-Դա մեկն է իմ անուններից, – անվրդով պատասխանում է նա,- դա մեկն է, որն օգնում է ինձ դուրս գալ սեփական գերությունից…

Ես լռում եմ։ Երբ նա խոսում է, ես չափից շատ եմ լռում, երբեմն անգամ խոսելիս եմ զգում լռությունս, երբ ամեն բառը թևավորված ներսս է լցվում… Ու ժպտում եմ, որովհետև ավելի դժվար է ինչ-որ մեկի հետ լռել կարողանալը, քան խոսելը։

-Ո՞վ ես դու,- հարցնում է ինձ ամեն առավոտ՝ երբեք այդ նույն հարցն այսպես չձևակերպելով։

Մի օր պատասխանում եմ, որ ամեն ինչն եմ ես, հաջորդ օրը՝ ոչինչը, բայց երկու դեպքում էլ ես նույնն եմ՝ դա մեկն է իմ անուններից…

Օմարը ժպիտ էլ ունի, մերթ Բուդդայի նման գիտակցված հանդարտությամբ, մերթ էլ մանկան նման խենթ պարզամտությամբ է ժպտում։ Նրա հետ խոսելիս լեզու իմանալու կարիքը չկա, հասկանում է քեզ, իսկ դու չհասկանաս էլ, լսում ես, որովհետև այնքան կարևոր են թվում այդ շշունջները, ինչպես շարականը, որ հաճախ չես ընկալում, բայց լրացնում է, բարձրացնում մտքումդ ծնված աղոթքը…

Բոլորդ եք մի պահ սպասել Օմարին, որ հայտնվել է միշտ ՊԱՏԱՀԱԲԱՐ,  իսկ երբ եկել է, ճանաչել եք միշտ ուրիշ անունով, երբ հեռացել է, չեք էլ նկատել, բայց միշտ կանչել եք անգիտակցաբար։ Մարդ է, թե հրեշ, երևույթ, թե հույս՝ դուք եք որոշում։ Բայց եթե մի օր դուք էլ ինձ նման հանդիպեք նրան, թույլ չտաք հանկարծ, որ նրա ներսի խավարն իշխող դառնա, լույսով խեղճացրեք նրա մղձավանջները ու մի վարանեք թեկուզ կոնֆետի խոստումով մի ժպիտ կորզել։

-Օմա՞ր,- դարձյալ հարցնում եմ կասկածամտորեն։

-Դա մեկն է իմ անուններից…