«Եթե գիրքը կարդում են մեկ անգամ, ուրեմն այդ գիրքը լավն է։

Եթե գիրքը կարդում են մի քանի անգամ, ուրեմն այդ գիրքր հանճարեղ է։

Եթե գիրքը կարդում են անվերջ, ուրեմն դա Հարրի Փոթթերն է»:
Հարրի Փոթթերի մասին պատմող ֆիլմաշարն առաջին անգամ դիտեցի 3 տարի առաջ՝զարմուհուս հետ, ու պատկերացնել չէի կարող, որ դիտածս բոլոր ֆիլմերը միանգամից խղճուկ կթվան դրա համեմատ։Ֆիլմը դիտելիս ապրում ես յուրաքանչյուր պահը`Հագրիդի ու Հարրի մոտոցիկլետով թռիչքից մինչև Հոգվարթսի ճակատամարտի ավարտը։Ֆիլմերը դիտելուց հետո  կարդացի նաև գրքերի շարքը։
Յուրաքանչյուր փոթթերհեդի կյանք` ինչպես և իմը, բաժանված է երկու մասի. մինչև փոթթերհեդ դառնալն ու փոթթերհեդ դառնալուց հետո։

Կան իրավիճակներ, որոնք կհասկանան միայն իրական փոթթերհեդները, և հասարակ մագլների համար այս իրավիճակները անհասանելի ու անիմաստ կթվան։
Երբեմն պատահում է, որ բոլորի նախասիրությունները քննադատող ինչ-որ տհաս գալիս է և դիտմամբ, հատուկ քեզ նյարդայնացնելու նպատակով ասում. «Էդ քո Հարրի Փոթթերը լրիվ մանկապարտեզի մուլտիկ ա»։ Այդ ժամանակ անզուսպ ցանկություն է առաջանում հանել կախարդական փայտիկդ ու մի «Ավադա Կեդավրայով» լուծել նրա հարցերը։ Բայց ցավոք չես կարող:
-Անծանոթ շրջապատում չկա ավելի հաճելի զգացում, քան ծանոթությունը փոթթերյան աշխարհի մի նոր բնակչի հետ։Այդ ժամանակ երկուսիդ աչքերն էլ փայլում են, սկսում եք ոգևորված ու բարձր քննարկել ֆիլմի ամենատպավորիչ, ամենաուրախ ու ամենատխուր պահերը, Քեռի Վերնոնի տան նամակների անձրևն ու Ֆրեդ Ուիզլիի մահը: Մի ամբողջ հավերժություն է անհրաժեշտ, որ խոսեք ձեզ հուզող ամեն բանի մասին։
-Անգամ ձանձրալի ու սովորական երկրաչափական պատկերները նոր իմաստ են ստանում մոգական աշխարհին ծանոթանալուց հետո։ Եռանկյունը, որի պատճառով դպրոցական տարիներին բոլորը «գլուխ են կոտրել», դառնում է Անտեսանելիության թիկնոց։ Շրջանագիծը` Վերակենդանացնող Քար, իսկ ամենահասարակ հատվածը` Ավագ Փայտիկ։ Համաձայնեք, այսպես դրանք ավելի են հետաքրքրում մեզ, քան մինչև փոթթերհեդ դառնալը։
-Իսկ երբևէ փորձե՞լ եք ձեզ համար կախարդական փայտիկ կամ Հոգվարթսի նամակ պատրաստել։ Իրականում փայտիկը չի ստացվելու ճիշտ և ճիշտ այնպես, ինչպես Օլլիվանդերների խանութից գնվածները, իսկ նամակները իրական նամակներից անշուք են ստացվելու, բայց կարևորը, որ ունենալով այս իրերը (ի դեպ, քո իսկ ձեռքերով պատրաստված), քեզ կզգաս իրական Փոթթերհեդ։
-Եվ վերջում որոշեցի սա թողնել. Որքան հաճելի է կանգնել ու բարձր, շա՜տ բարձր գոռալ «նրա անունը, ում անունը չպետք է տրվեր», գոռալ, վստահ լինելով, որ նա երբեք չի վերադառնա։ Նա ձգտում էր անմահության, բայց մահացավ, որովհետև չգիտեր, թե ինչ են սերը և ընկերությունը, և մենք`աշխարհի բոլոր փոթթերհեդներս, ցավում ենք նրա համար:

«Անցնում է մի  սերունդ, գալիս է ուրիշ սերունդ, իսկ երկիրը հավերժ է… Ծագում է արևը, մայր է մտնում արևը ու շտապում այնտեղ, որտեղից ծագում է»:

Հերթրուդ  Սթայն

-Մերի, բարև, ինչպե՞ս ես, ի՞նչ ես անում։

-Աաա, Տաթև, դու՞ ես, բարև, լավ եմ, քնած եմ, դու՞։

- Քնա՞ծ, ժամը գիտե՞ս քանիսն է, արթնացի՛ր արագ ու արի: Մենք պետք է պարապենք. քննություններին բան չմնաց, էլ չեմ ասում, որ մենք պիտի գրադարակը քանդենք, մաքրենք ու դասավորենք՝ ախր, խոստացել ես, է,-Տաթևի ձայնի մեջ մի տեսակ բարկություն և անհանգստություն կար։

-Գալիս եմ,-ամփոփեցի ես։

Տաթևը իմ ընկերուհին է, երկուսս էլ այս տարի պետք է ավարտեինք դպրոցը և ըստ մեր ծրագրի, պետք է ընդունվեինք համալսարան։ Այդ օրը մենք միասին քանդեցինք Տաթևենց տան վաղուց մոռացված, և ինչպես իր տատիկը կասեր. «Հազար տարի դուռը չբացած գրադարակը»։

-Սպասիր աթոռ բերեմ, շատ բարձր է,-գրադարակի դուռ մի կերպ բացելով ասաց Տաթևը։

Ես բարձրացա աթոռի վրա, և մենք սկսեցին մոռացված, փոշոտված ու խունացած գրքերը իջեցնել։Ես գրքերը զգուշությամբ տալիս էի Տաթևին, իսկ նա շարում էր հատակին։ Քիչ հետո նկատեցի, որ ձեռքերս սևացել են, ես սկսեցի գրքեր սրբել, ոպրեսզի տեսնեմ, թե ինչ գրքեր են։Ահա և մեկը՝ կազմը չկա, զգուշությամբ սրբեցի ու կարդացի. «Անո՜ւշ, ա՛յ աղջի՜, Անո՜ւշ, տո՛ւն արի…»։

-Տե՜ս, Տաթև, սա Հովհաննես Թումանյանն է, վերցրու, բայց զգույշ, էջերը պատռված են, գիրքը մաշված, հազիվ են տառերը երևում։

Տաթևը վերցրեց գիրքը, զգուշությամբ սրբեց ու դրեց մյուսների կողքին, հետո նայեց ինձ ու ասաց.

-Ապրե՛ք, երեխե՛ք, բայց մեզ պես չապրե՛ք… Թումանյանն էր ասում ,- Տաթևի ձայնի մեջ տխրություն կար, հայացքը գցել էր ինչ-որ անորոշ կետի ու ըստ երևույթին մտածում էր  տողերի մասին, որովետև հետո շարունակեց,- ի՞նչ է նշանակում իրենց պես չապրել, ի՞նչը նկատի ուներ։

-Չգիտեմ։

Մենք լռեցինք։ Երևի երբեմն լռելը ավելի ճիշտ է, լռությունը ունակ է ավելին ասելու, քան դատարկ ու օգտագործված բոլոր բառերը։ Մենք լռեցինք այնպես, ինչպես լռում են բոլոր գրքերը՝ տարիներով կամ գուցե դարերով, ո՞վ գիտի, և դա գուցե հիմա կարևոր էլ չի, որովհետև գրքերի մեծ մասը քսանմեկերորդ դարում վաղուց լուռ են…

Ես իջեցրեցի բոլոր գրքերը և նկատեցի, որ ամբողջ հատակը ծածկված է գրքրով։Հետո միասին գրքերի անունները կարդալով սկսեցինք առանձնացնել այն գրքերը, որոնք մեզ հետաքրքրում էին։

-Մի անգամ մի իմաստուն ասել է. «Ինչպես գրքեր, այնպես էլ մարդկանց ընտրելիս պետք է ուշադիր լինես, եթե դրանք միջակ եղան ՝կյանքդ կկործանվի»,-ասացի ես։

-Ո՞վ է ասել,-հարցրեց Տաթևը։

-Ե՛ս։

-Աննորմալ,- ծիծաղեցինք,- նայիր, այստեղ Հեմինգուեյի «Եվ ծագում է արևը» գիրքն է, տե՜ս-, բացականչեց Տաթևը,- ի դեպ, Հեմինգուեյը գրել է նաև վեց բառից բաղկացած ամենակարճ պատմվածքը ՝ «Վաճառում եմ մանկական կոշիկներ՝ հագած չեն», իսկ օրինակ ամենակարճ սարսափ պատմության հեղինակը Ֆրեդերիկ Բրաունն է, նա գրել է. «Երկրագնդի վրա մնացած վերջին մարդը նստած էր սենյակում, դուռը թակեցին»։

-Իսկ ամենակարճատև ներկայացումը համարվում է իմ շատ սիրելի գրող Սեմուել Բեկետի «Breath» պիեսը։Դրա տևողությունը՝ 35 վայրկյան է, որի ընթացքում լսվում են միայն ձայներ ու բղավոցներ։ Բա՞։

-Տեսնո՞ւմ ես, որքան շատ բան կարող ենք սովորել միմյանցից։

-Երեխե՞ք, այ երեխեք, սուրճը պատրաստ է,- Տաթևի տատիկի ձայնն էր։

-Գալիս ենք, տատ,- բղավեց Տաթևը։

-Ի՞նչ, ասում եմ` սուրճը պատրաստ է, եկե՛ք,- տատին սուրճը դրեց սեղանին ու հետո մեղադրական հայացքով նայեց մեզ,- առավոտից իրիկուն էդ տելեվիզրի մեջ եք, ախր, մեղք եք, աչքներդ կցավա, է։

-Տատ, տելեվիզր չէ, համակարգիչ ա ու բացի դա, մենք համակարգչով չէինք զբաղվում, գրադարակդ էինք դասավորում, բա՞…

Տատին ուրախացավ.

-Հա՜, երեխեք ջան, լավ գրքեր ունեմ, երևի ամեն մեկին երեք մանեթ փող եմ տվել: Թե գիրք ա պետք, տարեք կարդացեք: Լավ է, որ հիմա կարդացողներ կան: Ասենք, հիմա դարը շատ է փոխվել՝ առաջ հեռախոս միայն շրջկենտրոնում կար, իսկ հիմա՞։ Չէ՜, ուրիշ սերունդ եք, ուրիշ աշխարհ ունեք, ոչ մի բան չեք տեսել։ Ո՛չ կարմիր հեղափոխություն, ո՛չ տասնհինգ թիվ, ո՛չ կորցրած երկիր, ոչ էլ քառասունմեկ թիվ։

Բոլոր մեծահասակները իրենց կյանքում փորձում են հարմարվել երիտասարդների բարքերին և համոզում են բոլորին, թե ամեն դեպքում իրենց ժամանակներում ամեն ինչ ուրիշ էր ՝մի տեսակ պարզ, մաքուր։ Այդպես խաբում են իրենք իրենց` հաշվի չառնելով, որ մարդը մարդ է ցանկացած դարում։ Պարզ է, որ տասնվեցերորդ դարի մարդն էլ չէր հարմարվի քսաներորդ դարի մարդու բարքերին, բայց ինչպե՞ս բացատրել այս ամենը…

-Տատ, մենք Քառօրյա պատերազմ ենք տեսել. պատերազմի օրերին  դաս չէինք անում, նստում  էինք դասարանում ու լռում:  Մենք  տեսել ենք Թավշյա հեղափոխություն, բակում յոթ քար ենք խաղացել, հետո, երբ եկավ համակարգիչը, (որը ի դեպ, ձեր սերունդն ա ստեղծել), մենք փոխվեցինք՝ երևան եկավ զանգվածային տեղեկատվությունը ու գերարագ հաղորդակցումը: Բա մենք դրանում մեղավո՞ր ենք։ Աշխարհը առաջ է գնում և ապրողներին մղում առաջ, կարելի է ասել` մարտահրավեր, որից պետք չէ հրաժարվել, քանի դեռ ապրում ես` հնարավորություն ունես,- ասաց Տաթևը։

Տատիկը լռեց, մենք վերադարձանք մեր աշխատանքին, հետո նկատեցի, որ մթնում է։

-Այսօր կմնաս մեր տանը. կպարապենք,-ասաց Տաթևը։

Գիշերը ավելի էր խորանում, և ավելի պարզ էր լսվում կիսաբաց պատուհանների տակից քամու սուլոցը։ Տաթևի ննջասենյակը գնալով նմանվում էր թոքախտով հիվանդ մարդու աչքերին՝գունատ էր կամ ինչպես մայրս կասեր՝ կիսամեռ։ Էլեկտրական լույսի տակ մենք լուռ ընթեցում էինք գրքերը, գրում շտեմարաններ, հետո միմյանց համար կարդում սիրելի գրողների գրքերից մեջբերումներ։ Ամենավերջում, երբ արդեն լուսանում էր, մենք վերջացրեցինք ամեն ինչ և վերջապես դասավորեցինք գրադարակը, իսկ լույսը արդեն բացվել էր:

Առաւօտ լուսոյ,

Արեգակն արդար…

Այն, որ կան մարդիկ, ովքեր չեն հարմարվել այս դարին, դա փաստ է: Գուցե մեր սերո՞ւնդն էլ չհարմարվի մյուս դարին, ո՞վ գիտի, բայց սերունդը մեղավոր չէ իր ծնված ժամանակաշրջանի համար, իսկ գրքերը, հատկապես լավ գրքերը, պետք է ծառայեն բոլոր ժամանակներին։ Սակայն, այն, որ Հեմինգուեյ կարդացած Տաթևն ընդունվեց Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական համալսարան ՝ ռեժիսուրայի բաժինը, իսկ նրա սենտիմենտալ ընկերուհին՝ ԵԹԿՊԻ-ի սցենարադրամատուրգիական արվեստ բաժինը, այ,  սա  իրոք աշխարհի պարադոքսներից մեկն է։

Բթիս մատնահետքերը կորցնելու որերորդ անգամ ֆեյսբուքիս տարեգիրքն եմ թերթում, ու  բութս հոգնում է «հայտնի» դեմքերից մեկի հրապարակման վրա, որտեղ մեր այս դեմքը համարյա Նազենի Հովհաննիսյանին չզիջելով ոսկեղենիկ հայերենով նկարագրում էր, թե ինչպես է առաջին անգամ հաց թխում, ինչքան հաճելի գործընթաց է, ինչքան սիրով պետք է այն անել և այլն… Կարդալիս երևի թե կոգեշնչվեի, եթե այդ պահին նստած չլինեի Ճամբարակի ոստիկանության դիմացի շենքի մեր տան խոհանոցում, որտեղ մաման անտարբեր դեմքով իր երևի 1003֊րդ հացն էր թխում։

Նույն շենքի կողքի շքամուտքում միշտ Ճամբարակում ապրած մեկը նույն դեմքի արտահայտությամբ կարդում է Երևանում ապրող ուսանողներից մեկի սիրառատ գրառումը համարյա նույն Ճամբարակի, Ճամբարակի մարդկանց ու սարերի մասին։

Նույն դեմքն ունեն զինվորականները, ծառայության հանդեպ պաթոսով լցված ջահել աղջկա կամ տղայի ասածները լսելուց, կամ էն ուղտը, որին նկարում ու ծիծաղելով շոյում են թքելու համար։

Եթե դրական, ռոմանտիկ մարդ եք, ուրեմն նյութիս նպատակը պատկերացրեք այն էր, որ ստիպի  ուշադիր նայել մեր շուրջն ու մեր արած գործողություններին, ու հնարավոր է` հասկանանք, որ իրականում դրանց մեջ սիրուն պուճուր դետալներ կան, որոնց մասին նույնիսկ մարդիկ գրում են, ու գուցե արժի ուշադիր լինել ու ամեն օր գտնել էդ դետալները։

Եթե ռոմանտիկա բառը չեք սիրում, ուրեմն սա նրա համար էր, որպեսզի գիտակցենք, որ հաճախ մեզ համար հաճելի ու սիրուն թվացող մանրուքներ կան, որոնք մարդիկ անում են ամեն օր կարիքից դրդված ու հիացած չեն դրանով: Տեսնում են սիրուն բաներ, որոնց տարիները մաշել ու սովորական է դարձրել աչքի համար, ու հանկարծ չնեղանաք, որ մտքում ծիծաղեն ձեզ վրա, երբ ապարատը ձեռքին նկարեք որպես դեղ աճեցված սիրունիկ ալոեի թուփը։

Դեռևս մանկության տարիներից ինձ աշխարհի բոլոր պետություններից ամենաշատը հետաքրքրել է Գերմանիան։ Իմ սերը նրա հանդեպ գնալով ավելի ու ավելի մեծացավ։ Սկսեցի հետաքրքրվել գերմանական մշակույթով:  Երաժշտական դպրոցում ծանոթացա գերմանացի կոմպոզիտորներին, ընթերցեցի գերմանացի գրողների ստեղծագործություններ։Ինչպես նաև հետևելով Գերմանիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքականի խաղերին, դարձա նրանց երկրպագուն, սկսեցի ուսումնասիրել գերմաներենն ու վերջնականապես իմ առաջ նպատակ դրեցի սովորել ու աշխատել Գերմանիայում։

Բայց որքան ես մեծանում էի, այնքան մեծանում էր գիտակցությունը, որ գուցե շրջապատի մեծերի մեջ ամուր նստած է հայրենական պատերազմից մնացած կարծրատիպերը.  «Գերմանացիները աշխարհի ամենադաժան ազգերից մեկն են», կամ` «Էդ նեմեցներից ի՞նչ պիտի սովորես, որ»…

Գերմանացիներին չեն սիրում իհարկե ԽՍՀՄ-ը պաշտող ու անցյալով ապրող մարդիկ, ու նրանց պատճառով ես էլ որոշ ժամանակ մտածում էի, որ մեծերը մի բան գիտեն: Թյուր կարծիքս հօդս ցնդեց այն ժամանակ, երբ ես համացանցի միջոցով ծանոթացա մի քանի գերմանուհիների հետ, ովքեր դարձան իմ մտերիմ ընկերները։ Նրանք շատ բարի, կարեկցող ու կենսուրախ աղջիկներ են, ովքեր պատմում են իրենց քաղաքների ու հայրենակիցների մասին։Ի տարբերություն մեզ, չեն խոսում միայն իրենց տաղանդաշատ արվեստագետներից ու հանճարեղ գիտնականներից (որոնց ի դեպ մարդկությանն ամենաշատը հենց Գերմանիան է տվել), երկրի գեղեցիկ ու տեսարժան վայրերից, փառահեղ հաղթանակներից ու նվաճումներից։Նրանք առանց թաքցնելու պատմում են նաև իրենց նախնիների գործած հանցանքների մասին ու ասում, որ իրենք ընդունում են իրենց ապուպապերի մեղքերը ու ցանկանում են, որ մարդիկ դրա պատճառով իրենց չատեն, որովհետև իրենք ու իրենց հայրենակիցները ոչ ոքի հանդեպ ատելությամբ լցված չեն։

Մեկ այլ սոցցանցում էլ տեսա, թե ինչպես էր մի գերմանուհի պատմում, որ ինքը ծաղրանքի էր արժանանում ու ստորացվում էր դպրոցական տարիներին ԱՄՆ-ում, միայն նրա համար, որ գերմանացի էր։

Ինչո՞ւ են ազգերը դատում միմյանց իրենց ապուպապերի հարյուրավոր տարիներ առաջ գործված մեղքերի համար, որոնք վաղուց անցյալում են, կամ ինչո՞ւ մարդիկ ուղղակի չեն կարող միմյանց մասին կարծիք կազմել ըստ վերաբերմունքի, արարքների, բնավորության: Չէ՞ որ ամեն ազգության մեջ էլ կան լավ ու վատ մարդիկ, և ազգային պատկանելությունն այստեղ ոչ մի դեր չի խաղում:

Պատմություն երթուղայինում միշտ տեղ պահելու ու խոսակցություններին ականջ դնելու մասին 

Դատարկ էր Իջևանը Վարդավառին։ «Հուլիսի 20-ին ամենամոտ եղած կիրակի օրը Տավուշի մարզում միշտ մեծ շուքով նշում են Վարդավառը»,- պատմում էր մորաքույրս։ Բայց ոչ այս անգամ։

Ես խորացել էի հեռախոսիս մեջ, որ բաց չթողնեմ մեր ընկերական խմբում գրվող ոչ մի հումոր, մենակ աչքի պոչով նայում էի Սևանի լազուրին։ Ասում են, թե էս գույնն էլ նորմալ չի, բայց ես կյանքիս 20 տարիներին ամեն ամառ Սևանը հենց այս գույների մեջ եմ տեսել։ Մի քիչ շատ կամ մի քիչ քիչ, բայց միշտ էլ լազուր էր մեր ծովը։

Ուշքի եկա, երբ մեկը ախ ու վախ էր անում։ Երևի պիկ ժամի էինք գնում, չգիտեմ, բայց գազելում տեղ չկար, ու վարորդը աթոռ էր դրել նստարանների արանքում, որ մի հոգի էլ ավել տանի հետը։ Ու հենց այդ լրացուցիչ տեղի տեր կինն էլ փայտե աթոռի ոտքով ելել էր հետևում նստած կնոջ ոտքին։ Կներեք-ների երկար շարքից հետո աթոռի տերը որոշեց շարժման ուղղությանը հակառակ նստել, որ էլ վնաս չտա ոչ մեկին։ Նրա արդեն աջ կողմում իր ամուսինն էր, իսկ արդեն ձախում՝ տղան։ Կինը գլուխը դրել էր ամուսնու ուսին, ամուսինն էլ նուրբ գրկել էր բոլոր կողմերից, ու իրար փարված սիրուն գնում էին։ Կողքից մեկն ասաց, որ շատ ռոմանտիկն են, կինն էլ ամաչեց ու սկսեց արդարանալ․

-Սաղ գիշերը չեմ քնել, ոտքի վրա էի սաղ գիշերը, գործի էի։

Նայում էի մեկ իրենց, մեկ՝ ծովին։ Մորքուրը կողքից հարցեց․

-Как ты думаешь, сколько ей лет?

-Հիսուներեք երևի,- ասացի ես։ Էս հարցերի դեպքում միշտ մամայիս եմ հիշում, իր տարիքը, հիշում եմ, որ ավելի ջահել է երևում, քան կա, ու գցում-բռնում եմ մնացածի տարիքները։

-Վայշ, сорок один максимум, просто жизнь тяжёлая была, չէի՞ր լսում՝ ինչ էր ասում։

-Չէ, ի՞նչ։

-Дочь в 16 замуж вышла, в 17 родила, сейчас в супермаркете работает. А так она, наверное, очень красивой была в молодости.

Ես էլ էի մտածում, որ շատ սիրուն է եղել, միանշանակ։ Հետո մորքուրը պատմում էր, թե Եղիշիկանց բակում ինչքան էր խաղում փոքր ժամանակ, ու ես արդեն ուրիշ բաներ էի մտածում։ Օրինակ, որ Ռուսաստանում երկար ապրելուց «Եղիշիկենք» դառնում են «Եղիշիկանք»։ Ու էդ ինձ համար էնքան շարունակեց խորթ հնչել, մինչև գազելի մեջ մյուս կանայք էլ չսկսեցին -անք ասել, ու արդեն լսեցի Իջևանի բարբառի լրիվ քաղցրությունը էդ «անքի» մեջ։

Մտանք Իջևան․ դա հասկացա էն բանից, որ բոլորը զանգում էին իրենց բարեկամներին, որ գան ու տուն տանեն։ Քաղաք մտնելիս նկատեցի մի 10-15 երթուղային ավտոբուս, ոնց Երևանի փողոցներով են անցնում։ Որ ավելի ուշադիր նայեցի, ավտոբուսների մեջ ոստիկանների էլ տեսա։ Փոքր քոթեջատիպ մի բանի բակում ավտոբուսներ էին շարված, ոստիկանների մի մասը խոտերին էր պառկած, մի մասը քոթեջում էին, մնացածն էլ ավտոբուսների մեջ՝ թևերը դուրս հանած։

Իջանք կայարանում, հայացքով ծանոթ տեղեր էի փնտրում։ Բան չգտա, որովհետև մենակ մեքենայով անցել-գնացել եմ քաղաքի միջով։ Հրապարակը անսպասելիորեն մոտ էր քաղաքի եզրին։ Էնտեղ էլ մի 5-6 ավտոբուս կար ոստիկաններով։ Տեսա ինձ դասի տանող 3-րդ համարը։ Մտածեցի, որ եթե Երևանում լինեի, հաստատ կկատաղեի էն մտքից, որ իմ ամենօրյա երթուղուց թեկուզ ու մի 3 հանել են։ Մի ավտոբուսի չափով ավելի քիչ մարդու տեղ կա, ու հաստատ ավելի ուշ-ուշ կգան մնացած 3-ները։

Մեքենա մոտեցավ հրապարակին, պատուհանն իջավ, ու փողոցով անցնող ոստիկաններին 2 պաղպաղակ մեկնեց ձեռքը։ Հրաժարվում էին։

-Ախպե՛ր, սաղին էլ տալիս ենք, որ չվերցնեք, կնեղանանք։

Համոզեցին։

Ման էինք գալիս Իջևանով, մորքուրը հերթով գնում էր իր մանկության տեղերով․ երաժշտական դպրոց, շուկա, դպրոց, տուն, թաղ։ Այսինքն՝ տունը էլ չկար, դրա տեղում հիմա ինչ-որ մեկի նոր տունն էր։ Ոնց որ ասում են՝ տուն չէր, տներ էր։ Մարմնագույն բարձր պարսպի հետևից ես մենակ մի հարկ տեսա, երևի երկրորդն էր։ Քաղաքի ընդհանուր ֆոնին էս տունն էլ էր մեռած թվում, բայց երբ դեպի մյուս կողմը քայլեցինք, պարզվեց, որ ներսում մարդիկ կան, զրուցում են բակում։

Շուկան էլ փակ էր։ Մորքուրը շատ զարմացած էր ու անընդհատ կրկնում էր․ «Иджеван уже не тот, как-то всё тут не так»։ Չգիտեմ՝ սովորաբար ոնց է լինում, բայց էդ օրը ինձ էլ շատ դատարկ թվաց քաղաքը։

Փողոցում մարդ չկար, մենակ մի երկու երեխա, որ Վարդավառն էին նշում։ Գտանք երևի միակ փուռը, որ աշխատում էր։ Տաք պուրի առանք ու տեղում կերանք դրա կեսը։ Լավն էր։

Մի քիչ էլ քայլեցինք ու վերադարձանք հրապարակ, որտեղ մորքուրը վայֆայի էր միացել։ Նստած էինք հովին, հայացքս դիմացի պուլպուլակին էր, մտածում էի՝ որ պահին մոտենամ, ջուր խմեմ։ Մի աղջիկ մոտեցավ, հեռախոս խնդրեց, որ զանգի․ լիցքաթափված էր իր հեռախոսը։ Համարը հավաքեցի ու տվեցի։

-Գայա՛ն, ո՞ւր ես։ Ես էստեղ… որովհետև դու ես մեղավոր։ Ես էստեղ եմ վեշերով, արա՛գ արի։

Մի քիչ էլ նստեցինք ու գնացինք կայարան։ Գազելի շարժվելուն դեռ կես ժամ կար, բայց բոլոր տեղերը զբաղեցրել էին արդեն։ Մարդիկ չէ, իրենց իրերը։ Մորքուրը հարցրեց, թե ոնց են պայմանավորվել, ասացի, որ երևի համարն ունեն վարորդի։ Դե, երևի էլի։ Գազելն աստիճանաբար լցվեց, եկավ նաև հրապարակի աղջիկը ու, ամենայն հավանականությամբ, Գայանը։ Նստեցին իմ կողքին, իրար նայեցինք, ժպտացինք։

Դատարկ էր Իջևանը, լիքն էին մենակ Իջևանից դուրս եկող գազելները։

Հետ գալու ամբողջ ճանապարհին Գայանն ու Ռիման պատմում էին իրենց ճամբարից։ «Ասպարեզը» ամեն տարի մարզերի երեխեքի համար ճամբար է կազմակերպում, էս քույրիկներն էլ երկրորդ տարին էին գնում արդեն։ Էս անգամ ուշքի եկա էս խոսքերի վրա․

-Ասեցին՝ Քյավա՛ռ գնա դու, հրաժարվեցի։ Ես Քյավառ չեմ գնա, վախում եմ։ Ասին՝ ձեզ բան չեն ասի, տուրիստի տեղ կդնեն,- ծիծաղս եկավ, արդեն ուշադիր էի լսում։

-Առաջին խումբը քյավառեցիների գողական խումբն էր։ Հետներիս աղջկան ասեցին՝ գնա տփի՛։ Դե, ինքն էլ կառատեի ա գնացել, սև գոտի, ո՞նց կտա։ Երեք անգամ ոտով։

-Լևոնի դասին էլ ժամի ռազմավարությունն էինք անցնում։ Ի՜նչ ապուշություն ա ժամի ռազմավարությունը։ Ուրեմն սրտիկներ ա նկարել, գրել ա Ռիմա և Գոհար, Ռիման ես եմ (ի դեպ, անունը էսպես իմացա), երկու տղա կանչել ա, ասում ա՝ օգնե՛ք, ժամը դզեն աղջիկները,- սրանից հետո շատ ուժեղ ծիծաղում էին։ Ես մի պահ անջատվեցի, խոսակցությունը նորից սկսեցի լսել Քյավառի պահից․

-Մկա նշանակում է հիմա։ «Ըդո՞ր ես, ըդո՞ր ես»,- ասում էր, ասում եմ՝ հը՞։ Ասում ա՝ որտեղ ես, ասում եմ՝ ըտեղ եմ, ըտեղ։

Իրականում, ըդոր չէ բառը, այլ ուղղակի դոր, բայց չուղղեցի։ Հա, ու մենք ամեն դեպքում քյավառցի ենք, ոչ թե քյավառեցի։ Երբ իմացան, որ Քյավառից եմ, իրար հետ վո՜ւյ արեցին ու ներողություն խնդրեցին, որ էդպես վատ բաներ էին պատմում։ Հետո մատով ցույց տալով իմ կարճ կիսաշրջազգեստն ու բոթասները՝ ասացին, որ եթե ես սենց հագած լինեի, ինձ կսպանեին։ Այ էդտեղ արդեն ես էի բարձրաձայն ծիծաղում։

Շատ կարճ ստացվեց մեր ճանապարհորդությունը, իսկ պատմելու բաները՝ շատ։ Մորքուրը նեղվեց մի տեսակ։ Ինձ հուշ մնացին մենակ նոթերս ու մեկ քառորդ պուրին, որ հիմա չորանում է հացամանում։

«Գիտե՞ս ինչեր կան իմ մատների տակ, 

Երբ քո մարմինն է մարմինս գրկում - 

Կա ածխածին ու կալիում, 

Կա լուսածին ու նատրիում, 

Ցինկ կա, երկաթ, ջրածին, 

Կա յոդ, պղինձ ու բրոմ, 

Կա մարգանեց, կրածին, 

Բորակածին, թթվածին: 

Մարմինը ջուր է կիսով, 

Եվ հարուստ է աղերով, 

Օրգանական նյութերով, 

Միս կա, նաև ոսկորներ, 

Իսկ մաշկի տակ մկաններ, 

Դա է տառապանքը, իմ սեր»։

Շառլ Ազնավուր

25 տարեկան է, ապագա բժիշկ։ Շատ արագ է խոսում՝ արտիստիկ ժեստերով ու միմիկաներով, հաճախ դժվար է լինում արագության հոսքի մեջ նրա արտասանած բառերն իրարից զատել ու ըմբռնել։ Տոնայնությունը մեկ բարձրանում է, մեկ՝ իջնում, աշխուժորեն անցնում է մի թեմայից մյուսին՝ արվեստ, օտար լեզուներ, գրականություն, ֆիզիկա, ու ինչ տրամադրություն էլ ունենա, ձայնի հնչերանգից միշտ թվում է, թե ուրախ է։ Զարմանալի մարդ է Դավիթը (անունը փոխված է)։

Այս անգամ էլ, ինչպես մեր հերթական զրույցների ժամանակ, ապշեցնում էր իր հակասական, բայց միևնույն ժամանակ երկկողմանի ճշմարիտ փաստարկներով ու կարծիքներով.

-Ի՞նչ ես կարծում, եթե Ռոդենը չէր սիրում իր կնոջը՝ Ռոզային, այլ սիրում էր իր աշակերտուհի, օգնական, ապա սիրուհի Կամիլա Կլոդելին, ինչո՞ւ կյանքի վերջին ամիսներին օրինականացրեց իր և Ռոզայի ամուսնությունը,- հարցրեց նա իմ սիրելի քանդակագործի կյանքի մասին։

-Որովհետև նա սիրում էր Ռոզային, բայց սիրահարված էր Կամիլային։ Չե՞ս կարծում, որ սիրահարությունն ավելի կարճատև սեր է,- փորձում եմ պատասխանել ես։

-Ես կասեի՝ ընդամենը սիրային եռանկյունի։ Հիշո՞ւմ ես, որ Ռոզայի միակ ցանկությունն էր օրինական ամուսնությունը։ Ի վերջո նա քանդակագործի կինն էր, նույնիսկ երեխա ունեին, բայց դեռ կինը չէր ճանաչվել։ Կամիլան գիտեր, որ Ռոդենը չի բաժանվի իր երեխայի մորից, նա ամեն անգամ նույն պատասխանն էր ստանում. «Ես դեռ չեմ կարող լքել Ռոզային»։ Ռոդենի ու Ռոզայի ամուսնությունից հետո քիչ անց մահացավ Ռոզան, իսկ Կամիլան խելագարվեց, որովհետև ոչ թե սիրահարված էր, այլ սիրում էր Ռոդենին։ Մի՞թե Կամիլային ևս մինչև կյանքի վերջ չի սիրել Ռոդենը։ Երեքն էլ սիրել են, պարզապես մեկը ավելորդ է եղել։

-Ի՞նչ նկատի ունես։

-Սիրահարվածների օրգանիզմում ավելցուկով արտադրվում է դոֆամին, սերոտոնին, ադրենալին, էնդորֆին, որոնցից մեկը սրտխփոցի համար է պատասխանատու, մեկը կյանքի հանդեպ վառ գույներով տրամադրվելու, աշխարհին սեր տարածելու ցանկության, մեկը զրուցասիրության, խենթությունների, անքնության, տագնապի, սիրելիի կողքին ապահովության զգացումի։ Բայց այս բոլորը 2-6 ամսում անցնում են, տեղը զիջում սիրուն կամ դատարկությանը,-աշխուժորեն ու լայն ժպիտով բացատրում էր Դավիթը,- նրանց սիրային եռանկյունին տարիներ է ձգվել։

Նրա ժպտացող դեմքի վրայով մի ակնթարթ միայն աննկատ անցավ ափսոսանքի մի թույլ ալիք՝ խորքերի փոթորիկներից դուրս պրծած, որին հետո ես նշանակություն տվեցի։

-Ընդհանուր առմամբ սերը տխմարություն է,- շարունակեց նույն տոնով,- ի դեպ, ամուսնացավ…

«Ռոդենի՞ն նկատի ունի»,- նախ կարծեցի ես, բայց նկատելով, որ խուսափում է աչքերիս նայել, որ շփոթմունքը չնկատեմ, հասկացա, որ իր սիրած աղջիկն է ամուսնացել։

Ոչ մի բառով չդժգոհեց, ոչ մեկին չմեղադրեց, թույլ չտվեց, որ ներսում կատարվող իրարանցման որևէ դրվագ երևա իր աչքերի հայելուց, միայն մի նախադասությամբ մատնեց իրեն.

-Հիմա իմ փոխարեն մեկ ուրիշն է հիշելու, որ թեյն առանց շաքարի է խմում,- թափ տվեց ձեռքը ու մտածկոտ տարուբերեց գլուխը։

Վաղուց էր տարված նրանով, բայց ոչինչ չէր ասել նրան։ Ասում էր՝ դրա ժամանակն էլ կգա։

Հարցեր, հարցեր, հարցեր… Այնքա՜ն հարցեր էր տվել նրան, որպեսզի ավելի լավ ճանաչի, ամենի՛ց լավ ճանաչի։ Քանի՜ ոլորտների մեջ էր խորացել, որպեսզի ավելի հետաքրքիր զրուցակից դառնա այդ աղջկա համար, կարողանա չնչին բանով օգտակար լինել։ Գիտեր նրա ամեն նախասիրություն, օրվա գրաֆիկը, նախընտրելի գույնը՝ կանաչի համապատասխան երանգը, զգում էր՝ երբ է տրամադրությունը վատ, նրա մասին նոր տվյալները, նրա խոսքերը անհասկանալի ձեռագրով նշում էր իր փնթի նոթատետրում, անգիր էր անում ու ինձ հետ զրուցելիս նույնիսկ հաճախ մեջբերում էր՝ հմտորեն թաքցնելով սենտիմենտալությունը։

Ամենուր նա էր՝ իր գլխում, աչքերի առաջ, հեռախոսի մեջ, նույնիսկ ենթագիտակցական ու անգիտակցական մակարդակում։ Երբ ձանձրույթից ենթագիտակցաբար խզբզում էր թղթի վրա, դժվար չէր թղթի անկյուններում աղջկա անվան սկզբնատառը գտնել կամ ամբողջական անունը՝ ամենաաննկատ մասում…

Ինչո՞ւ հանկարծ Ռոդենից սկսեց խոսել։ Ինչո՞ւ Ռոդենը ամուսնացավ Ռոզայի և ոչ Կամիլայի հետ։ Ո՞վ էր սիրային եռանկյունում ավելորդը։ Կամիլան խելագարվե՞ց, ի՞նչ է դա նշանակում։ Չգիտեմ… Միգուցե, ընդհանուր առմամբ սերը տխմարությո՞ւն է։