Ես սովորում եմ Գեղարքունիքի մարզի Երանոս գյուղի թիվ 1 միջնակարգ դպրոցում։ Չէ, չեն ստիպել գրել և շնորհակալություն հայտնել, ու ոչ էլ այս տարի ավարտում եմ, մի տարի էլ ունեմ, բայց ասելու բան էլ ավելի շատ ունեմ։ Ինչքան կուզեք ասեք` դպրոցները լավը չեն, ես իմ դպրոցը շատ սիրում եմ։ Սիրում եմ պատերը, սիրում եմ մուտքը, սիրում եմ դասարաններն ու անգամ խարխուլ գույքի մնացորդները, որոնց հեղինակը մենք ենք։ Երևի ներսի մարդիկ են մեղավորը էս սիրո։

Եկեք ձեզ պատմեմ ինչից սկսվեց իմ սերը, ու ինչ կա առհասարակ իմ դպրոցում, որ այսօր այսպես գովաբանում եմ։ Մեր դպրոցում սովորել են հայրիկիս տարեկիցներից սկսած հազարավոր մարդիկ։ Իմ դպրոցը  առաջին հայացքից չունի յուրահատկություններ. նույն սովորական դպրոցն է, ինչ հանրապետության մնացած դպրոցները։ Այնտեղ մեծ, շա՜տ մեծ հոգի ու նվիրում կա, տասնյակ ուսուցիչների ու հազարավոր աշակերտների։ Շատ աշակերտներ, 11 տարի սովորելով ու մեծանալով միայն 12-րդ դասարանում են ջերմությամբ լցվում ու փորձում դպրոցին մի ժառանգություն թողնել  միջոցառման կամ մի լավ արարքի տեսքով։ Օրինակ, ռուսերենիս ուսուցչուհին պատմում է, թե այդքան իր գլխին պատմություններ բերելուց հետո, ոնց է իր դասարաններից մեկը իրեն ցտեսություն մաղթել ՝ իր տան պատուհանի տակ վարդի թերթեր փռելով ու գեղեցիկ երգերով։ Մեր ուսուցիչներից շատերը մեզ համար սոսկ ուսուցանողներ չեն, նրանք ուղղակի առարկաներ չէ, որ դասավանդում են:, այլ սովորեցնում են, թե ինչքան կարևոր է ճիշտ պահին ճիշտ տեղում լինել, կարողանում են լսել մեր խնդիրներն ու ճիշտ լուծումներ տալ և միշտ ավելացնում են` կընդունեք թե ոչ, կամքը ձերն է։ Ամեն անգամ, երբ դժգոհում ենք դպրոցից, եկեք մի պահ մտածենք և հիշենք, թե ով էինք մենք, երբ մտանք դպրոց և թե ով ենք մենք, երբ դուրս ենք գալիս։ Ու էական չէ` լավ ենք սովորել, թե` չէ, սիրված ենք եղել, թե` չէ, կարևորը դպրոցը մեզ  սովորեցրել է գիտակցել, զգալ, հասկանալ, արտահայտվել։ Ինչքան էլ մեզ լավ դաստիարակեն տանը, դպրոցի սովորեցրած զսպվածությանը չի փոխարինի։ Դպրոցը երրորդ քարն է մեր կյանքի, որից կախված են մնացած 100-ը։ Դպրոցիս այս մեծ սիրո մասնիկ է կազմում միշտ ցուրտ գրադարանը, որի սովետական գրքերից ես կարևոր արժեքներ եմ քաղել, բայց ավելի շատ այդ ցուրտ սենյակում գրքերի աշխարհ մեզ ուղեկցող գրադարանավարուհուց: գրադարանավարուհու օրինակով էլ ավելի կարևոր բաներ եմ սովորել։ Գիտեք, մեր դպրոցի կոլեկտիվն ինչ բազմազան է՝ սրտի կարդիոգրամայի պես։ Դե, կարդիոգրաման ինչպիսին է լինում ՝ վերև, ներքև կամ միջին։ Կան ուսուցիչներ, որոնց գերնպատակը աշակերտների մեջ կայծ վառելն է, ոգևորելն ու ավելի ինքնավստահ դարձնելն է, և կան հակառակները։ Չեմ թաքցնի, երիտասարդ ուսուցիչներին ավելի շատ եմ համակրում, որովհետև նմանեցնում եմ նորի, նոր շունչ բերողների հետ, ու մի տեսակ բոլորն էնքան լավն են: Մեծերն էլ իրենց տեղն ունեն ՝միշտ փորձառու ու կյանքով հաստատված խորհուրդներով, հարյուրավոր իմ պես երեխաների ձեռքից ճերմակած, բայց և գեղեցկությունը կնճիռների տակ չկորցրած իրենց մաքրամաքուր ու խորաթափանց աչքերով։

Հա, իմ դպրոցի տված գիտելիքներով չեմ ընդունվի համալսարան, որովհետև այդքանը վերցնելու կամք չեմ ունեցել, բայց երբ պարապելուց ու համալսարան ընդունվելուց հետո հետ  նայելու լինեմ, ամեն գրպանումս մի լավ խորհուրդ կունենամ դպրոցից պահած ՝ սիրո, ընտրության, սովորելու, կյանքի, քաղաքակրթության, երազանքների մասին։ Մեր դպրոցն այդ ամեն ինչից մի քիչ մի քիչ տվել է ինձ, կամ ուղղակի ես կարողացել եմ միայն այդքանը վերցնել։

Իմ դպրոցն իդեալական չէ, միգուցե շատ բաներ էլ թերի են, բայց էական չէ, ես անգամ այդ թերություններն եմ սիրում՝ առանց դրանց չէի իմանա ՝ որն է իդեալականը…

Ի՞նչ ենք անում մեծանալով․ հիմա կմտածեք` հասունանում, փոխում ենք մտածելակերպը, հասնում նպատակներին, ու չգիտեմ ինչեր։ Հա, չեք սխալվում, բայց մեծանալով մենք կարոտում ենք մանկությունը։ Փոքր ժամանակ նախանձով էի նայում երեխաների, ովքեր մեծանում են քաղաքներում։ Մի բան փոխվեց, չեմ ասի` ինչ։

Հիմա ուրախ եմ, որ ապրել եմ գյուղում, ունեցել պարզ ու մաքուր մանկություն։ Որ միշտ վերադառնալու ու խաղաղվելու տեղ կա։ Այն, ինչ ձեռք եմ բերել գյուղում, մնում է այստեղ, բայց հիշողությունները միշտ ինձ հետ են, ու ամեն տեղ քաշ եմ տալիս, կարոտում։

Քայլում էի փողոցով ու տեսա դատարկ այն բակը, այն տեղերը, որտեղ խաղում էինք ամեն օր։ Երբեք չեմ սիրել «արդեն ուշ է»  արտահայտությունը, որ տուն էր կանչում։

Կարոտում եմ բոլորին, ում հետ խաղում էինք մեր «խմբով», ու բոլոր տեղերում էլ կան այդ խմբերը, որոնք անփոփոխ են։  Կարոտում եմ ամեն ամառ  բարեկամի տուն եկած երեխաներին, ովքեր  միանում էին մեզ, դառնում մեր նոր ընկերները։  Կարոտում եմ այն օրերը, երբ տներից ուտելու մի բան էինք վերցնում  ու գնում գետի մոտ։ Կարոտում եմ այն մեկին, որ միշտ խարդախություն էր անում։ Ասեմ, որ այստեղ միայն ամառը չի, որ հետաքրքիր էր, բա ձմե՞ռը։ Գիտե՞ք ինչքան առատ էր ձյունը, ու թե ինչքան աշխուժություն կար: Տանը ոչ մի երեխա չէիր գտնի. բոլորս սահնակ էինք քշում փողոցում, դպրոցի բակում ու սարերում։

Այդ նույն ընկերների հետ մենք դպրոց գնացինք, շարունակվեց կյանքի մեկ այլ փուլ, չգիտակցելով, որ գալու է մի ժամանակ, որ այդ նույն ընկերները էլ չեն լինելու, այդ մարդկանցից շատերին մենք չենք հիշելու, որ կրելու ենք ինչ-որ դիմակ ու փոխվելու հավերժ։ Մինչդեռ այն ժամանակ դերեր էինք վերցնում միայն խաղի համար։ Մեր առաջին ընկերները արդեն երկրորդական մարդիկ են, մենք էլ՝ նրանց համար։  Փոխվել է նույնիսկ գյուղի ձմեռը, առաջվա նման ձյունառատ ու աշխույժ չի։

Զարմանալու ոչինչ չկա, փոխվում են ընկերները, փոխվում ենք մենք, երբեմն ձգտում մենակության, մտերմանում նրա հետ,՝ ում տանել չէինք կարողանում, հեռանում նրանից, ում խոստացել էինք մշտական ընկերություն։ Այս պարադոքսալությունը պատահական չի լինում, ու պատահական ոչ ոք մեր կյանքում չի լինում։

Եվ այդ կարոտը, որ միշտ մեզ հետ է։

Գյուղերում շները չեն կորչում զբոսանքի ժամանակ, զբոսանքի մենակ են գնում, երբ ուզում են, ու անգիր գիտեն բոլոր ճանապարհները հետ գալու:

Գյուղերում շները մի քիչ բրուտալ են, մի քիչ առանց թիթիզությունների, ու տերերին ուրախացնելուց բացի սեփական գործն ունեն հայաթում: Գյուղերում շները «աշխատանքով տունն են պահում»:

Հուլիսի ամենասիրուն օրերից մեկին  երեք տարի առաջ  Ճամբարակի սակավ արևի տակ  նստած, հայացքով դեպի արևը  կլանված, զբաղված էի  մեկ շնչին ընկնող հաշված ճառագայթները ընկալելով, մինչև դարպասի չխկոցի հետ նկատեցի Սուրոյին, ձեռքին սպիտակ բրդի գունդ:
-Շուն եմ բերել, ոնց որ սեթերի խառնուրդ ա:
Ամբողջությամբ սպիտակ շան ձագ, սև ականջով,  փափուկ,  ու արդեն մարդամոտ:
- «Белый Бим Черное ухо» (Սպիտակ Բիմ սև ականջ) կինոն տեսնող եղե՞լ ա, ինքն  ա որ կա, ուրիշ անուն պետք չի,- վրա բերեց հարևանի կինը:
Էս մեր Բիմը էդպես էլ «լավ աշխատող չդարձավ»:  Լավ աշխատող լինելու համար պիտի ատամներով տունը պահես, ամեն եկողի վրա էնքան հաչաս մինչև փոշմանի, հետ գնա:  Էս բրդոտը բոլորին էնքան էր սիրում, որ հերիք ա մեկը հայաթ մտներ, կգնար նոր տիրոջ պես կընդուներ, կատվի պես կքսվեր ոտքերին. էտ էլ հայաթի կատվից էր սովորել, ախպերներ  էին:

Ամեն անգամ Երևանից գալիս, ոգևորվորվում, գալիս  երկու մետր հեռավորությունից ձգվում ու դանդաղացրած կադրով  կեղտոտ ոտքերով ամբողջ մարմնով մեկ թռչում էր վրաս: Ես էլ դանդաղացրած կադրով գոռում էի.
-Չէ, Բիմ, չէ, Բիմ…-  ինքը հասկանում էր իհարկե, ուղղակի լուրջ չէր ընդունում ասածներս:
…
-Հա  մամ,  գործից ուշանում եմ:
-Բալես, շունը երկու օր ա` տուն չի գալիս:
-Մամ,  կգա, արձակուրդ ա գնացել:
…
Ֆեյսբուք.
«Ճամբարակում փողոցի մեջտեղում երեխաների առաջ շների զանգվածային սպանդ են իրականացնում, հանրային վայրում զենք օգտագործելով»:
…
-Բալես շունը հետ չի եկել:
-Չէ, մամ, կգա:
-Հարևանի հարսն ասում ա էդ թափառական կրակած շների մեջ սպիտակ շուն ա եղել…
-Մամա, ասում եմ կգա,  ասում եմ կգա…
…

Գյուղերում շները զբոսանքի մենակ էին գնում,  իսկ ես  արդեն ամիսներ ա  հավատում  եմ,  թե բոլոր ճանապարհներն իմացող Բիմը մոռացել ա ոնց են  հետ գալիս տուն:

(Թափառական (ոչ միայն) շների հարցը սենց ա լուծվում. կարճ, միանգամից, մի կրակոցով, փողոցում,  երեխեքի առաջ, որ աչքները սովորի, հանկարծ չմեծանան հարցնեն. «Բա կենդանիներին խի՞ են սպանում»):

Լուսանկարը` Զարէ Կիրակոսյանի

Ասում են Եկատերինա թագուհին ռուս մոլոկաններին  աքսորեց  Ճամբարակ, որպես տարածքի ամենացուրտ ու անբարենպաստ վայր, էն «հեյվարա» Սիբիրը թողած: Արդեն խոստումնալից է, չէ°:
Դե, օրինակ, հիշում եմ, որ տատս ասում էր` ստեղ մենակ օգոստոսին ձյուն չի եկել: Ես իմ կարճ ապրած երկու տասնամյակների ընթացքում ձյուն չեմ տեսել մենակ հուլիս-օգոստոս ամիսներին, մի ուրիշ տեղական հումոր ասում է. «Ճամբարակում ինչ ցանում ես, կարտոֆիլ ա դուրս գալիս»: Աշխարհագրական էս բարձրության վրա, ու էսքան քիչ արևի պայմաններում կարտոֆիլ է պետք լինել` դիմանալու համար: Կարելի է ասել` մեր երկրորդ հացն է:

Լուսանկարը` Զարէ Կիրակոսյանի

Կիլոմետրերով կարելի է գալ մինչև Շորժա-Ճամբարակ  վահանակ, ոչ մի փոփոխություն. նույն կլիման, նույն տրամադրությունը, արև, լողափին մարդիկ: Մեկ էլ թեքվում ես սարերի մեջ կորչող էդ նեղ ճանապարհով, մի քանի կիլոմետր, ու բոլոր օրինաչափությունները կորչում են: Քիչ է մնում ասեմ` երկրի ձգողականությունն էլ է վերանում: Կիլոմետրերի վրա արդեն նկատում ես մառախուղի մեջ կորած սարերը: Եթե բախտներս բերում է, մառախուղը մնում է սարերի վրա ու չի իջնում:  Մարդու գիտակցությունը մի քիչ տեղի տա, երևակայությունն էլ ուժեղ լինի, միստիկան կսկսի գլուխ բարձրացնել:

Լուսանկարը` Զարէ Կիրակոսյանի

Անբացատրելի է, մեկ-մեկ թվում է` էս օդի մեջ հատուկ տոքսիններ կան, ունակ տրամադրության, մտքերի վրա ազդելու:

Էս ինձ ծանոթ վերջին տունն է Ճամբարակում, որտեղ մոլոկան է ապրում: